Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 51, 17 December 1870 — Page 4

Page PDF (1.56 MB)

This text was transcribed by:  Kelly Murray
This work is dedicated to:  In Loving Memory of Anna Balmores

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

KE KUOKOA, HONOLULU, DEKEMABA 17, 1870.

Alaa oe e pupue nei, pau ko aho he piina pali.

 

E KA NUPEPA KUOKOA E;  Aloha oe:  

            Ua ike iho au ma ke kahua hookahakaha o ka la 12 o Nov., Helu 46 o Kuokoa, i i ka l-a lele a J. Kawelau, Kuu hoa uhai a holo iloko o kou ahonui e ka L. H., me ka lana o kuu manao, ua paa ka puka no maua e kamailio hou ai, aka, ua wehe mai no oe i ka puka o Halepaakanaloa, a ke lele nei ka i-a J.K. i ka Mokupuni i Kaululaau, a e nana kakou i kana mau hana i lele aku nei.  E John Kawelau, aole au i kanalua no na mea a pau a ke Kula o Huelo i lawe mai ai no ka la Hoike, aka, no na kii paailiona wale no i wehewehe pono ole ia.  A oia wale iho no ke kahua o kuu kanalua e ku nei imua o ke kiu.  Aole hoi i hoopiha wale i ka nupepa, aole hoi i kaunu pu me Kukahaoa a me Kukaliki, oiai, he mau malihini loa laua ia'u, a o oe no kai kamaaina ke maopopo la ia oe.

            O kuu kanalua i ke alakai o ke kula o Huelo, ke manao aenei au, ua lai no, oiai, ua olelo mai o Kelia ia'u (kuu hoa kula o Kauakanilehua) ua hoolimalima aku o Keawe iaia no na dala elua no ke ao-ao pololei aku iaia no ua mau kii paailiona nei, a ua ao-ao pololei aku o Kelia me ka makemake ole i na dala elua,  a ua lawe ano e ia mai e ka haumana i ka la hoike, a ua pakelo aku la mawho o ka oiaio, a hui pu me ka paakai o Kealia, nolaila, e hoomanao kaua i ka papale piwa e kau la i ke poo o ka'u kamailio ma ka Helu 41.  "Ua pono ke kanalua ana o kekahi o na Kumukula o ka apana o Makawao," no ka mea, he waiwai ia i maopopo ole i ua hookele nei, a he pauku-iwi haule hoi i loaa ma ke alanui.  E John Kawelau.  Mai ko kaua la i kalai olelo ai a hiki i keia la, aole i hiki ia oe ke hoohiolo i kuu kanalua, oiai, ua ike ole oe, a he wahi malahini no hoi i ua mau kii paailiona la, a pela ka oe i mahalo aku ai i ka pahu kupapau a me ua mau kii la, oiai. akahi no oe a ike.  Aloha wale no hoi!  Nolaila ea, ke ku nei ka Naulu iluna o Puunianiau, aole e hiki i ke Kiu ke pale mai i kona ikaika.  A no ka hiki ole ia oe ke hoohiolo, (J.K.,) ua lele ae la oe mawaho o ka pa me ko pu-kuikele o kai o Huluhulunui, a auamo ae la, ua lawe mai ka haumana o ke kula o Pulehu i ke Kumuhana o ka punaue pokole no ka puunaue loihi, a pela hoi ka loihi i ka pokole.  Kahaha!  Aloha ino kuu makamaka, ua haule no i kana lua i eli ai-Ua hauoli nui au i ka hoi ana mai o ua haumana la a'u i hala aku nei @ Lahainaluna no ka wa hoomaha, a e oluolu ana no ia e haawi hou aku o John Kawelau i kana mea e hoohalahala nei ke hiki ai i ka la e hoike hui hou ai na kula o keia apana, ke ole hoi e loaa ia ia kekahi pilikia mamua ae o ua la hoike hui la-Aka ea, aole no au e hoopunipuni aku ana i ka lehulehu.  Aole no i ilihune kuu haumana ma kahi a John Kawelau e hoohalahala nei, ina e hooko pono ia na olelo maluna, a me na olelo mahope aku nei, alaila, "pili-pono ka la i Papaenaena, kahu mai ka ena ka ehu kai o lalao."

            E John Kawelau, ua pono kou olelo ana no ke kumu i kaua ai o Perusia laua o Farani, a ua halahu oe mawaho no kou olelo ana ua like ka'u hana me ka Napliona.  E pono e ike oe i ka Napoliona mau hana.  A mahope aenei e kui lima pu mai kaua iloko o ke ahonui o ka Lunakula o ka apana o Makawao, i akaka i ka lehulehu ko kaua mea e lilo pio ana, (Napoliona) a me ka mea e lanakila ana (Uilama.)

