Ka Nupepa Kuokoa, Volume XI, Number 33, 17 August 1872 — Page 1

Page PDF (1.60 MB)

This text was transcribed by:  Mary Devine
This work is dedicated to:  Na Lei Hulu I Ka Wekiu

Nupepa Kuokoa:

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII

 

BUKE XI.      HELU 33.       HONOLULU, AUGATE 17, 1872   NA HELU A PAU 559

 

Ka Nupepa Kuokoa

 

HE MOOLELO KAAO

 

— NO —

 

ROBIANA LO

 

KA HIWAHIWA O KE KOA,

 

I unuhiia mai loko mai o ka Buke Arabia, mai ka olelo Beritania a ka olelo Hawaii.

 

MAHELE II.

 

HELU 34.

 

 

Ia Robiana Lo i wehe ai i ke pani o ka puka o kahi i waihoia’i o ka eke talena, miki aku la no ua wahi manu nei, a ku ana ma ke alo o Robiana Lo, a kuehuehu ae la i kona mau hulu i hele wale a huhuluii i ka ka mea o ka hoomakulii ana i ka eke talena, holoholo ae la oia, a kani ae la me ka olioli.  Hemo ae la ke pani, lalau iho la oia i ka pahu pohaku mabala, a wehe ae la me ke ki, a lalau iho la i ka eke talena, a wehe ae la i ke kui omau, a nanao iho la ia ka noho lele, a lawe ae la.  Hoopea hou iho la no i ka eke talena, a hookomo hou iho la no iloko o ka pahu mabala, a waiho iho la, papani iho ia i ka puka a paa, a hopu mai la i kahi manu, a honihoni iho la me ka hookaawili, a kau ae la iluna o ka poohiwi, a hoi aku la ma ka ruini hookipa, a hui pu iho la me Puakinamu.

A i ka poeleele ana iho, ua kalae loa ka lani, a konane maikai iho la ka mahina, a hele ae la o Robiana Lo a ku ma ka puka, lele aku la no ua wahi manu a kau ana i ka poohiwi; lalau ae la nae o Robiana Lo a hookuu iho la, lele hou mai la no ua wahi manu nei a kau ana i ka poohiwi, me he ano hoolaau la paha.  Huli ae la nae o Robiana Lo, a pane ae la, E makamake ana oe e hele pu kaua?  Kani ae la ua wahi manu nei me ka hoekeekeu.

A no ko Puakinamu manao nae, e lawe pu ana la l Robiana Lo i ka manu, pane mai la oia, Mai lawe pu oe ma ka manu a kuu keiki, mamuli aua ia mai e Elemila ma, i mea milimili na kana mau keike!  O ko Puakinamu lalau aku la no ia i ua manu nei, a hookuu iho la, me ka i iho, O hoi i ka hale, mai hoohihi oe.  O ka hoi aku la no ia o ua manu maalea nei, a komo aku la iloko o ka rumi i waiho ai o ka eke talena, ku a kanaka ae la oia, ki aku la i ka pahu, a lawe ae la i ka eke talena.

Ia Robiana Lo e lele ana, ku aku la o Puakinamu e nana, a ua nanea loa oia i ka nana ana.

Hele ae la o Debolo me ka hoohalulu iloko o ka rumi, a puiwa ae la o Puakinamu, me kona manao nae, o ka manu no, no ka mea, he mea mau no iaia ka hana ana i kekahi wa e like me ia.

Iaia nae e nanea ana i ka nana, a i aui ae ka hana, e ku aku ana o Debolo, kaumaha iho la kona manao, huli pono mai la a ninau.  O oe mai la ka ia e Debolo?  O keia ninau nae a Puakinamu, me he ano hoomaauea la.  Emi hou aku la o Debolo, a noho iho la ma ka rumi hookipa, a noho iho la me ka pane ole mai.

