Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 48, 26 November 1870 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO o KAMAAKAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LA KOA. KAHILUHILU HOI O KONA WA UI. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

KA MOOLELO o KAMAAKAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LA KOA. KAHILUHILU HOI O KONA WA UI.

A i ka lohe ana a kona Muma i ka olelo a kana keiki maloko o ka pu-a, kulou iho la ia a uwe iho (a, a pau kana hookulukulu wai-maka ana, ia wa no i pane ae ai o Kahelekulani ma ke noi ana aku i kona poe akua, e Ku. e Lono, e Kane, e Kanaloa, e Kaekae, e Maiiu ma e, e o, wahi a lakou ln, pane hou ae no ua kaikamahine nei, he hiki no anei ia oukou ke hana i ka leo o kuu keiki, a pane mai ka leo, pnne mai hoi ua poe Kupua nei, he hiki no, aka ea, ua kapu loa ka leo o keia keiki aole e pane, ina no hoi makou e hana ae a puka ka leo la ea, e lohe ana no oe a e ike ana hoi, he keiki leo awa* hua keia, ke pane no i kana mea e pane ai _ua ho, ina e pane ae e make, ua malee ae la ia inea, a oia ka hewa o ka leo o ko keiki la, e ko makou haku, a no keia olelo a kona pue kahu hanai akua, noJ;iila, hooki iho l;i m i kona manao, a noho leo ole aku la no ia keiki, hookahi no leo o ka leo o ka pu-a, kahaha ! mai poina hoi kakou i kahi kanaka nana ka pu-a niu, iaia i lawe mai ai i ku pu-u a haawi ia Keakaoku, a no ke kani a me ka maikai o ua pu-a nei, nolaila, ua haawi ia aku kona luhi, oia hoi ka lilo ana o Waianae a pau ia ia, a o ka iuoa no hoi o kei» wahi kanaka, o Keawaula, a me kana wahine o Koiahi, he mau wahi lopa kuakea haalele loa. A no ka loaa ana o ka mea hoonanea a ka moopuna, nolaila, ua ai alii oiu i ka aina o Waianae, aka, o ka hoomnnao ana nae o ua wuhi kanaka nei i na mea inakamae loa na kona haku, he mea mau ia la Hawaii nei a puni, ka īke haku aina, ka malama haku kanu, ka lei alii aimoku, a pela aku. A i kekahi la, lawe aku la ua wahi kanuka nei i kekahi mau waiwai he nui na kona baku, a hiki ua wahi Keawaula nei ma Puuala i Ka* huku, loaa aku la la ia nei he poe e lealea ana ilaila, o ka lakou mau lealea e hana ana, he 00-ihe, a he hooholoholo moa, a koi ia mai la keia e noho e leulea, a ae aku la no hoi keia, a lealea iho !a, i ka hana mua ana no, lilo no ia ia nei ke eo mua, a kukuiu hou iho, eo hou no ia ia nei, a no ka ike ana o ka poe kamaaina ua lilo loa lakou i ka malihini, nolaila, powa iho la lakou me ke alu ana ia ia nei, ua hooneleia ke ku ana mai a ka ihe i ko ia nei kino, he wai auau ia mea he ihe i ke keiki o ka nahele aala i ka maile laulii, pela no keia i aiu hele ia ai e ka poino a hala o Kahuku, Malaekahana, a hala na Laie, hele ana keia me ka uhai heie ia i ke one o Hauula a hiki keia i Kaluanui, aia malaiia ke kaikaina o ua wahi Keawaula nei, a waiho aku la ia i ka ukana ma ka haie o kona pokii, a huli aku la e hakaka me ka enemi, oiai e paukiki mai ana no lakou i ke alualu hele ana, a i ko ia nei huli ana aku, a hoomaka aku la e luku-a. u