            E John Kawelau, ua eha oe i na paka ua koikoi a ka Naulu, no ko paakiki i ka mahalo aku i ke alakai a me na haumana o Huelo, no na kumu au i ike ole ai.-Ke kii aku nei au ia oe i pakele i ke ahi a me ka luai.  pele, aka, ke  huli aku nei oe e nana i ka maikai o Sodoma a me Komora, oia hoi na kii paailiona, a e pau pu auanei oukou iloko o ka Moanawai make.  "E hoomanao i ka wahine a Loda."  Ke ninau mai nei oe.  "O ka moolelo o ka hoike hea kau i hoouna ai, a i Ke Au Okoa?  Haina.  Ninau makehewa.  Ina ua ike oe ma ke Au Okoa a Hapaimemeue a me liki, oia iho la no, oiai, aole au i ike ia laua, aka, ke minamina nei au'i kou kapa ana mai ia'u he epa wau, no ka mea, aole au e malama ana i ka oihana Kumuao e hui pu me ka epa.  E hoomanao oe i keia mau lalani himeni.

            "Ua oki ea, mai hele hewa hou, Mai paani ma ke kae o ka pouli mau."

            Aole i piha kuu waha i na mea awahia, ka, ua piha kuu waha i na mea ao aku i na haumana.-Ke pale mai nei oe i kou hoopunipuni.  Alia!  Ina o John Kawelau o Lanai ka mea nana i hoouna aku ka moolelo o ka hoike i ke Au Okoa Helu 13 o ka la 14 o lulai, a o John Kawelau, o Paukunui ka mea nana na olelo ma ka Helu 37 o ke Kuokoa, alaila, aole oe i hoopunipuni, alaila, e mihi aku au, aka hoi, in a no nau ia mau olelo, alaila, ke makau ole nei au i ke kapa aku ia oe he hoopunipuni.-Ke i mai nei oe e hookarisiano.  E pono e ike pu kaua i ke ano o ke Karisiano, o oe paha, owau paha.  Aka, o oe no paha, oiai, o oe ka oioi o Maui Hikina ma ke sopa naau.  Makemake wale kau sopa, in a paha e oluolu oe e haawi mai na'u kekahi sopa, in a ua maemae koke ko'u naau.  Heaha la hoi kou mea i hele ole ai e sopa i ka naau o na kanaka a pau?  Ina ua olioli loa o Kanalulu laua o Lii.-Ka mea no ka ia i maemae ai kou naau,  Ke ike hou nei au he akamai oe i ka hana maka, e pomaikai ana ka poe makapo ia oe, oiai, o oe ke pani o ke Kauka Makalu, he sopa wale no ka laau, o ka maikai no ia o ka maka.

            E John Kawelau e, ke olelo mai nei no oe i kuu pai i ka'u kula.  Makehewa ia olelo, e hele aku e ninau pono i ka Lunakula no ia mea.  A ke hai aku nei au ia oe, mamuli o ka hooponopono ana o ke Kahukula nui, ua haawi ia mai ia'u i 65 keneta o ka la, a o ke Kumukula o  Kuiaha, 6 keneta o ka la, aole e like me mamua, he hapalua wale no ko ka la a pau na kula.  ke ninau mai new na makamaka.  Pehea ke kula o Huelo?  Haina.  A ia paha ia J. Kawelau-Aole au i olelo e paa hou oe iloko o ka upiki, no kou olelo ana he kamana ka hoa e like ai.  E hoi hou oe e heluhelu i ka Helu 41, a holoi pono ae i ko sopa i ike pono iho na maka.

            E John Kawelau, ua ike au ua make kapalili oe no kuu olelo ana "Lohe ole no ke poo o ka Ilio."  Aole no hoi au i manao he olelo ia na kamalii, aka, e hoomaopopo kaua i ke ano o ka ilio s me ke kanaka.  O ka ilio, he makemake no ia i kona luai, a ua kii hou no e hoonuu, a o ke kanaka, ua hoowahawaha i kona luai, aole i kii hou e ai, nolaila, e hoi hou aku e hoomaopopo i kau kalai olelo ma ka Helu 37 o ke Kuokoa, i maopopo ia oe kou ano a me kau hana ana malaila.  Ke waiho aku nei no au i ka maikai o ka Paulo mau olelo, oiai, aole no ia i pili mai i ka'u mau hana, aole no hoi au i hoopiha wale i ka nupepa.  Ke manao nei au o oe kai hoopiha i ka nupepa me ka opala o ke awawa o Hino@a, oiai, aole e hiki i ke Kiu ke pale mai i ka ikaika o ka Naulu, aole no hoi i hiki i ka pukuikele a J. Beniamina o Hilo mai iloko o keia hoouka kaua.  Ke kukulu nei oe i ka Halepakui o Babela i hiki aku i ka lani, aole nae i hiki, ua hiolo e.  Aloha ino kou luhi i kukulu ai!