Komo aku la nae o Puakinamu, a pani mai la i ke pupa o ka rumi, a ike iho la i ka aiakaki o ka hulu manu, o ka hulu no nae o ka manu a laua, a manao ae la, ua pepehiia la e kekahi o ka laua mau popoki, aulaila, imi hele aku la oia a loaa kekahi popoki e pela ana i kona hulu, a manao iho la oia, o ka popoki no ia nana i pepehi ka manu milimili a ka laua keiki, nolaila, lalau iho la oia a pepehi iho la, a make ua iho la ka mea hewa ole.

Komo hou mai la oia iloko o ka hale, a pane mai la ia Debolo, Heaha mai nei kau o onei?  Kahaha la Pela ne e olelo nei?  Kupanaha no be!  Kokoke ekolu makahiki o koia kou noho pu ana, o kou ike ole iho la no ka la ia’u; ka i no na olua no au i malama maikai iho nei, me ke kunukunu oia mai kuu la i lilo ai i manu hanai na oloa a aiki i keia po, a heaha iho la kou mea i hoohewahewa ai, kai no hoi owau no keia, o ka olua manu i hoopunahele ai imua o na manu e ae, nie ke kuhihewa nae.

Nolaila, e like hoi me ko olua malama maikai ana ia’u, pela nohoi auanei au e malama maikai ai ia olua a me ka poe a pau i pili mai ia olua.  Hoohamama koke aku la o Debolo i ka waha o ka eke talena, a komo mai la o Puakinamu me ke kanalau ole, oiai aole oia he wana kela i a lemu nui.

Haha iho la o Debolo i na mea oloko o ka eke talena, loaa iho la na pahi a Eki Peki ma, a loaa iho la me na kamoa holo a me kahi pua aniani.  Hoomanao ae la nae oia i kahi pokii manu o Puakinamu, helo aku la oia iwaho e nana ai, a huli ae la ma o a maanei, aohe nae he loaa, oiai, i ku ia la ike ana mai no i ke komo ana o ke kaikuanna iloko o ka eke talena, ko ia la hiu aku la no ia lele ana, a o Aina Omaomao no ka palena.  Hoaa ae la na maka nunui o ua o Debolo, e au ana i wahi e ike ai i kahi kaikaina manu, o Puakinamu.  aohe nae he ike aku, nolaila, hooholo iho la oia, “Ei aku no ua manawa e loaa ai.”

Ia hianawa no, kii aku la o Debolo ke kapa manu, a o ka lele aku la no ia me ka hookaulua ole.

E waiho kakou no Debolo, a e kamailio iki hoi no Robiana Lo, oiai kona hiki ana aku i Furani i ke aumoe, a hoala ana i ka hiamoe o Ekemila ma, a ala ae la laua, a lulu lima aloha iho la me ka malihini.

A ia lakou nae e nanea ana me na manaolaua maikai, me ko Robiana Lo hahai ana ia na mea hou o ko laua noho ana i ke Aupuni Dala, uluku ae la na manao hauoli mawaena o ke Ahiwahine a me Robiana Lo, a o Ekemila hoi, kukule wale mai la no ia, oiai ua hahulia e wale mai la no iaia o Debolo, a nolaila oia i i aku ai ia Robiana Lo ma, Ke ike nei au, ua piha olua i ka olioli, a owau nei la, ua piha loa wau i ke kauniaha, no ka mea, lele e wale mai la no kuuoili no Debolo, me he mea la, o oe no a hala mai, a o ia mai nei no mahope ou, oiai he mea mau no ia ia’u e noho nei, ina e haupu ana au ua pilikia oe, aole e liuliu, a e hiki io mai ana no ka oiaio, a pela no ma kela a me keia mea a’u e haupu ai, a e ko ana no aole e hala; nolaila, ina e ko ana keia mea a’u e halia nei, alaila, e pau ana kakou i ka make ia Debolo, ua loaa mai la ka ele talena, a ua komo uku la paha ka wahine a kaua iloko.  O ka’u no ia e olelo aku ana ia oe, na’u no e malama ka eke talena a kaua, a o kau mau mea hoi e makemake ai, e haawi no au ia oe, a mamuli no nae o kou ano makee, e papau ana kakou i ka make, ina aku o Debolo a hiki mai.