Aohe pahuna hala a ka maluakele, ku no mino olu ka ili o ka laau i ka oo ia o na kanaka e ka ihe hoi a keia wahi kanaka ikaika ka hoi," a pau ' kekahi poe i ka make, a o kekahi poe hoi ua holo aku la me ka eha, a ike keia ua pau ka hakaka ana, oia no ko ia nei wa i hele ai me kana ukana i ke alii, a hiki ana ua wahi ka- | naka nei i kai o Mokapu a ike ana i ke alii, a pau ka ike alii ana, hahai aku la i ke ano 0 kona hele ana mai, a noho aku la lakou a Poalaa, oia kona wa i hoi ai i kona one hanau o Waianae, a noho iho la no na ui o Kooiau, a i kekahi po hoi ua loaa ka hihio ia Kahelekulaoi no kekahi keiki kanaka maikai, a puoho ae Ia ua ea nei o ka nani, a hapai ae la ia i keia mau Inlani niale penei: Maikai wale ke oho o ke kukui i ka ua, Hakamaka no i ka luna o Hakeau, Aohe wahi nani ole o ia laau, Ua kupu no a ohaeha i ba nahele, Ke moeaku i ka poh o Kawaikini, Pakika pahee i ka limu o Manuakepa, Ko ka mapu hanu ala o ka lehua, Aala anuanu me he lei koeula la, Me pukoa lipoa la i ka moana, I lawea mai e ke ahe makani, Ka pu-ia pu a hiki i ke aloha, Makemake aku la au i ke kino o ia iaau, Ke kino ilipahee o ka lana kopii-e, K pii ana no au a ka piko mauna, Noho ai moku no au i ke aloha —e. A pau no hoi keia melea ua kaikumahine nei, ia wa no i ninau mai ai o Keaoka, me ka olelo mai, aia i hea kena keiki maikai au e ike la ? pane mai hoi ka hanai ma ke meie ! no penei : 1 Aia la i ke kihi o Kamalamn, t lluna i ka pane poo o Kawaiopua, I He iani he alii no Kulaipo, I Ua kahiko wale no i ka nani a maikni, [ Ke ike aku oe i kn oiwi o ke aloha, I Me he moa holoholo la i ke kula-e, ! Oia o ke hoa ia o Hanailani—e. A pau no hoi keia mele a ua kaikaenahine nei, e hai ona i k;i inoa o kana keiki inai^

kai i hooipo ai i ka uhane, pane hou mai no 0 Keauka, aole no he mea e e loaa ai na makemake ou e kuu iani, o oe no ka mea e loaa ai. £ mau ana no lakou i ke kamailio, ku ; ana o Kamehaikana, ke kahu hanai o ua kaikamahine nei o ka pali, a komo no hoi i iloko, a uwe nui iho la a pau ka makena ann, | pane mai o Kamehaikana, i hele mai la au la oe e kuu luhi, ua lohe aenei au i ko leo, nolaila au i hele mai nei, o kena keiki la, he u-i, he nani, he kanaka maikai, ua ike au ! ia ia, no ka moku īa o Kauai, aia kona wahi noho la o Waialeale, eia nae, ai ae la ke holo mai nei, ua komohia no hoi ia e ke aloha e like me oe e kuu luhi mua o na la i hala aenei, eia kuu kauoha ia oe, a hoi ae au ea, e ike ana oe i na kahiko a pau ou e kuu hanai, e hoouna mai ana au i malama i huohanohano ia ai oe a hiki mai ko kane. I noho oe a i hiki mai ko kane e-a, e kau ae oe iluna o ko manu, a noho nani mai hoi oe, i pa iho in i uu keiki la ea, olu honua ke« la he wai ko lialo, a pau no hoi na olelo a ua Kupua kahiko loa nei o kn pali, a haawi mni lu i na olelo hope loa, e hoi ana au la, e aloha aunei oukou ea, a hala uku la ua o Kumehnikana, a noho iho la no hoi o Kahelekulani ma a ahiahi no hoi, e ano mai ana ka poeleele, eia iho la no ka wa a ua Kupua nei o ka pali i kuupau mai ai i na kahiko o ka lakou hnnai, ke na na aku no hoi oe paapu o Mokapu i ka ohu a me kn noe, ua kuu pau mai la no hoi ria manu i ko lakou kani honehone ana, a eha no hoi la o ka noho ana iho hiki ana ua keiki nei i Maiae, a malaila no kahi i noho ai, a hoouna m<ii la i kona mau kahu e hele e ike i kana mea aloha ! 