            E J. Kawelau, nole au i olelo aku ia oe ua huli a huli ka buke, aka, ua olelo au ua huli ka buke, nolaila, e hoomanao oe i ka like ole o ka'u i olelo aku ai me kau e olelo nei.  A e alawa ae kaua ma ke kanawai 9 a ke Akua i haawi mai ai ia Mose ma ka Mauna o Sinai.  "Mai hoike hoopunipuni oe e hewa ai kou hoa launa."  Ke olelo hou mai nei oe ua puunaueia ka 364.800 iloko o 200,000 ma ke kau ana i ka mahele ma ka akau o ke kaha poepoe.  Kahaha! e hoomaopopo oe i ka hoopai o Anania laua o Sapeire, a e kau mai ka weli ia oe.  Aole ia o ko ninau hooio, aka, penei ua ninau la au : "Ua uku ia ka paahana i na dala 2 no ka makahiki hookahi, heaha ka uku no ka malama hookahi me ke koe koena ole?"  Hana ana :  6 sil.X$2.=12 sil.@12÷12 mal.=1sil.  Oia iho la kekahi o ko mau ninau hooio, a halahu wale aku.  A o ka ninau 7 o ka Olelo ao 140, oia no kekahi ninau au, aole o'u hoohalahala malaila.  Ke olelo hou mai nei oe, aole i olelo na Komite ma Lahainaluna wale no e ikeia ai na kii a kaua e kamailio nei.  E ninau i ou mau hoa komite a me ka poe pepeiao lohe.

            Ke paakiki mai nei no oe, ua ake nui au owau wale no  ke kau ai ma ka papa akahi.  Mai hoomau pela, in a ua hoomaopopo ia e oe ko'u manao no ke Kula o Kuiaha, aia malaila kuu minamina, no ka lawe ole ana ae o na Komite ma ka Papa 1, oiai, ua maopopo na-kumu e kupono ai ke Kula o Kuiaha ma ka Papa akahi.  A o ke Kula hoi o Huelo, aole i maopopo iki na kumu, aka, o ka kooiaio wale mai no kau.  Ke kauoha nei au ia oe, e hoihoi wale mai no kau.  Ke kauoha nei au ia oe, e hoihoi i ko Akioma i Lanai.

            Ke ninau mai nei oe ia'u, heaha na kumu nui a'u i hoemi ai?  Haina.  O ko lawe ole ae i ka mana i loaa ia oe i ua la@ a hoonoho ae ma ka Papa 1 i ke kula o Kuiaha, e like me kou mahalo ana aku i ko laila mau haawina.  Ke olelo mai nei oe ia'u e hopu i ke kookoo a me Alia.  E kui lima pu mai kaua malalo iho nei, a e noi aku i ke ahonui paupauahe ole o ka Lunakula o ka apana o Makawao, aole hoi no ko kaua pomaikai wale no, aka, i pomaikai pu me ka poe heluhelu i ka kaua mau olelo.  A e maopopo ana ka mea nona ke kookoo, penei kaua e noi aku ai :

            Akahi.  E hoomauia ko oukou kulana Komite no keia Hoike hou ae i ka malama o Dekemaba, oia hoi o R.K. Puowaina, G.S. Kalama, J. Kawelau.

            Alua.  E lawe hou mai ke kula o Huelo i na kii paniliona, me ka wehewehe ana a pili pono i ke Kumuhana.  A pela hoi ka haumana o ke kula o Pulehu i-kau mea e hoohalahala nei a pili pono i ke "Kumuhana," oiai, na haumana a maua o Keawe e noho nei, aole i hoi i Lahainaluna.

            Akolu.  Ina aole e hiki mai o ua mau haumana la a maua i ka la Hoike, alaila e ninau mai olua me Keawe, ia'u no kau mea e hoohalahala nei, no kuu lalau a me ka ole.  A e ninau aku no hoi au ia olua no na kii paailiona, no ka pili pono i ke "kumuhana" a me ka ole.

            Aha.  E kakau inoa pu kaua malalo iho o ka moolelo o ua la hoike la.

            Alima.  E noi aku kaua e Hoike ia na Kula mamua ae o ka la 21 o Dekemaba, o hoi aku na hoa Lahainaluna o kaua.

            Aono.  E haawiia i manawa no kaua e kamailio waha ai mahope iho o ka pau ana o ka la Hoike, ke oluoluia pela.  A e kukulu ia ke kahua maluna o kou kanalua a me ko'u.  A e hoike aku no hoi iloko o ka nupepa no ka pomaikai o ka lehulehu e hoonuu mai nei i ka kaua mau olelo.

J. Kawelau e ; Aloha oe :-

            Ina oluoluia keia mau mea a pau, alaila, e pokole ana ka kaua hana, a e akaka ana no hoi o Napoliona, a me ka mea nona ke kookoo.  Ke lana nei kuu manao, ua oluolu na keiki o ko kaua apana Ua-ukiukiu.  A ma ke ahonui wale no o ka Lunakula e hiki ai.  No ka mea, eia kaua i ka loa a me ka laula e kamailio nei, a i ka hoomaopopo ana iho, aole mea nana e keakea i ka kaua mau maka-peni no ka lu ana aku iloko o ka eleele o ka inika, nolaila hoi, ua pokole ka kaua hana maluna aenei, ina ua ku ka pono ia'u, alaila, e kala oe i ke kaula o kou kamaa, a lulu aku i ka lepo o kou mau wawae, a pela no hoi au, ke ku ka pono ia oe.

