Ka Nupepa Kuokoa, Volume XII, Number 19, 10 May 1873 — Kumumanao a Rev. T. Coana i ka Aha EUANELIO o HAWAII HIKINA, ma Hilo, Aperila 16, 1873. [ARTICLE]

Kumumanao a Rev. T. Coana i ka Aha EUANELIO o HAWAII HIKINA, ma Hilo, Aperila 16, 1873.

(Koena mai īeela heheāoma mai.) ! Hookahi hoahanau ma Ladana i hooleloa, aole e haaiek loa 1 ka hnna a ka Haku ma Tahiti, a pau loa kona waiwai a hiki i kona lole komo. Ua haawi oia i $1.000 dala ika j Aha Miflionari, a oa nonoi i na lala o ua Aha la e hookaawale i Ia hookeai, a e pule nui i ke Akua no kela luhui ma Tahiti. I ka wa o kela pule naiana ma Beritania, ua hana koke o lehova i ka hana kupanaha ma Tahiti. Ua haalele na'lii me na kanaka i na kii a pau, a ua lawe koke kekahi moku i na kii be nui wale ī Bentania, i mea e hoike nui ai i keia hana kupanaha a ke Akua oiaio, e like me ka olelo a lsaia 2: 18. "Ae nalowale loa na akna wahaee, O lehova wale no ke hookiekie k i kela la." *

Ua halawai pu ma ka moana kela moku e | lawe ana i oa akua kii pio, me kekahi mo- j ku bou no Beritaoia mai, e holo ana i Tnbiti e kokua i na miaionari, a e paipai ia lakou j e noho a e hoomaoawanui raa ka hana a ka j Haku ma Tahiti. Nui loa ka hauoli ana j ma Beritaoia i ka laha aoa o keia hana a ke i Akua mana ma Tahiti. ! 1 ka makahiki 1816 paba keia haalele ana 1 o na'iii, me na kanaka o Tahiti i na akua ! lapuwale. A no keia haaiele ana i na akua i kahiko, nui wale na kanaka i huli mai ma | ka pono o ke Akua oiaio, a ua komo nui i na kula, a ua kukuluia na ekalesin. | 1 ka makahiki 1617, ua holo mai o Kev ! John VViiiiams, me Rev. W. EHia mai La- | dana mai, a ua noho misionari ma Tahiti. | He mau knhuna kaulana laua nokanaauao, a no ka ikaika i ka kana a ka Haku. Maho* pe holo oku i £romanga e hana i ka ke Akua hana malnila, a ua pepehi na kamaainli naaupo ia ia a make loa. Nui loa ka uwe o na kanaka ma Beritaoia, a me Amerika, no i ka makeana o kela kauwa ikaikaa ka Haku. j Ua holo mai o Mr. Ellis i Hawaii nei, a ua hana pu me Binamu ma i elua makahiki; a mahope ua holo i ka mokupuni o Makeka- | keka, a ua hanu nui malaila. A i kekahi manawa ua iiio ia i kakauolelo no ka Aha j Misionari o Ladana ; a ua make i ka makaj hiki 1872 i hala ae nei. He kahuna i maha* io nui ia, a nui loa ka minamina o na hai- | pule no kona make nna. Ua lohe kakou a pau i kela hana kauinaha loa, o na moku manuwa Farani ma Tahiti, i ka lawe ana i ka aina, a me ka hookomo ana o na kumu Pope, nie ka hookiekie loa ; aole nae i huli nui mai na kanaka ma keia aoao hoomana ; ke paa nei ko aupuni o Kristo ma Tahiti. NA MOKI P(JNI O TONAGA. Aia pau ka hnonoho unn i na misionari ma Tahiti, ua holo kela moku o Daff (DuJ pa) i ko Tonaga pae moku ; a"ua hoonoho i ' na kumu he 10 malailn, mai Enelani mai. Ua piiikia koke keia mau kumu, ua pepehi ia ekolu o lakou a