Ka Nupepa Kuokoa, Volume X, Number 32, 12 August 1871 — Haiolelo a Davida K. Kahalemaile, Ma Manoa, ma ka La 31 o lalai. [ARTICLE]

Haiolelo a Davida K. Kahalemaile, Ma Manoa, ma ka La 31 o Iulai.

Heaha la ke ano o ia hopunaolelo, "Ka la i hoihoiia mai ai ke Ea o ko Hawaii Pae Aina?" E uiui a e ninaninau mua kakou i ke ea e pili ana i na mea ola o ka honua a me kekahi mau mea e ae. 1 Ke ea o na i-a, he wai. 2 Ke ea o ke kanaka, he makani. 3 O ke ea o ka honua, he kanaka, koe nae na mea

ola l@, ola i ka wai, ola i ka aina. 4 Ke ea o ka moku, he hoeuli, ke hoeuli o ke kanaka nana e pailata kona noonoo, oia ka uhane. 5 Ke ea o ka Hawaii Pae Aina, nona keia la a kakou e olelo nei, a e olioli nei, Oia no ka noho Aupuni ana. A o ke ano hoi o ka huaolelo aupuni, Oia ka hui ana o na Alii a me na Makaainana e noonoo a e kau i Kanawai no lakou, a kapaia mai keia hui ana, he Aupuni, he aupuni i malamaia malalo iho o ke Kumukanawai. Ua waiwai like no keia mau mamala olelo, ke ea, ke ola a me ka makani ; ina aole ke ea a me ka makani, aole no e lanakila ke ola ; ina no me kekahi mau mea elua ke hui ia, aole no e lanakila ka hookahi o lakou, no ka mea, ua @ like huli aku huli mai. E noonoo mua kakou i kahi i hookahua ia ai keia mamala olelo, oia ke ea, (ola) a i ka wa paupauaho e make, pehea mai la o mea ? Ke kamau la no kahi ea ; A pehea mai la hoi o mea ? Ua lele loa mai la ke ea. I ka make ana, e nana i ka poe make, a oia hou mai, i kulike ai me ka la o kakou e olioli nei a e hapai nei ma ka waha, "Ka la i hoihoiia mai ai ke Ea o ke aupuni Hawaii." E nana e ka poe kui-lena i papalua ke oho, ia Ahukiniokalani, Lonoapamano, Kahalaopuna, Kawelo a me Leimakani, i kanikau iho ai i kana keiki me ka uwa: Ua make o Lonokaiolohia kuu keiki, Hao wale ana au o ke koko ula o ke koko kea, O ke koko pilipili ula i ka la. O keia poe a pau i helu ia ae la, ua make no, a ua ola hou no—aia hoi, ua hala ka poe kahiko a ua ao hou ae nei keia. E nana i ka hoomana hou, e like me ka make ana o Iesu Kristo, a ala hou mai i ke kolu o ka la mai ka make mai, ua lilo iai la hoomanao mau na ka poe Karistiano a hiki i keia la aʻu e olelo nei, oia hoi ke Sabati ma Hawaii nei, i malamaia a hoomaluia ma ke Kanawai. Pehea hoi ke poe kupa Hawaii, ka poe nona ke one hanau, aole anei e lilo ka la i make ai o Hawaii a ola hou mai ka make mai, i la na kakou e hauoli ai me ka olioli nui la, no ka hoihoiia ana mai o ke ola o ko kakou aupuni, ke ola o ka lahui kanaka, ke ola o Ka Moi Kapuaiwa ka Elima hoi o na Kamehameha ? 1. I ka wa hea la i make ai ke aupuni Hawaii nei a ola hou, i kohu ai ka ninau, a i kupono ai ke olelo ae, "Ka la i hoihoiia mai ai o ke ola o ke aupuni Hawaii ?" Eia ka'u haina mua :—I ke au ia Kamehameha I., ka make mua ana, oia hoi ka wa i hiki mai ai o Vanekona, haawi ae la o Kamehameha i kana huaolelo kauoha, O hoi a nana naui mai i ke aupuni o oukou. Ma keia olelo kauoha a Kamehameha ia Vanekono, i hookahua iho ai ko Beritania, Ua lilo ka i ke aupuni o Hawaii nei. E ninau hou no kakou : Owai la ke Elele ? Owai la ka Loio ? Owai la ke kuhikuhi puuone akamai ? A owai hoi ke kahuna nana i lapaau keia make ana o Hawaii nei, a ole hou ai, a i ia ae ae he aupuni ? Eia, o ko ke'Lii Kaleiopapa Kukailimoku Kalanikauikeaouli, ke kolu o na Kamehameha, ka moopuna keiki a Keopuolani me Kamehameha, oia ka mea mahaloia Haalilio, i ka la 8 o Iulai, 1842, holo aku la o Haalilio i Beritania e imi i ke ola o ko Hawaii Pae Aina, ma ka Ahaolelo oia i lohe aku ai, ua lilo ka o Hawaii nei ma ka haawi a Kamehameha, i kulike ai hoi me ko kakou ninau maluna ae. Owai la ka loio akamai nana i akaa ? Uweke, keia haawi lilo a Kamehameha. Owai hoi ke kahuna nana i haawi mai ka popo laau i ola hou