            E J. Kawelau, ua manao wau ua loaa ia oe ka ike maikai no ua mau kii paailiona la me ka maopopo no ka la Hoike, a pela hoi oe i olelo mai ai ma ke Au Okoa.  Eia ka ma ka Helu 37 o ke Kuokoa, hai mai oe i kou ike ole ana.  Malaila au i manao ai o olua pu me Mahometa kai pii aku i ka lani e holo-lio ai.  He mea kupono ole keia i ke Komite ka makaala pono ole i kana mau hana.  A ke manao nei au, ua paumaele kou Komite i ka lepo, a ua pula ko maka.  Nolala, e huli ae kaua ma Mataio 7:3-5.  Penei: "Heaha kau e na na aku ai i ka pulaiki iloko o ka maka o kou hoahanau, aole hoi oe i ike i ke kaola iloko o kou maka iho?  4.  Pehea la oe e olelo aku ai i kou hoahanau.  E homai na'u e unuhi ka pula iki noloko mai o kou maka, a he kaola no ka hoi iloko o kou maka iho?  5. E ka hookamani, e unuhi mua oe i ke kaola mailoko ae o kou maka iho, alaila, hiki pono ia oe ke unuhi ae i ka pula iki mailoko ae o ka maka o kou hoahanau."

            E J. Kawelau, ke manao nei au, ina ua hoomaopopo ka lehulehu i kau mau olelo ma ke Au Okoa, a me na olelo ma ka Helu 37 o ke "Kuokoa" e maopopo ana ia lakou o oe kai makapula.  A ia oe e pili pono ai @a pauku maluna aenei.  A ma ke ahonui hoi o ka Lunakula e maopopo ai ko'u makapula.  A ke hoomanao aenei au i keia mau olelo.

            "He lealea kalakalai,

            He manumanu ka loaa,

            O ke ko-a mai keia,

            Kole ai ko ihu i ka luu."

            Nolaila, e hoomaopopo oe e ka makamaka nou iho.  Ke noho nei au me ka'u wahi hana Kumuao, aohe mea @ana i hoohalahala mai, a pela no hoi ka Lunakula, a no ka hilinai ia e kekahi poe makua, ua lehulehu ko makou heluna i keia wa, aka, o oe e J.K., ua hoohalahala loa oe, a ua kokoke lilo oe i Kumukula no Puaahookui, a elima dala ka uku o ka la.  Pomaikai no ua kanaka, ke keiki akamai i ka hana pu-kuikele no ke aupuni o Perusia.

            E J. Kawelau e, Ua ike iho au ma ka nupepa a olua o Punana, ua palapala mai o Uilama ia oe e hoi aku i ka hana pukuikele, a kahi no au a ike no Perusia mai oe.  He kuhihewa ko'u no Lanai.

            Ke hooki nei au maanei, me ka hilinai aku i ke ahonui o ka Lunakula.  Ke kipu nei a hoolai iho, na na aku o ke Kilauea o ka maalo mai i ka Lae o Papawai, alaila, manao ae ua loaa mai na mea hou no ke kaua o Farani a me Perusia.  Me ke aloha ia oe J.K., a me ka L.H. a me Hope L.H. a me na Keiki hoonohohua.

            JOHN NAKOOKOO.

            Pulehu, Kula, M., E. M., Nov. 21, 1870.  [I ko makou hoopuka ana i keia manao, aole makou i kapa he mau kanaka naauao loa na mea e hoopaapaa nei.  Eia ko makou manao ma ka olua mau hoopaapaa he mea ole.  Nolaila, e hooki olua.  L.H.]

 

Wai-kahe nui ma Anehola.

 

E KA NUPEPA KUOKOA E;  Aloha oe :

            He oluolu paha oe e hooili iho i keia wahi ukana, a nau hoi e lawe hele aku i na mokupuni o kaua a me na moku nui o ka honua nei, a ike mai na makamaka puni mea hou o kaua e noho mai nei, oia hoi kela e kau ae la maluna, "Wai-kahe nui ma Anehola, Kauai."

            O keia mau pule ekolu, he mau pule ua loa, aole he wa e hoomaha ai, aka nae, a i ka po o ka la 4 o Novemaba, A. D. 1870, oia hoi ka po a ka mea kiekie o ka lani i kuu pau iho ai i na paka ua e hoohanini ana i na kahawai o Anehola, na kula me na pali; a ua kahe nui mai ka wai, me ka uhi pu ia o ka aina i ka wai ma kela aoao keia aoao o ka aina, a o na aina kalo ma kela kapa o ke kahawai a me keia kapa o ke kahawai, ua alaa ia ka ai me ka lepo, a koe ka papa paa o lalo, a hoopiha ia hoi i na pohaku iloko o na loi kalo, he ai paakiki keia a @.

