Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 52, 24 December 1870 — KA MOOLELO O KAMAAKAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LA KOA. KAHILUHILU HOI O KONA WA UI. [ARTICLE]
KA MOOLELO O KAMAAKAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LA KOA. KAHILUHILU HOI O KONA WA UI.
A pau no hoi keia mele ana a ua kaikamahine nei, hoonanea iki iho la, aole no hoi i liuliu iho, olohio ana ua moo nei ma ke alo o Hanailani, ke kane aloha a Kahelekulani. Aohe no hoi he wahi mea a makau ae ua keiki nei, aohe no hoi he wahi mea a ano kunahihi iho mai kona mau hiohiona, a manao ae la hoi—e, he make kona i keia mea, he ole loa no. A liuliu iki iho no hoika noho ana a ua kupua nei ina ke ano moo, kahuli ae la kona kino a lilo ae la he ano kanaka, he wahine ui a nani hoi, i like pu kona mau helehelena me ko Kahelekulani, a e noho pu mai ana laua ma kahi hookahi, a nolaila, mahele. lua iho la kona manao me ka haohao nui, auhea la ka'u wahine? Aka, o ua moo (Kamehaikana) nei nae i liio ni i kanaka, ua ike mai la no oia i na mea a kona naau e hana ana, nolaila, pane mai la oia, Owai la o maua kau wahine ? Haka pono aku la na maka o ua keiki nei ma ka nana ana, a pii ae la ka hilahila iloko ona, ina oia e kuhihewa ma ke koho ana aku, a mai kuhihewa io no. Aka, ma ka aui kapakahi ana ae o ke poo o Kahelekulani, ike aku la oia i ka umii ma kona a-i, a hoomanao ae la ia i kana mea i hana ai, oiai ua hakaka iho laua ika wanaao o ia la. Pau ae la kona manao kuhihewa, a kuhi pololei aku la oia ma o Kahelekulaui la, a nee aku la keia, a moe iho la kona poo ma kona mau uha.
Ia lakou nae hoi e hoonanea ana i ke kamailio ma na mea e pili ana i ka noho ana o ke kane me ka wahine, honeana ke kani o ka pu-a a Keakaoku, penei: Ua lai—e, ua lai ke kaha o Koolau, 1 ke kaomi a ka makani kehau, Moe malie ka ale i ka moana, Ua kapu Mokapu i ka Hoolua, Ua kapu Nuuanu he kolowalu, Aheahe ka leo o ke Kahuli. loio ka leo o ka hekili, E Kamehai, e Kamehai, E Kamehaikana—e, Eia au la o Keaka, O ka leo kapu o na lani, Keiki leo hano i ke kaha o Koolau nei la, Owau i—a. A lohe no hoi o Kamehaikana i ka hea ia mai o kona inoa e ke keiki a kona luhi, nolaila, olelo maoli aku la no ua kupua nei, " Aole au e ike aku ia oe, oiai aohe a'u makana e ike aku ai ; aia a loaa ka'u makana, alaila au hele mai e ike ia oe a mc ou kahu." Aka, i keia wa au e kamailio mai nei la ea, aole au e hele aku ana." I loa no a pau ae ke kukahekahe ana aku a ua kupua nei, hone hou mai ana no ka pu-a a ua keiki nei, He akua wale hoi ka hiki la e Haumea, Nanau wale ka ike ole ana mai, Ke kuhi mai paha iaʻu la he aumakua, I manao ai oe a me ka luau e ike ai, E ike hookanaka no kaua, He kulia, he manao no ko'u ia oe, A hiki maila pono au, I hoa, i kokoolua no keia wahi anu, O ka lohe kou a hele mai—e."
A lohe hoi ua kupua nei i ka olelo a kana moopuna haku, o kona ku ae la no ia a hele ana, a ku ana ma ka puka o ka hale o ua keiki leo ole nei. Pa ana no kahea a ua keiki nei e komo aku iloko, ma ke kunou ana mai a ke poo, me ka awihi ana mai o na maka onaona o ua keiki nei, a me ke ani peahi ana mai hoi o kona mau lima palupalu, ka pua hoi a ka eu o Maui. Komo aku la no hoi o Kamehaikana, a noho ho-pe-pe iho la malalo aku o ka hooleinamoa, (hikiee) a haawi aku la i ke aloha, a haawi pu mai la no hoi ua keiki nei i kona aloha, ma ke kunou ana mai o ke poo. Ninau aku la o Kamehaikann, i ko Keakaoku makemake, a hai mai la no hoi kela, he wahine kona makemake, i hoa no na po anu a me na po loloa o ka hooilo e hiki mai ana—ma ke kuhikuhi ana o ka lima a me ka hihina ana o ke kino.