make loa, e na kamaaina ; a o na mea ekiku i koe, ua laweia i Sidane, (Sydney ;) i ka mnkahiki 1800 keia holoana 0 lakou. | 1 ka makahiki 1822, ua holo hou kekahi ! mag misionari o Beritania i kela mau moku- , puni, a ua kokua ke Akua ia lakou, a ua laI nakila nui ka pono malaila, a hiki i keia wa. | Nui na misionari hou i hala malaila ; a ua ; huli mai na'lii, na Lanaku, a me na kamalii. j Ua hana ia ke Kumukanawai no ke Aopuni ; Kuokon, a ua malu kela aupuni i ka pono o ke Akua. O Keoki ka Moi i keia wa, a ua lilo oia i kahunapule, a me ke alii hoomalu. NA MOKOPUNI O NŪOHIWA. I ka makahiki 1795, ua holo ka moku o Dupa i ka pae moku o Nuuhiva, a ua hoonoj hoia o loane Haris me Willam Keroke (Crook) malaila. Aka, aole laua i noho loihi no ka nui o ka pilikia, a no ka makao pa« ha i keia poe hihiu aikanaka. Ua hoi laua 1 Tahiti. 1 ka M. H. 1825, ua hoi hou o Mr. Keroke i Tahuata me na kumu elua o Tahiti,nka, ua pauaho hou, a ua hoi koke lakou i Tahiti. 1 ka M. Ht 1826, ua hoomaka hou ia ka hana ma Nuuhiva, a ua haalele hou ia i ka M. H. 1829. | I ka M. H. 1833, ua holo aku o Limaikaj ika, Alekanedero a me Pareka i Nuuhiva, j aole nae i j.au Ua makahiki, a hoi mai lakou. Ua holo hou mai kekahi mau kumu no } Tahiti mai, a ua noho he mau inakahiki ma Nuuhiva, a hoi loa aku. 1 ka M. H. 1837, ua holo mal kekahi mau kumu Farani malaila, a inahope ua holo mai ka manuwa Farani, a ua lawe wale i kela mau mokupuni no Farani; a ua pepehi nui i na kamaaina a make, a ua hoonoho hoi i na kumu Pope malaila me ka hooweliweli nui i na kamaaina i na manuwa, me na pa-kaua, me na koa i uka. I ka M. H. 1853, ua holo na misionari o Hawaii nei i Nuuhiva. a ke noho nei malaila. I Ko Sanoa pae moku. j Ua nui loa ka hana a ka Haku ma keia mau mokupuni, a ua pau kela mau moku i ka lohe i kana oielo maikai. Ua kapili o Uev. L. Wiliama i moku misionari malaila, a ua kapaia ka inoa o ua moku la " Ka Elele Hoomalu." Nui loa ka holo ana o keia moku i na mokupuni he nui wale ; i Roratonga, Aitutake, Managazo, Eromanaga, Nuheberida, lNukaledonia, Nuuhiva, a me Tahiti, a pela aku no. No Nuzelana, (Newzeland.) Ua hoomaka ka hana misionari ma keia mau mokupuni nui i ka M. H. 1814. Nui loa ka hihiu o na kanaka malaila. Ua maa lakou i ka hoomanakii, i ke kaua, a me ka aikanaka ; aka, ua hoohuliia kekahi poe, a ua kukuluia na hale kula, na ekalesia ; a ua hanaia na kanawai hoomalu. Ua lawe o Beritania ī kela mau mokupuni nona, a ua kau i na kanawai maluna o na kamaaina ; ua ae kekahi poe, a ua kaua ikaika kekahi poe. Na"Hokoponi o Fui. Nui na kanaka ma keia pae moko, 400, 000 paha. He poe hihiu loa lakou. i ka w"a 1 hiki ole ai ka olelo a ke Akua i ko lakou aina, aole o kana mai ka hana ino;ka ona, ka hakaka, po**a, pnpebi kanaka, kauo, moekolohe, a me ka aikanaka. Ua kaulana loa lakou no ka aikanaka, a weliweli maoli ko lakou kolohe. i ka M. H. 1835, ua hoio niai na kahunapule elua malnila, o Mr. Kerose a mē Mr. Koragile (Cargile) a ua hai aku i ka «Jelo maikai iwaena o na kanaka. ae mai kekahi poe, a oa paakiki kekahi pōe. Nui na