            A o kekahi mau loi kalo, ua uhi paa pu na one-ae o ke kahawai a me na lepo ula o na pali, a ua paa pu ka ai, a nalo loa iloko o ka lepo.  O na loko i-a o na kanaka a me ko'u, a me ko ka mea i mahaloia, ua hao aku ka wai i ka i-a a me na honu, no kekahi poe kanaka a ua pau loa, ke hamohamo nei i ke Kualaopuna, ka ua mea he wai nui.  O na i-a iloko o na loko oia one-ae, opae uka, oopu, olaau, oia na i-a iloko o na loi o na kanaka, a ke kohi nei ka loaa o ka ai ia lakou, he mau kapuai eha a elima ka hohonu o ka lepo, alaila, loaa iho ka ai iloko o ka loi.  A ke uwe nei na kanaka no ka wi, a he we hahana loa paha keia ma o makou nei i keia wa aku.

            Na auwai kahi e hiki mai ai ka wai iloko o na loi kalo, ua pani paa ia e ka lepo a ua paa loa.  O na manowai, ua maihi pau ia aohe opala i koe, ua koe ka p@ paa olalo o ke alanui aupuni ma uka o Anehola, ua kohi ia a hohonu loa i lalo.  O kekahi mau hale, ua komo ia e ka wai, o na laau o kela ano keia ano, ua hapuku ia mai a ku ae la ke koa i kai, o na i-a o kai, ka hee, uhu, manini, poopaa, palapala-hinalea, kala, opule a me ka puhi; ahu alala kuikui ua mea he i-a, ku mai ka maea i ka hele a ka auhuhu nui he wai-kahe.

            O ko makou halepule, ua hoopuniia e ka wai a ua puni, aole nae i pilikia, o ke alanui kahi e hele ai ua wehe ia a akea loa, aole e hiki i ko makou aoao ke hele aku, a i keia wa nae ua hiki ; o na mea hana lemuhao a na kanaka o onei, ua hao ia mai a ku ae i kai, ka hana a na moopuna a ua moo nui, oia hoi o Legeona, Moonui, Diabolo, Satana, a pela aku.

            Ua pane mai ka poe kanaka o ke au ia Kamehameha I. mai, aole he wai-kahe nui e like me keia wahi a lakou.  O na loi ma na pili kahawai, oia wale no ke loohia e na pilipili ula a ka wai, a ua nui ka poino o na kanaka i ka wai, a he oi wale aku no keia wahi a lakou, aole o makou wale no, o ke Alia me Koolau, ua loohia pu ia e keia poino nui.  Pela no paha a puni keia mokupuni o Kauai o Manokalanipo nei, i keia pilikia hookahi.

            E na makamaka ea!  aole anei kakou e hoomaopopo o ko ke Akua lima keia e hoike mai nei ia kakou, no ka mea, ua hoolilo iho na kanaka i ka la Sabati o ka mea Hemolele i la lealea, o na uhauha me na hana ino he nui wale.  A ke manao iho nei au, o ko ke Akua nui lima paha keia i hao iho nei i na mea e ola ai ke kino o kanaka a @ loa i ka ai ole, a ke hamama nei na waha i ka uwe i ka wi, i na paha kela e pulumi mai i ke ola kino o ka poe hookiekie, ka hana hewa, hana ino, e like me ka manao o kananka, ina ua pau loa i ka make, aole pela, ua kali mai la ko ke alii nui manao aloha ia lakou, aole wikiwiki, aka, ua hoo mai kela i na mea e pono ai keia ola ana, a ke hoka nei hoi.

            Ke hana hou mai nei no ka aihue i ka hai loi kalo, o ka loi kalo  a Naoiwi a me ka kekahi poe e ae, ke miki malu nei ka aihue i ka hai mea i kanu, o ka palaua lelo ana ka me ka hana ana i na mea mo, a loohia e ka pilikia, he puni ka aihue i ka hai, kai noa ua papa mai ke kanawai Hemolele o ke Akua, "mai aihue oe," aihue no ka i keia wa.  Nani wale ka weliweli ole i ke Alii nui o ka lani i ka mea @ e luku a e pepehi mai i na kino a me na uhane, iloko o ka loko-ahi e aa ana me ko laila @ make ole ia kau aku ia kau aku, aole e pau ko laila eha a mau loa aku no.

            Auhea oukou e ka poe e hoopapau ana iloko o keia hana ino.  E holo ae kakou i ka puuhonua e ol ai, oia o Iesu Kristo ko kakou hoola panai e pomaikai ai iloko o kona aupuni ma ka lani.  J.S.L.

Anehola, Kauai, Novemaba, A. D. 1870

 

He hai olelo no ka la 28 o Novemaba,

MA KA LUAKINI MA IMIOLA

WAIMEA HAWAII.