Aohe i pau pono na olelo a Ekemila, malu ana ka mahina, me he luakalai la e pani aku ana i kona malamalama, i alawa ae auanei ka hana o Ekemila, e lele mai ana o Debolo, lele aku la keia a honi i ka ihu o ka wahine, e papau ana kakou i ke komo iloko o ka eke talens i keia po, aohe ahailono iloko o keia mahe.

Iloko nae o ia wa, e noho ana lakou mawaho, a iloko o ko lakou ike ana i keia malu o ka mahina, hoi aku la lakou iloko o ka rumi, a pani mai la i ka puka a pae, a noho iho la lakou me ka mumule, me ke kali ana o ka hiki mai, aole pae he hiki mai, no ka mea, ua hele mua o Debolo i Arabia, e hoomakiu ai no Walena, oiai aole oia i ike mua i ko Walena wahi.  A hiki oia ma Arabia, huli ae la oia ma o a maanei, a ike i ka inoa o Walena, e lau ana mamua o ka hale, hoomanao ae la oia, o ko Walena hale no ia.  Hoi aku la oia i Farani.

Ia Ekemila e noho ana maloko o ka rumi, me ke kali ana o ka hiki mai o Debolo, aohe nae he wahi mea a hiki mai, eia ka ua hala loa kela i Arabia.

A no keia haohao o lakou, puka aku la o Ekemila iwaho, a nana ae la ma o a maanei o ka lewa, aohe nae he wahi mea a ike ia, nolaila, pau ae la kona manaolana no Debolo, a hoi aku la oia iloko o ka rumi, a nunui aku la ia Robiana Lo, e hahai pau loa mai i ke koena o na mea hou o ko laua noho ana i ke Aupuni Dala.

Aole no hoi i pau pono loa ia ka hahai ia, hao ana keia kikeke o ke aumoe, a kii ia mai la ka puka e wehe, me ko lakou mano kuhihewa, o kekahi la o na’lii i moeuhane ma ia po, no ko Robiana Lo hiki ana mai, nolaila, i kii aku ai o Ekemila e wehe i ka puka, me ka ninau ole aku pae mamua, a no ka poina no hoi kekahi o ko lakou hoomanao ana no Debolo.

I loa no a hemo ka puka, ku ana o Debolo me ka eke talena.  I ko Ekemila ike ana aku no, kaumaha koke iho la oia, a hiki ole hoi ke hoopuka mai i kekahi huaolelo, aka, huli ae la oia i hope, a ninau mai la ia Robiana Lo, Ei ala, auhea ka eke talena?  Aole nae i hiki ia Robiana Lo ke pane mai, aka, hookuoo iho la oia me ke kulihewa, me ka manao, mai Keahialoa mai no la o Debolo, aka, i kona ike ana aku i ka eke talena e pae ia mai ana ma ka lima o Debolo, hoomanao ae la oia, mai ke aupuni dala mai, a hoomanao ae ia oia no na olelo a Ekemila i hahai mua iho ai.

Iloko no o ia manawa, pane mai la o Debolo ia Ekemila, O oe ia ea! Kupanaha no hoi oe i hoopunipuni mai ai ia‘u iloko o Keahialoa, me ko lawe aihue ana mai i ka eke talena nei a kuu mau moopuna.  A auhea hoi ko kokoolua i hoopunipuni ai ia’u, a lawe kolohe mai ai olua i o’u lio aloha.  Ua hoowahawaha loa au ia olua, me kuu ukiuki nui.  Ua manao paha oe, aohe e loaa hou ana ia’u keia eke talena ea?  Hoolewalewa aku ia o Debolo i ka eke talena imua o na maka o Ekemila, e anehe koke aku ana nae o Ekemila e hopu, hala nae ka hopu ana, a e loaa pono aku, ina ua lilo mai ia Ekemila.  Ke lilo hoi.