Pane aku no hoi o Kamehaikana, Ae, e hahai aku au ia oe, ei ae no ko wahine e kohu ai la, o ke kaikamahine a Ahiki ma laua o Olopana. O Keoholaumaewa nae ka inoa. Nolaila ea, nau no e hea ae i ko wahine maloko o ko pu a. I loa no i ka lohe ana o ua keiki nei i keia mau olelo a kona kupuna eepa, o kona wa no ia i lalau koke ae ai i kana pu-a, a ani peahi aku la. Pau ae la ka pane ana aku a ke kahu. Ia hoomeha ana iho
no o ka leo, o ke kuni aku la no ia o ka pua a ua keiki nei, penei: Ua lai—e, ua lai ke kaha o Koolau, I ke kaomi a ka makani kehau, Moe malie ka ale i ka moana, Ua kapu Mokapu i ka Hoolua, Ua kapu Nuuanu he kolowalu, Aheahe ka leo o ke kahuli, Ioio ka leo o ka hekili, E Keoho—e, E Keoho, E Keoholaumaewa—e, Ua moe anei o—e ? A pau no hoi ke kani ua pu-a nei, lohe ae la o Alaihala, (oia kahi kaliu o ua kaikamahine nei) hoala aku la ia i kana hanai, me ka olelo aku. Akahi no ka hoi ka lealea o keia mea kaui i hea mai nei i ko inoa, a olelo mai nei, penei la : “Ua moe anei o—e ?". E aho paho e oluolu iki mai oe, e hoopau i kou hiamoe ana, a e hoomanawanui ae kaua ma ke kali ana, anoai o kani hou mai paha. Aoiie no i liuliu iho ia hoonanea ana a laua nei, kani hou mai ana ua mea kani nei, a hea mai ana i ka inoa o ua iwa kiani nei o ia mau kakai pali.
I ka lohe maopopo ana aae o Keoholaumaewa i keia leo i hea mai ai iaia, ua maule iho la kona manao, a haule hou iho la oia maluna o koua wahi moe, me kona manao e hiamoe hou iho. aku, pii ino mai ia na kuko iloko ona, nolaila, pane ae la oia, “Aole au i moe i keia kani ana mai nei aka, ma ke kani mua ana mai nei, aohe io no au i lohe, oiai ua hiamoe loa wau. Eia wau a hiki aku, a mamuli hoi au o na leo a mainoino ; ina oe no ka aina nei, e imi hele aku no wau ia oe ma na wahi papu o ka aina nei,a hiki ma ka pali hikiole ia'u ke pii aku, ina oe no ka paii, alaila, ku no au a hoi nele mai ; ina hoi oe no ka moana, e au aku no au ma ka moana, a hiki i ke kai lipolipo hiki ole ia'u ke au aku, alaila, au hookahi aku no oe, a hoi nele mai no au. Ina hoi oe e loaa ak'u ia'u—a he wahine, i aikane oe na'u ; ina hoi he akua, i aumakua oe no'u ; a ina hoi e loaa oe ia'u ma ka hale kahi au e noho la, me ko kuhikuhi pono mai ia'u i ke ala e hiki aku ai, alaila, e mau a aku no keia kino iloko o keia ua lokuloku e haluku nei, a hoopumehana aku i na poli." A pau ae la kana kalai olelo kuko ana, kani hou mai ana ua pu-a nei, me ke kuhikuhi ana mai i ke ala e hiki aku ai, a penei :
Makai ke ala ma Kaelepulu, Ma ka lae kahakai o Kaohao, He loa ke kula o Alelele ke hele, He koke-koke wale no ke one o Oneawa, Kaha iki mai i Kaluapuhi, Loaa na hale i Kalauawa, Eia au la o Keaka, O ka leo kapu o na lani, Keiki leo hano i ke kaha o Koolau nei la, A owau i—a. A pau no keia kani ana, maopopo aku la no ia Keoholaumaewa kc ala e hele ai, o ko laua oili ae la no ia haalele ana, a makai o Kaohao, a ma ke kula aku o Alelele. A hiki laua nei i Kaluapuhi, kani ana ka moa-kuakahi ; a o ko laua haele aku la no ia ia koena po a kokoke i na hale, halawai aku la laua me Kamehaikana, e imi hele mai ana ia laua nei ; hoi pu aku la lakou nei a komo iloko o ka hale. I nana aku no hoi ka hana o ua kaikamahe nei i ke kane, waiho e ua mea he nani, nolaila, maule iho la o Keoholaumaewa, a haule iho la ma ka paepae o ka puka, lele iho ia kahi kahu c lomi,me ke kokua pu ia mai e Kamehaikana, a pohala ae la. Kahea mai la no ua kane nei, ma ke kunou ana mai o ke poo ; a komo aku la no hoi keia, a noho iho la malalo iho o ka hikiee ; aka, kuhikuhi mai la ka lima o ua keiki nei, a paipai iho la hoi ma kona aoao, e pii aku a noho pu mai iluna o ka hikiee. Pii aku la no hoi o Keoholaumaewa, a noho pu iho la laua, me ka haawi ana i na honi aloha, a o ko laua hoao ae la no ia, a noho iho la he kane a he wahine. Ua like laua ma ka nani, aka, hookahi no hoi puu nui oke kane o ka leo ole. Hoi aku la o Kamehaikana, i kona wahi mau o ka pali, noho iho la no hoi lakou nei a hala kekahi mau malama, ono ae la o Keoholaumaewa i ke ahuluhulu a me ke kokala, me kona hoopailua ana i na i-a e ae, a hai ae la i ke kane. I ka lohe ana o ke kane, kahea koke ae la oia ia Keauka maloko o kana pu-a, a he manawa ole, hiki ana o Keauka. Kuhikuhi ae la ua keiki nei i ka wahine, me ke kuhikuhi pu ae i ka a-i, e hoike aku ana, he mea na ke'lii wahine i ono ai. Huli pono ae la no hoi o Keauka a ninau aku la i ke'lii wahine. Pane mai la no hoi o Keoholaumaewa, “Ua ono loa wau ike ahuluhulu a me ke kokala, a he hoopailua loa wau i na i-a e ae."