1 au mai ai i ke kai loa o Kuieiewaho, i ka hele ana aku o ke kahu a hiki i kai o Oneawa, ua ku-ia mai la ia e ka makau nui, no l.ona ike ana iho i ka moe mai o keia moo nui, noho iho lu ia ilaila a liuliu iki ka noho ann, hoomaka uku la ia e hele me ka hoomanawanui i ka makau, o ko ia nei hele uku lu no ia a kokoke loa i kahi a ka moo e moe dna, ku iho la ua wahi kanaka nei, a no ka nui loa no o ka makau, nolaila, hapai ae la ia i keia mau ialani mele. Makau wale au ia oe la e ka moo, Ke alai ke kiai o kuu haku, He haku he alii na'u oi'la, 0 kuu kino nue he kino enake, lle mau īwi waiho inahope o ka haku. E hele no au e moe īmuu, A make uu ia oe pono—e. A pau keia mele a ua wahi kanaka nei, o ka hele aku la no ia a pii ana maluna aku o ua moo nei a haule ana ma o me ke keakea ole ia ae, o ko i;i nei hele aUu lu uo i.i a hiki no hoi mawaho iho o na hale, lohe keiu i ka leo o ke kahuli a me ka poloiei kani kua mauna, a hele loa ae la keia a ma ke alo o ka hale, i papio ae kahia iloko, ike uku la keia i ka u-i o Koolau e paialewa hele ia ana e ka lehulehu o na manu io ianei, aia hoi keia mau wahi manu liilii e lulu aku nnu i ka wai o ka pua i ke kino o ua wahine nei, a pau no hoi ka makaikai ana o ua wahi kanaka nei, o ka naue loa aku la no ia a ma ka puka o ka hale o Keauka mn, a ike mai la o Keuuka he kanaka uialihini, kahea mai la ia i un wahi kanuka nei, a komo aku la no hoi iloko, a kamuilio iho la no na mea e pili ana i ke kane a me ka wahine, a pau no hoi ka laua kamailio una, a hooholo iho la e hele mai no ke kane a hiki i kahioka wahine, a pau ae la no hoi ia mea, pea ae la no ua wahi kanaka nei hoi unn a hiki imua o kona haku, a hai aku la i kana mau mea i ike ai, 0 ka olelo aku ka ua wahi kahu nei, o ka liki honua hoi ka ka haku, a pau no hoi ia mau olelo, o kn pai koke mai la no ia o ua keiki nei e hele kn huukai, a ua hookoia no la olelo a ke alii, a hele aku la lakou a hiki 1 kai o Oneawa, a ike ne hoi ua keiki alii nei i ka inoo, uiea e ua makau, a no ka nui loa o kona niakau, nolnila, ninnu aku la la i kona kahu i kahi e hiki ai ke hele aku, no ka men, ua kea ia mni e keia moo,a hai mai ia no hoi ua wahi kahu nei, o ka pii aku no maluna o ka moo, a iohe no hoi ua keiki nei i ka olelo a kona kahu, ua olelo ae la ua keiki alii nei i ka lehulehu o ka huakai e lalau i ka moo a kaikai ae iluna a hala iakou, alaila, waiho hou iho no iialo, e mea ana na kanaka e lalau iho i ua moo nei, pa-e ana ka leo o ka hiwahiwa o Koolau ma ke oli ana mai penei : Ua makau paha ka lehua i ka Ua, Ke bopo la i ka loa o ka nahelehele, Kuihe ka huakai pii mauna, 1 ke alui a ka ua hewa ka malihini, Ke kuemi la i ka ino o ka uka, Ke i ae la e kaikai i ke kino o ka laau, 1 ke kino hoomakau o ka wahine, I moe hookupua i ke kula la, E moe ana i ka olu a ka makani, ! 