ai keia mai nui o Hawaii nei. O ka mea nana ka popo laau, oia kekahi kanaka pookelo loa o ke akamai o ko Beritania, nana i kaupaona ka honua nei, me kona olelo iho, ina loaa ka paepae kupono a me ka une, he hiki no oia hookahi ke mahiki i ka honua nei a ku ma kahi ana i makemake ai, aohe wahi e ae ana e hookauwa ai i kona naauao, nonoi aku oia i ke Akue, "e ae mai oe ia'u e ke Akua, e hele ae au maluna o ka ili o ka honua i eono kapuai ke kiekie, o Hiena kona inoa kapakapa. U-i-u-i ae la ko kakou Haalilio i ua Hiena la mamuli o ke alakai ana o kekahi kamaaina, i ulia wale ia ke aloha kuhohonu no ke Aupuni Hawaii. Ea, e hai mai oe i kahi o ke aupuni o kuu haku i lilo ia oukou i ka poe Beritania, ae mai la kela, (e like me ka Baibala Hemolelo, O ka mea e hoi e haawiia,) e hoi oe a haki aku imua o ka Ahaolelo." O kahi o ke aupuni o kuu haku i lilo i ka poe Beretane, eono wale no kapuai ka loa, a e ekolu kapuai ka laula, o keia iho la kahi popo laau i ola hou ai ke Aupuni Hawaii, ma ka waha o ka loio nanai puhipuhi aku, e like me kahi mau lalani mele. Na'u oe e puhipuhi laau aku i aloha oe. Make aku la oe i ka ua kilinahe o ka aina. Me neia popo laau i hoi aupuni mai ai o Haalilio, a i ka hiki ana i Hawaii nei, elua ka puolo ! he puolo make, a he puolo aina, a o ka Makua Alii kahi iloko o ia huina, he holokahiki, nona hoi ke mele. Ku mai o Kekuanaoa, keiki a Nahiolea, o Kiilaweau ka makua. He kaena wale no kana, he hooioena holokahiki, @.. Ka nui o lakou i loko o ia hele ana, kuko no i ka aina, i ka momona, aka o ua Makua Alii la, hookahi no ona makakehau, o na kaikamahine kapu a Kamehameha Akahi, me Hopili, oia o Kaniu,) Kinau Kekauluohi & Co., ulu i ke ao malama puka i ka Noho Alii. Ka lua o ke make ana, i ke au ia Kaleiopapa Kukailimoku, Kunuiakea, Kalanikauikeaouli. Ke kolu o ka Kamehameha. I ka la 25 o Feberuari, 1843, hiki mai la kekahi wahi lihi ula mukoi pue kaua, oia ponoi o Lord George Paulet i Hawaii nei, pue mai e

kaua a nonoi mai oia e haawi aku i mau taukani dala, e haawi aku ko Hawaii nei, aole nae i ae na alii kana noi ana mai, hooholo no ka manao o na alii e kaua, a mahope iho kauohaia o (Judd) Kauka e hai mai i kona manao, hoakaka ua Kauka nei, e make ana no ia kakou, eia ka hewa, e nui loa mai ana mahope. "A pehea ka pono wai a na'lii," "e haawi ke Ea o ke aupuni wai a Kauka, aia la ! mauliawa, lilo ke Ea, pau ka makani, lawe ke ola, make ke aupuni, lilo ka makaainana. O ka loihi o keia make ana a a ola hou, elima mahina. Na ka Adimarala i hoihoi mai ke Ea, ola ko Hawaii nei aupuni, huihui ana i ka manawa, holu ana i ka puuwai, ola ana i ka la a kakou e olioli nei, ola ka la 31 o Iulai, oia ka la i hoihoiia mai ke "Ea o ko Hawaii Pae Aina. Ke ola o ka lahui, ke ola o ke aupuni, e puana lokahi ae kakou me ka hooho leo nui no ka lanakila ana iloko o na kaua huliamahi. "E ola ka lahuikanaka, a e ola ke aupuni, e ola ka Moi i ke Akua, e hoomauia ke Ea o ka Aina i ka pono." Iloko o keia kukulu manao ana, ola ka poe make i ka po, na alii a me na makaainana i make i ka po, ola hou i keia la, lealea kakou i keia la, pakela loa ae ko lakou la lealea, olioli kakou i keia la, pakeu pali lakou o ka olioli loa. Owai la hoi o ka poe kupa Hawaii no lakou ke one hanau, i walawalania ka naau i nei mea he aloha aina, i ka olelo ae, ke ola nei o Kauikeaouli i keia la 31 Iulai, i kona puka hookahi ana iloko o kela makahiki keia makahiki, no ka hoomanao ana i ka nui o kona lokomaikai me he kii la i paiia ma ka papa io o ka naau aloha alii, ea, o oe anei, oia la paha, a i ole, o lakou nei ae hoi, e hoekepue mai nei. I ke au ia Kauikeouli [Kauikeaouli], i haawi ai o Kauikeouli [pn] i ka aina i na makaainana, ma ke ano Kuleana, Alodio, Kuai, i ka