Huli ne la ua Debolo nei, a ninau ae la ia Robiana Lo, E ala hoi!  Ua hoomaau loa au ia oe, no kou li ana i kuu moopuna, me ko manao paha, he mea ia aole i minaminaia, a he mea loaa wale ke hopu ae.  Nolaila, aole au e nana ana ia oe, no kou malama maikai ana ia’u no na makahiki i hala, oiai au he kino manu a olua i malama ai iloko o ke aupuni dala, a o ko’u mea ia e hoopakele ai ia oe, aole loa.  A e like no me ka’u i hoohiki ai, oiai ko oukou lawe ana mai ia’u moopuna a me ka eke talena, aole loa wau i poina ia mau mea, nolaila au i hoomanawanui ai i ka noho pu ana me olua, no ka hoomakakiu no keia eke talena, a hiki wale i kona loaa ana mai nei ia’u, a ua hookomoia mai nei o Puakinamu e a’u, eia no iloko o keia eke.

I keia po, ke hoohiki nei au ma o’u iho, e komo ana oukou iloko o keia eke talena, a hiki i ko oukou make ana, aole he mana e ae ma keia honua, aohe hoi ma ka lani iluna, nana e hoopakele mai o’u lima aku ma o keia eke talena la.

A lohi o Robiana Lo ma no keia mau olelo a Debolo, na ka waimaka no e hele, na ka waha no e hau.

I ka lohe ana mai o ke kauwa a Ekemila ma i na olelo hoohiki paa a Debolo, pane mai la oia, me kona manao paha, aole ia o Debolo, Kahaha!  He make ka hoi kau no ke kalo a ola aku i ka oaio, a noa aku ka make.  Moe malie i ke kai o ko haku.  Pane hou aku a Debolo, Ina pela, o oe kekahi e komo pu ana iloko a keia eke.  Pane alua mai ua wahi kauwa nei.  Hea ia iho la ko’u mea e komo ai iloko o keia eke?  O oe no ko’u mea e komo ai?  A heaha iho la hoi ko’u hewa nui ia oe?  O oe no paha ke komo iloko o kau eke ino!

Ma keia mau olelo a kahi kauwa, ua piha loa o Debolo i ka inaina, nolaila, ua hoohamama koke ae la oia i ka wahe o ka eke talena, a hoohuli aku la ia Ekemila, a komo mai la oia, a pela no hoi ia Robiana Lo, Luis Tabita; a o ua wahi kauwa nei, i kona ike ana ua komo aku la o Ekemila ma iloko o ka eke talena, hoao aku la oia e holo, aole nae i hala na ka ina wawae elua, o ka miki ia mai la no ia, paholo ana iloko o ka eke talena, pau la palena o ka pono, hala ka manaolana ana no he ola.

Ia Ekemila ma i pau ai i ke komo iloko o ka eke talena, imi hele aku la o Debolo i na mea mana e waiho ana iloko o ka hale, a loaa aku la ka Buke Aniani a me ke aniani pouli, e waiho ana iloko o ka pahu ume; a o ka noho lele o Robiana Lo i lele mai ai, e waiho kaawale ana no ia ma kahi e.

Haalele iho la o Debolo i ka Hale Alii o Ekemila ma Farani, a lele koke aku la oia i Pelekane, a ma ka wanaao, komo aku la oia ma ka Hale Alii, a hookomo iho la ia Kini Uilama a me Ane iloko o ka eke talena.  Huli iho la oia ia loke o ka hale, me ka manao e loaa la kekahi mea mana e ae, aohe nae he loaa iki; a hookahi mea i loaa ae, oia ke Buke Moolelo, nana ka mahele mua i kaana ia iho nei imua o kakou.

Wehe ae la o Debolo i ka buke, a i kona heluluhelu ana, ike iho la oia i ka inoa o Walena, ka mea nana i kakau keia Moolelo.