1 ke aheahe a ka makani Malanai, Papuhea i ka ili o ke Kupua, Ka wahine noho pali o lolekaa, E Kamehaikana-e, E ku e hoi e hookanaka ka pono, i hiki ka malihini a noho i ka hale-e, Hoi mai—e. 1 loa no a pao keia mele a ua kaikanmhine nei, me he mea i paia ae la na maka o ua keiki alii nei, i na na hou aku kahia aole ua moo nei ma kahi anae moe mau ai,a ne ka nele ana o ka moo, nolaila, ua hiki loa aku la lakou a kn nui ana i ka hale, me ka naku hele nui ana aku iloko o ka pouli a ka ohu a uie ka u.\ liilii. a ua komohia no ka

oiwi o Hanailani e ke anu a me ke koekoe, aka, he puupale wule no ia anu i ka mea aj ka manao i knu nui ai, i ka hiki ana aku no hoi mawaho iho o ka hale, kahi hoi a Kahelekulani e hoolai mai ana iluna o ka eheu o na manu, ia manawa no hoi i ninau ae ai ua keiki Kauai nei, aiu ihea ua makamaka nei o kakou ? pane ae la no hoi kahi kahu, eia iloko o keia hale nui e ku nei, a lohe hoi o Kahelekulani i ka hamumu o waho, o kona wa no ia i hea mai ai ina ke mele penei : 0 oe.ia e na lehua iluna o Waialeale, 1 ainu e ka manu a pohe ka pua. Maikai ka ili o ke kalukalu la i Kewa, Aloha wale ia mauu hai wale i ka wai, 0 ka wai o ke kai noho no i Wailua, Alua kaua la e ke aloha—e. Aloha ana au in oe i ke aka makani, 1 ka Inu wale no o ka lihilihi, He Jihi ko'u aia ia oe, O hele nae a hiki i Haleolono, A looa ka pono ka pili mailaila mai, Hoi mai oe pili kauu-e, Aloha r,o—e. Ma keia mele a ua o Kahelekulani i oli aku ai, e hai aku ana ua aloha honua oia i waho wale no, a e hai pu aku ana no hoi e hele a hiki imua o Keauka ma,mailaila mai ke kane a me ke kane ole. A lua keia oh ana mai no hoi a ua eusu nei, i noho e ai ka ii i ka houpo o ke keiki au-kai o Kauai, a hele nku la lakou a kouio ana i ka hale o Keauku ma, a hookipa maikaiia aku la no hoi ua poe malihinl nei e na kamaaina, a noho aku la lakou no ka olelo ana no ke kane a me ka wahine, aohe no ia ililo i mea loihi loa no ka olelo ana, oiai ua like no na maikai o ke kana a me ka wahine, a o ka hele koke aku la no ia o Hanailani a komo ana īloko o ka hale, i na na aku ka-hia i kona hoa aku o na po anu, e puia lewa hele ia mai ana e ka manu i o innei. iluna a īlalo, ia īke ana nkū no o ua keiki nei, haule iho la ia i lalo ma kona mau kuli a kulou iho la me he poe hooiuana palani la paha, a ike mai la hoi o Kahelekuluni i ke kulou o kana kane, oia no kona wa i pane niai ai ina ke mele no penei: Ke kulou mai la ka pua la i ka nahele, Uii puia paha i ka ino o ke kuahiwi, Ua ohila ka noe i ka nani o ka uka, Kaukoo mai a hiki maanei, 0 ke aha īho la ka mea o ke kulou ana, Hele mai no a pili ne kaua, 1 noho kaua a kupa ine ke aloha-e, He mai hoi —e. A I»he no hoi uu keiki nei o ka aina o lalo loa, i ka hea ana mai o ka leo o kaua mea aloha, eu ae la ia me ke kaumaha o na iwi, a kokoke no hoi ma kahi o ka wahine e hoolewa helo ia ana e ka manu, a lalau mai la no hoi ua kaikuinahine nei i