makahiki 1846, ka mea a na Kupuna o kakou i upu ai iloko o na kaua ana, ina e lanakila, alaila loaa kahi apana aina, aole nae i loaa. I ke au wale no i ke'lii lokomaikai o Kauikeouli [pn], ka ai alii ana o na makaainana i nei mea he aina, like na lii me na makaainana, ai-pu, noho-pu, moepu, o ko lakou la ili ka i eha, haihai ka iwi. lele i ka pali, make i ka moana, ilihune ia kakou ka u-a-u-a haakei, hookano, a mai kahi e mai no hoi ka palaualelo a noho ana i ka noho paipai he uehai wale no, me ka olelo hookano iho, no makou keia aina, he puuhonua keia no ko makou mau laina moku e hoomaha ai, a kuu ka nae, alaila holo'ku. Pela i ko ai ka wanana a ke kaula, a Kapihe i hookoia ai, a hiki aku i ka nalowale, loa ana, ma keia wanana e hooikaika ai ka poe opiopio e noho mai nei, e noonoo i ke ano o na wanan a ua Kapihe la. E pili ana ka lani me ka honua, e pii ana ko lalo, e iho ana ko luna, o ko uka iho i kai, ko kai pii i uka, e poi ana ke kai iluna o ka aina, ehia la hanauna i koe, alaila hiki mai o Kamehameha a me Kaneoneo, e noho alii hou. E na hoa opiopio, he mau haunaele e ae no koe o Hawaii nei, oia ka hanaino ia ana o na umeke laau, kuipaluia na pu, lawe wale ia o Kamehameha moku, mahope iho o ka pau ana o keia mau haunaele a pau loa, hiki mai la ka hopena i ko kakou alii lokomaikai e like me ka palapala a Ioba, a hala ae ka huina o na makahiki, hele aku la ka makua o ka lehulehu i ke ala, aole nae hoi hou mai, a ua kanuia aku la oia iloko o ka maluhia, i alii no na makaainana i hele e aku mamua ona, ua huipuia aku la oia me kona poe kupuna, i ka la 25 o Dekemaba, 1854. Auhea ouou e na makua mea keiki i loaa ka pulapula, i puka i ke ao, ulu i ke ao, kawowo i ke ao, i hua i ka pu e, i hua i ka wa, hua i ka lala, a hiki i ka hopena o kou kanikoo ana, ahi aku oe i kau pulapula, ke noho la i ke ao malama, e hoomanao oe i ka la i hoihoiia mai ai ke "Ea o ke Aupuni," ke ola o ko Hawaii Pae Aina, ina no aole malama na Poo Aupuni, malama no kakou, o ko kakou malama ana, o ke alii malama ana no ia. Nolaila, e olioli, kakou, a e hauoli pu ma ka manao lokahi, E ola ka lahuikanaka ! E ola ke Aupuni !! E ola ka Moi i ke Akua !!! Ua mau ke Ea o ka Aina i ka Pono !!!! A heaha la ka mea i koe ? Ee [pn]! Owai la ka loio akamai loa, ke kahuna popo laau ikaika, nana e kuhikuhi mai i ka aina nui o kakou, aina mau loa, e makaikai mua kakou i ka haunaele ia Lord George, iloko o ia haunaele, ui ae la oia i na kaohi pule, (Kalanikauikeaouli) e, "i nui ke aho, e pule oukou i ke Akua no ke Aupuni." Ae, nonoi ae la na kaohi pule i ke Akua. Komo ae la ia leo kaniuhu ma na pepeiao o ko kakou hoola, a maliu mai la i ka uwale a kone poe ee pakeke, kulike ia me kana olelo kauoha, he Aupuni Palapala ko'u, ke alii pono, no'u ia alii, ke kanaka pono, no'u ia kanaka. Owai ia Akua ? O Iehova. Owai ka loio ? O Emanuela, ua oleloia, ke uwao ae la ia no kakou imua o kona makua, na ka Baibala i hai akaka mai, ma kahi o ko'u Makua he nui wale na wahi e noho ai, e hoi wau e hoomakaukau i wahi no oukou. Aia la i hea ua aina la ? O ka aina paha o Kamehameha ? Aole, aia la i hea ? Aia ka iluna ke eleele mai la ke ao, a o loko lilo aku. Oia ka lani, kahi i noho ai o ke Akua, nolaila, e hooikaika ae kakou e loaa ua aina maikai la, me ka nana i na rula ma ka Baibala. E imi e aku oukou i ke Aupuni o ke Akua, a me kana pono, alaila, e pau ua mau mea lai i ka haawiia mai ia oukou. Maanei ke hooki nei au i ko'u manao, a o kahi i koe, no oukou ia e kui hou aku a lawa ka lei. Aloha oukou, a no ko'u oliloli loa, e hai mai ko kakou olioli ma ka hooho ana. E ola ka makaainana ! E ola ke Aupuni !! E ola ka Moi Kapuaiwa i ke Akua !!! E hoomauia ke Ea o ke Aupuni !!!! Hipahipa Huro ! Huro !! Horo !!!