haole i make ia lakou, a ua pau i ka ai ia. I Mahope mai, ua nui na misionari i hele ilaila, a ua kokua nui ke Akua ia lakou a huli mai na kaoako, a nui ka poe i haalele i na | hana kolohe. Ua pau paha ka hnpalua ona kanaka malaila i ka haalele i ka hoomanakii, a me ka aikanaka. Eia kekahi mau hua a na misionari i hoike mai ai ma ka Papa Helu no ka M. H. 1872. Huina o na halepule - - 988 Nn Kumukula la • • 2 372 Na haumana kula la - • 46,732 Na Kula sabuh - - 2,620 Na haumnna Kula Sabati • 46,732 Na Kumu Haiolelo - - 814 Na Luna Paipai a ao hoi - 2.828 Na hoahanau ekalesia - 24.413 Na mea hele i ka pule • 109,000 Ua kukuiuia i aupuni kuokoa, e like ine Hawaii nei; ua hanaia ke Kumukanawai, a me na Kanawai Hoomalu. Ke hooikaika nei na kanaka i ka hana, a kemahuahua nei Ua waiwai mnlaila e like me Hawaii nei. Ke noho nei na haole malaila, a ke holo nei na moku kalepa i kela mau mokupum. No Maikonjsia. O Maikonisia ka inoa nui no na mokupuni liilii he nui w&le ma ka moana Pakipika nei. He mea hou ka hana a ka Papa Hawaii malaila, n he mea kahiko ka hana ana a na kumu Beritania iwaena o kela mau mokupuni. | Ke hana nei kakou ma ka aoao akau oka Poaiwaena, a ma ka aoao Hema ka hana a na kumu Beritania. Ika manao ana, ua 200 paha kumu mni Europa, a me Beritania mai i hana ma keia moana mai kinohou mai ; a ua nui na haneri kumu mftoli, oia na kamaaina i hoohaumana ia, i hele aku i na mokupuni hupo, e hoohuli i na pegana io lesu la. No ka nui o na Misionele, a me ka lehu o na mokupuni, kahi a lakou i hana ai, aole e hiki ke hai aku i ko lakou inoa a pau ; aka, i ko'u hui ana ma"Nnloka (NewYork) me ke kakauolelo o ka Aha Misionari o Ladan^ t ua i enai kela, ua like me 300 inokupuni, ma keia moana i hoohuliia, a ua like hoi me 200,000 kanaka i hoonaauaoia, a ua haalele lakou i ka hoomanakii, ke kaua, a me na hewa nui, a ke noho mnluhia nei lakou malolo o ke kanawai o lehova. Aole nae i pau ka hana, nka, ke olelo nei ka Haku nona ke kihapai, ,l O hele a e hoohaumnna ina kanaka a pau."' Ke Waiho mai nei o lehova i ka aina imua ou, e pii ae i © komo, inai makau, mai pauaho. Kanawai(ua 1: 21. Ua hai hapa loa au i na hann a ke Akua, ma ka lima o kana mau kauwa no Beritania ma keia moana. No ka nui los oua hana la, aole loa e hiki ke kakauia mnluna o na kanana he 100. Nui ke aho, ikaika ka hana a na kumu, a ua pepehiia na kumu haole, rne na kumu kamaaina he nui no j aole paha e pau i ka 20 ka huina ; aolenae i pauaho na paahana a ka Haku, aole hoi i haalele i ka huna. ( Nui na Buke i paiia e hoike ika hana Misionari ma ka moana Pakipika nei.