kona hoa, a kau pu ae la luua iluna o ka eheu o na manu, a 0 ko laua hoao ana no hoi ia, a noho pu ihoj la laua me ke anu a me ke koekoe. " Kahaha ! akahi ka hoi ka lilo i ke au a ka wawae, i ke koke hoi a ka olelo, poina loa au ia Kaaeumoku, nolaila ea, e wuino kakou ia Kahelekulani ma, heaha hoi auanei ka laua hana i koe ? a e holo hou ae kakou i Kauai, 1 ike kakou i ka hanaa kela keiki i hele aku la." Ina waa no hoi o ke keiki o ka aina paina ala i ka hala i holo ni a pae i ke one o Kakaihili Wailua, a ninau ana i kahi o ko* j na mokun, a kuhikuhi ia mai la no hoi, o ka I hele aku la no ia o ua keiki nei a komo aua ( i ka hale o na kupuna me ka makuakane ej noho mai ana, o ka hele aku la no ia a kokoke ma kahi a kona papa e noho mai ana, a mea mai la hoi ka makuakane e lalau mai i ke keiki me ke ono aloha, e hopu e aku ana ua keiki nei a pua ka makuakane, o ka wa no ia i kuu pau iho ai ua keiki nei i konu makua ma ke kioia ana ae iluna, oia lele no 0 Kamaakamahiai a pi ī kaupoku o ka hale, a naha pu ka hale, a lele ae la iluna a liuliu no hoi ke na na ia ae, ia wa no i hoi iho ai ua eu nei o ke koa a haule ilalo, ua newa a enake aku la ka makuakane, a waiho aku la a liuliu iki ka waiho ana, ala mai la o Kainaakamahiai a i mai i ke keiki, u ikaika, noie nae na la o ka ikaika e puni ai o ka ai* na, a heaha la hoi e hoao hou mai ana oe i ko ikaika i ike aku au, a lohe no hoi o Kaaeamoku i ke kena a kona a mea aku e lele e hopu, e pekua mai ana e Kamaakamahiai i ka laau, aole nae me ka ikaika, aka,j me ka naau aloha no i ke keiki, pa no lele kaokao aku la ua keiki nei a haule iho la me ke ano make, a liuliu iki iho no hoi ka waiho ana, a pohala ae la ua keiki nei a na na mai la na maka i ka nonoho aku o ke| anaina, a pau ae la nohoi ke poniuniu o kaj pa ana i ka laau, ia wa i ninau aku ai ka makuakane i ke keiki, ea ! owai la hoi kou inoa, a heahi la kau hana i hele mai nei ? pane mai la ka 'eo o ke keiki, o Kaaeamoku ko'u inon, a i hele mai nei au ma ke kena ana mai nei o ko'u kupunakane e kii mai au 1 ikaika no'u, wahi ana i ka olelo mai, o noho ka makou a kulia e ka powa a me ke kipi o ka nina, ua hemahema makou, noiaila, kii mai nei au, me kuu manao na'u la hoi ka a-i, pane mai hoi ka makuakane, aole paha je loaa mai ka ikaika o kou makua ia oe, oi--1 ai ua hanau pu ia imi no me ke kupanaha, aka, o oe nae ka ikaika maoli, oiai he ikaika kanaka kou, a he ikaika kupua ko'u, a hea* ha la hoi, eia ka ikniku la o ka laau a kaua, laweia i hoa noho pu me 00, n pau keia mau 'papa k'O anu, lalau hou aku la o Kumaaka*

mahiai i ke keiki, a mailani hou ae la iluna me ka hnawi ana iho i na honi aloha ana, a ku-o maoli ae ia hoi me ke hoa kulia o ke aumoe, hoa hopuhopu kukuna o ka la i Haehae, a pau ae ia ka hoohiolo ana i aa wainao a ke kehau, a hoolakoia inai la na mea hakaka me ka naau, oia hoi ka a-i a me ka i-a, a lako no hoi, o ka wa no ia o na lima i mokomoko pu iho ai ine ka waha, hana hoi ka niho i kana hana o ke aki-ku i ka anae a me ke awa. (Aole i pau.)