Haalele iho la o Debolo ia Pelekane, a lele aku la a hiki i Arabia, a kipa aku la ma ka hale o Walena, a kamilio iho la, me ka ninau aku o Debolo, He kakau moolelo anei oe?  A nau no anei i haku i keia moolelo?  Ae aku la ho hoi o Walena, me kona manao, he kanaka la i piha i ka makemake i ka moolelo, a i hele mai la e kuai, eia ka auanei, o Debolo keia ana i ike ole ai mamua.  Hoohamama aku la o Debolo i ka waha o ka eke talena, komo mai la o Walena a me kana wahine.

Ia Walena ma i komo ai iloko o ka eke talena, nukunuku iho la o Debolo mawaho, E noho oe iloko o keia eke a hiki i kuu la e hooko ai i ka make mainoino maluna o oukou, i loaa ai ia oe ka uku o kau hoolaha ana i keia moolelo ino.  (ke hoolohe ae la no o Walena iloko o ka eke talena).

Ma ia po no, i lele loa ai o Debolo a hiki i Keahialoa, me ka manao nae, eia no la ka Inidanio a Finita iloko o ke halepaahao o Aina Hoki, eia ka auanei, Ua pupuhi ka i-a o Ukoa.  A ma na hora molehulehu o ka wanaao, hiki aku la o Debolo i Keahialoa, ike mai la ke kiai hale a me ke kahu ho, miki mea mai la laua e hui aloha me ko laua haku.  (Aole i pau.)

 

KA MOOLELO

– o –

KAAHAOLELO 1872

 

(Koena mai kela pule mai.)

 

O keia ano, o ka paa ana i ko kekahi kamaka kino, ua hoomaopopoia e ko kakou mau kanawai, o ka make wale no ka pehu hope o keia mau kala ohi mua.  O keia hoopea ia ana o ke kanaka, oia ka mea i waiwai ai keia mau palapala hoopae a ua hoike mai hoi i ka paehana, he kauwa kuapae e like me ka mea i hoakakeia ma ne kanawai o Beritania.  Ma ka olelo hooholo i hoawiia e kekahi Lunakanawai Kiekie e Honokaooa, o Mr. Samola (Smale) kona inoa, ma ka 1871, ua olelo oia no ke ano o na hana palapala hoopae ana, penei.  “Ke halia aku nei au e manaoio i ka meheleia  ana o ka Vie. 6 a me 7 o ke C. 98.  Pauku 2 e hookahua iho, a e nie u, owai la na kanaka e olelo a nei he mau kauwa kuapae--o ka poe anei i hoohooalimaia no ka manawa, me ka hoomaopopo ole ia o ka loihi o ka manawa, no ke ola a no ka manawa paha he mau makahiki, a o na kanaka paha a pau i hoopaeia no ke kauwa i hoohikia ai ne he aie, a i mea i ke kapeia he puea (pawa) a ma kekahi inoa e ae paha – o lakou anei ka i manaoia he mau kauwa kuapea a i komo hoi maloko o ka poa i o ka oihana kalepa kino kanaka.