 

            E na hoa, na makamaka, na kupa a me na malihini, na makua me na keiki, a i ka lahuikanaka holookoa o kuu Aina Makuahine; Aloha kakou:

            Ua ili iho maluna o'u ka hana nui o keia la kamahao kaulana hoi.  "La Kuokoa." 11. maluna o ia kahua ko kakou kukulu manao ana i keia la ; nolaila, ke nonoi aku nei au i ko oukou oluolu, e hoolono ahonui mai i na hopuna olelo a me na mamala e pili ana i ke Kahua nui o keia la ; a ina i hemahema,  a alakai hewa ia oukou, e kala mai ia'u, a e ukali aku i ka oiaio o ke alakai ana a ke Kahikolu Mana Loa, ma o ka Baibala, ke Kuhikuhi e hele pololei ai.

            Ke hoomanao nei paha kekahi poe o oukou, ma ka inoa o keia la 28 o Nov. He "La Kuokoa," no ke Aupuni o Hawaii nei.  A he la nou e Hawaii e olioli nui ai, no kou mau pomaikai kuokoa me kou lahuikanaka.  A, malia hoi, o ala mai na ninau a me na hoohuoi a kekahi mau hoa o kuu Lahui, no na mea e pili ana i keia la.  A heaha la ia?

            Eia, i ka manawa o ke Au o ka Moi ilihia.  Ia Kalaniwaiakuawaikanakaole, ka ihiihi o ke kapu.  O ka Lani Kamehameha III keia, ke opu malumalu o na 'Lii, o ka hu, a me ka makaainana,  a me ka lopa kuakea haalele.  Na keia Lani i Kanu i ke aloha, a ulu, a hiki iloko o kou puuwai e Hawaii, a o ka nani o kona aupuni, aole ia e mae.

            A i kona wa e noho ana me ka luluu i kona nani nui, i ka hanohano oi kelakela a kona mau Kupuna i elieli ai a kuonoono; hoea mai la na manao hookaha, a pakaha wale me ka lina nui hilahila ole, a hoonaueue ae la i ka Noho Alii i kau i ka pane poo o ka hanohano, oia hoi ka enemi.  Ka moku Kaua nui o H.B.M. Barysfort, o ka R: N. o Beritania Nui a me Irelani malalo o ka hooponopono ana a Lord George Paulet.

            Ua ku mai oia ma ko kakou awa ma Honolulu, i ka M.H. 1843.  A ke nana aku oe ia Oahu a me kona mau hiohiona ia mau la, a i ko kakou kulanakauhale all hoi; ua kau ae na ao Poluluhi a ke kaumaha, hopohopo, a weliweli ke nana aku maluna o ke Aupuni, ka Moi a me Lahui, no ka hoopilikia wale mai o keia moku i ko kakou Aupuni.

            E koi mai ana ua Lord George Paulet nei, ma ka inoa o ka Moiwahine o Beritania nui, i ko Kamehameha III Aupuni, e ai, a hooko pono aku i kana mau koi ana a pau, e like hoi me ka hoopii a ke Kanikela Robert Choleton ana e pili ana no na waimaka o ua R.C. i moeuhane ole ai nona.  A me ka lohe ole hoi o ka Moiwahine o Beritania nui i keia hana ino a Lord George Paulet ma Hawaii nei.

            Na ia mau hana ino, i waiho mai ia kakou e noho iloko o ka pilihua, me na manao piliaiku, a nawai ole ka piliaiku hoi; ua pii ino mai ke kai o ua kamaeu Beletane nei, a penei kana palapala i ka Moi Kamehameha III.

"H.B.M. Caraysford}

Oahu, Feb. 17, 1843.

            Aloha oe:-Ke hai aku nei au ia oe, me ka mahalo, e hoomakaukau ia ka moku H.B.M. Carysford malalo ou, e kaua koke aku i keia kulanakauhale, ma ka hora 4 o ka la apopo (Poaono) ke ae ole ia mai na mea a'u e koi aku nei maluna o keia Pae Aina, ke hiki aku i ka hora i olelo ia."

            Ea ke nana mai oe e ka mea e heluhelu ana, i na olelo o ka palapala i hoike ia maluna, kau io no ka weliweli, a i na paha o ka hoolei poka koke no ia i ke kulanakauhale, aohe nao ai i ka papaa kau ka lia o ia mau la.

            Aia a hiki aku keia palapala i ke 'Lii, a ike oia i na olelo a pau, a noonoo nui ihola oia i ke ano o keia pilikia.  Mahope o kona noonoo nui ana; loaa iho la iaia keia manao.  "E haawi i ke Ea o keia Aupuni." a oia wale no ka mea e pono ai, me ka manao no nae, aia kona mau Luna ma Beritania, a na laua e hooponopono.  Ia wa, aia no o Haalilio a me Rikeke @ ma Beritania, a haawi aku la oia i ke Ea o ke Aupuni" ma ka lima o ua o Lord George Paulet, a hoolaha mai la oia ia mea i kona lahuikanaka.

            E hoolohe mai oukou, ke hai aku nei Au, ua pilikia wa no ko'u hoopilikia wale ia mai me ke kumu ole, a ua haawi aku nei au i ke "Ea o ke Aupuni;" aka, e mau no ko'u noho Alii ana maluna o oukou a me ko oukou mau pono, me ka lana no o kuu manao, e hoihoi ia mai no ka "Ee o ka Aina." ke hoapono ia ka'u hana ana.  Ea, ke ike nei kakou, ua lilo ka Ea a me ka hanu o ke Aupuni, kahi no ia e ikaika ai, e like me ke kanaka, a lilo ka hanu me ka uhane o ka make no ia, a pela no ke Aupuni,  ua @ele i ka ikaika ole, a pela aku.

            A ma ka la 25 o Feb. M.H. 1843, hehiia iho la kou Hanohano e Hawaii, a me kou mau Poo Kalaunu, na Kamehameha; a ike ia aku la ka Union Jack o ka Moiwahine, e lawe ia ana e na eheu o ka makani.

            Ke nana aku ia mau mea, aia na noonoo kaniuhu, a maewa komo aku la na manao aloha Aina iloko o kou puuwai, e ka mamo o Papa laua o Wakea, me he lau la o ke Kaluha i aloha i ka la kikiki o ke Kau.  Mahope o keia, pa-e mai la na leo mai luna loa mai o ka mauna o Sinai, e uwalo mai ana ia oe e ka haipule oiaio, e pelu iha na kuli ou, a ni@ aku i kou mau manao hoanoe, imua o ke Lii o na Lii, ke Kahi kolu iloko o ka Lani.  A puana like mai la na leo uwalo (pule) mai Hawaii a Niihau.

            A elima mahina i hala hope ae, o ka waiho oai ole ana o ke aupuni iloko o keia pilikia nui, mai ka la 25 o Febe. mai. Aka, ma ka la 31 i ka malama elua o Iulai, hoohanini mai la ka lani i kona aloha nui, maluna o ka lahuikanaka nawaliwali, a @ele i ka ikaika ole, ilaila i hooko loaia ai ka olelo a ka Buke nui weliweli.  "O ka pule ikaika a ke kanaka pono, e lanakila nui ia."  Ua hoihoi ia mai ka Ea o keia Aupuni ma ia la, me ka poka ole, me ka pahikaua ole.

            Ea, paloke na mea kaua, a ua enemi nei; o kana pahikaua oi lua, ua haki ea, o ka poka hoi, ua hoka ea, halahu mawaho o ka rula, lanakila oe maluna o ka enemi, e like me Davida imua o Goria.  A ma ia la no, kau hou ae la kou Hae Hawaii, a pae mai la na leo ma o a ma o, Huro! Huro! Ua mau ka Ea o ka aina i ka pono.  A he la Aupuni nui ia, nou e Hawaii, i na makahiki i hala ae nei.  A heaha la hoi ka mea i pau ae nei ka hoomanao ana, me ka hauoli; a uhiuhi lau mamane wale ia iho no ua la ala?

            He mea akaka loa ma ka nana aku, ua uhiuhi ia me ka hoonalonalo wale iho no i ua la 31 la o Iulai, no ka hilahila o ke Aupuni o Bertania, no ko lakou hoopilikia wale i keia Pae Aina ma o Lord George Paulet la, a me ke kanikela Robert Ghaleton. e like me na olelo mamua ae nei, e huna wale ia iho no ka mai aai aole e nalo.

            Ma keia hana aloha ole a Lord George Paulet ma, ua haule ino laua, ua hoopauia ua Kanikela R.C. nei e ka Moiwahine, pela no hoi o Lord George Paulet, ko laua hopu iho la noia'i ua laau nei a Kekuaokalani ia Hoolehelehekii, ka loihi o na auwae me he puna la.

            Ia Lord George Paulet e hana uso ole ana ma keia Pae Aina, ia wa, lohe koke no ke Aupuni o Amerika, a holo koke mai la ke Komisina Thomas ma Honolulu, e hoopau a hooponopono i keia pilikia, a lohe aku la ka Moiwahine o Beritania nui i kana hooponopono ana, a hoapono mai la ia Thomas, a hoahewa aku la ia R.C. ma; aka, ua ae no ke Aupuni o Amerika i ka noho Kuokoa ana o keia Aupuni i ka M.H. 1842, a ma ia hooponopono ana a ka Moiwahine i hoihoi ia mai ai ka Ea o ka Aina, a lilo ae la ia he mea aloha nui na ka Moiwahine. e like me ka olelo a ke Aupuni Beritania i ka wa i ka @ ai o Vauekoua i Hawaii new.  "Aole au e lawe i he Aupuni; aka, e lilo au i pale a ii kokua no oukou, a e noho @ mau aku no me oukou." (me Kamehameha I.)

            Mahope iho oia mau la, aole na i lanakila loa ke Aupuni Hawaii, aka, ua loaa nae ka hanu a me ka Ea, e oluolu @ ka manao, e aho hoi ia, ai no i @ mo-a wahi a ka olelo.  Aole no he ikaika @ no e hana a e lawelawe i na mea e @ ai ; aka, e noho ana malalo o ke op@ weuweu me na maka hauhau, e kali aku ana o ka heahea ia mai-e,  moloko o ka hale, o kipa hewa auanei ke aloha i ka iho.