Pehea la hoi i ike kokeia aenei ke kalepa negero o Aferika, i hanaia ma Aferika ao kekahi mau makahiki he 20 a 2S paha, a haalele loa ia ai, ina aole e hoopeaia lakou no ka manawa e ola ana.”  I ka wa a ka haku e hoowalewale ai i ka paehana me na dala ohi mua, oa ike e aku la oe ka haku aole ona waiwai – a aole no hoi ia ma ke kulana e hilinaiia aku ai.  Ina aole he palapala hoopae, e hilinai aku no anei ua haku hana la no ia mau dala ana i haawi mua aku ai, e loaa mai ana, a i ole, e manao aku ana anei ia no kona waiwai ia maloko o ka loie! He mea pono anei e hoopaahaoia ke kanaka no ka aie, ina pela alaila, ua kukuluia ka poaku 1420 maluna o na kumu popopo.  Ma na aina naauao a pau o ke ao nei, ua manao lakou o ka hoopaahaoia ana o ke kanaka no ka aie, he hana no ia a ka naaupo.  Ke olelo mai nei ka Luna Hanohano (Kale H. Kauka) ma ko’u lima hema, o keia hila e hoopaapaaia nei, he hoopaahao no kekahi malaila.  Ke pane aku nei au ma kana, aia wale no nae i ka wa e hiki ole ai i ke kauwa ke hookae, a ke manaolo nei au, he pono ia.  O kahi mea wale no paha nana e kue mai i kekahi, oia no ke kumu a na ona mahiko e onou mai nei, ina i ka wa e hoopau loa ia ae ai o keia kanawai, e ulu mai auanei na haunaele kuloko – a e poho ka pomaikai hooulu ko.  Ke ae aku nei au i ka ikaika o ia manao a ua pili iki ne hoi malaila.  Ka manaoia nei au, ke kue nei ko kakou kanawai e ku nei i ka noho maikai ana o ko kakou mau paahana, a nolaila i oi ai ka maikai o ko na paahana makemake ana e hoopau loa ia na keakea a me na poho e hiki mai ana a i mea e hiki aku ai kakou ma ke kahua o ka pololei a me ka hoopono, he pono e nea aku kakou imua ma na degere.  I ke kamailio ana no ka hoopaahaoia o ke kanaka no ka palapala hoopaa, ua hoike mai ia’u kekahi keonimana i holo mai i keia Pae Aina e makaikai ai, no ka aina kanu ko mai no hoi ia, a ua ike no hoi oia i ka loaa ana o noa palapala hoopaa kino malaila.  Eia kana: “O ka hoopaahaoia ana o kekahi no ke hooko ole i ka palapala kepa kili kivila, ua kue oia i ke au hou, a ina aole ia, ua kue no i ko ke au kahiko.  O ko na haole Beritania mau manao no ke kuokoa ana, aia no ia ua hamama no na kumu e hiki ai ke pane.  No ka mea, ma ko’u ano iho, aole au e wikiwiki i ka hoopuka aku me ka manao ikaika e kue ana i ka hoopeahaoia ana o na pake i hoopaa palapalaia (coolies) a lima hana e ae paha no ka hooko ole i ka palapala hoopaa he mea nae e hoomaopopo mai ai ia’u e like me ka nui o ka’u ninaninau ana aku, a me ka manao i ka hoopae lima hana.  Ua ike no au, e olelo mai auanei ka poe pale i keia kanawai, aole he hoololi e ae no ka paahana e hanaia ai – he pono iaia e hooluhi i kona kino no ka hewa o kona uhane.  O ka haku, ua hiki no iaia ke pulama ae me ke dala a me na lole a me na inoa maikai a me na kulana hanohano o ke anaina, aka, o ka paahana, me ka nele i ka waiwai, aina a dala ole paha a kuleana ole paha, o kona kino olohelohe wale iho no kaoa e mohai ai, me ka piha i na iwi, na ae a me na ae elona, a ua like auanei paha oukou me keia Iudaio i kii aku e pue i ka aie o kekahi a no ka loaa ole mai, alaila nonoi aku ai oia e uku mai ia aie i kekahi o kona io.  E kokua mai ke Akua ia ‘u ina he hiki ia ‘u, aole anei he newa o ka hana i pau maluna o kekahi waiwai o’u!

A i ka wa a oukou e nana malie aku ana i kona hopena, e ike auanei oukou, e hoohihia mai ana ia i ka mea e noonoo ia ana.  Ina he kauwa e hoopii ana i kona haku, no ka uhai o kona haku i ka palapala hoopea, e ike ana ia e uku ana no kona haku i kona hoopei ma he dala, aka, o ke kauwa, ina e hoopaiia, e pae ana ia ma ka hewa feloni.

O ka paaua, hoihoi ole, makemake ole, naau mokumokuahua; he inaina pono a hewa paha; eia, hookahi wale no Kanawai no ka poe waiwai, a he okoa ke Kanawai no ka poe ihhune – heaha ia ke a no o ka hewa e puka mai ana mai____.