            Ia manawa, aia na Aupuni nui me na Luna hoi, e holo ana i Farani, a me Beretani a me Amerika no ka @ ana i mea e ola ai, i laau no ka mea e noho nawaliwali, aka, ua ae @ o Amerika i ka M.H. i olelo mua ia ae nei, e @ kuokoa, aole nae i @ pono me na Aupuni e @, u i keia hui ana o na Aupuni nui.  Amerika, Beritania a me Farani, a kokua pu ia mai e ke Aupuni Hawaii.  " @ lo lakou ia mea, a o ka laau ia e ola ai keia mai nui.

            Ma keia waiho nawaliwali ana, ua @ na malama 3 me na la 27, o kou @ pilikia ana, (ke Aupuni) me ka nawaliwali no, ke konekonea ae la nae @ e like me  ke kanaka @.

            @ (1st 7 lines of paragraph ???) lookoa, Aupuni Kuokoa oe, noho, Kalaunu kuokoa, a o ka Hae kuokoa, a ua like loa ia la me ko kakou i @ Keia @ he la nou e Hawaii e huro! huro!! a e olioli nui ai, oiai ka lanakila kuokoa ana o ke Aupuni a me ka lahui ou e Hawaii.

            Aole pela ea Pae aina o Nuuhiwa, @ rabora, @ Komokana, Nuholani, @ aia no lakou malalo o ka Hae o na Aupuni nui, i keia wa ; aka, o oe, aia ma ka "Lanakila Kuokoa mau."

            E ala mai paha ka ninau a kekahi @ hoa lahui o'u. no ka noho hoopilune @ ole.  Ea, o ka hiki mua ana mai o ka olelo a ke Akua i keia Pae Aina, a i keia lahui hoi, a hoomalamalama ia kakou. @ ke ao ana o kana poe Kauwa.  Rev. L. Laiana me, B@ ma, Kakina ma, a pela aku, na lakou i kanu, a hookaw@, a kipulu a elieli, e ulu a e la he laau @, he ohaha a he aa ka no Iese, o kona welelau, ua hiki aku ia iluna lil@ loa o ka wekiu o ke kolu o na lani, o loko loa aku, a o kona mole hoi, aia @ lua aku, @ loa i ka papaku o ka Honua  a o kona mau lala, uhi ae la i na paia o ka @, aole e pau kona nani.

            Ke ike akaka nei kakou i ke ano nui o keia la, mailoko mai o ka waihewa, hao wale pakaha wale, me ka manao paha aohe ki nui e paa loa ai keia aupuni a mai loko mai o ka pilikia i loaa i ia kakou ka "Lanakila Kuokoa ana."

            A o ke ki e paa mau loa ai ke aupuni kuokoa ana, oia ka ihiihi @ ka lani o na lani ; a @ o kona @ na koo, na kokua, na kaulahao e mau @ kou noho aupuni ana.

            Nolaila, e kuu mau hoe lahui. @ iloko o ka Haku, e @ aku @ i ka puepue ipuka lani, a e hoike ia @ he poe @ na ke Akua, a e @ aku i ua makua nui la e haawi mai i kona lokomaikai lua ole, maluna o @ kakou Kalaunu, a me kona lahui, e mau ke kuokoa ana, a e mau na pomaikai kuokoa a e mau ke ola o ka lahui.

            A e hooloihi ia ke ola o ke Alii Kamehameha V, a e haawi mai i hua @. @ ola ka Moi i ke Akua.

S.H. Mamuka.

Waimea; Hawaii, Dek. 1, 1870

HALE KUAI BUKE

-O-

HENERE M. WINI.

 

Aia ma Honolulu Hale, oia ka Hale @, aia @ ila he wahi e kuai aku ai i na buke haole he new wale

 

O KELA ANO KEIA ANO.

BUKE Kula haole,

            KUHIKUHI o ke kanaka Hawaii,

               NA OLELO kike, (Phrase Book)

                  BUKE PA, KO, LI, (@)

 

A ME NA BUKE KULA E AE HE NUI WALE.

 

Malaila no na Buke no ke Kekau Waiwai no @ ei hana keia oihana, mai ka mea nui a ka mea liilii.

 

ALA NO HOI

 

NA KANANA leta rulaia a @ ole ia,

            PENI hao maikai loa,

                INIKA, Ipu-@

                    PENIKALA ULIULI, eleele a @

                        KUMU Peai,

                            WEPA ulaula a eleele,

 

WAHI palapala ulaula, keokeo a eleele ( mea @)

            PAPA POHAKU a me ka penikala pohaku,

                INIKA ELEEEE, ulaula a @.

 

Me kekahi mau mea e ae no he nui no na Kula a me na Oihana Kakau.  A he makepono no ki kuai ana malaila no keia @ mea.  E hiki no i na kanaka maoli mai Hawaii a Niihau ke hele malaila @ kuai ai.

@