Ka Nupepa Kuokoa, Volume XII, Number 45, 8 November 1873 — HE MOOLELO KAAO NO ROBIANA LO KA HIWAHIWA O KE KOA, Helu Akolu o ka Ikaika. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO ROBIANA LO KA HIWAHIWA O KE KOA, Helu Akolu o ka Ikaika.

I unuhiia mai loko mai o ka Buke Arabia, mai ka Olelo Beriiania a ka Olelo Hawaii. Mahele lll—Helu 95 AIA Laua e hoopaapaa ana iwaena o ka lewa, a mai ana ke ahi iluna 0 ua ao nei, a ua hoopau koke ae la o Hipa i kona manao kanalua, a hoomaopopo ae la oia he aina ; a o Lo Hipa no hoi, e hoomau ana no oia ma ka nana, aia hoi, pioihala ke ahi, a he olapa uila kana i ike aku mawaena o ua ao nei, ma kahi no a ke ahi i a mai ai. A o Hipa | hoi, huli ae la oia a ninau aku ia Lo Hipa, I kou hoomaopopo ana, heaha ke ano o'kela ahi ? I mai o Lo Hipa, He oiaio, o kamea mua a kaua i ike aku noi, he ahi io 110 ia, ua pio nae, a he uila ka'u, e ike nei i keia manawa, a ke hoomaopoopo iho nei au, he aina paha. 1 mai o Hipa, Aole na he aina, he ao kupua ia e hoonalowale ana i ka kaua aina e huii nei. A lohe hoi o Lo Hipa no na olelo a kona makuā, hoohuli ae la oia i kona lio 1 ke kukulu hema, a lele aku la. A hala elua mahina ia laua ma ka lewa, aole he loaa aina ia laua, a o ke kumu o ia nele ana, oia no ka hoanoe ia ana o ka lewa holooKoa iloko o ia mau la a me ia mau po, e na ao i ane like me he aina 1% \va, a i 'po i o Hoaka, oiai laua & hoolai aname ke kau malie i kahi hookahi, aiā hoi, pauhia iho la oia i ka hiamoe, a naaloko o ka hihio, ike aku la oia i kekahi kaikamahine iloko o ka hoku, i hoopunia e ka pohai manu. A mahope koke iho noo ia wa, ike aku la oia i ka lele ana mai o ka hoku a me ka wahine iloko, a pili mai la ma ka aoao o ka lio oia nei, a hoopuka mai la ua kaikamahine nei i ka huaolelo, me ka ninau mai, Heaha ka olua e kali nei maanei ? Pane aku ko Lo Hipa uhane, E huli ana maua i ke aupuni o Melevila, oia ke aupuni kanalima kumamalua. Pane mai ua kaikamahine nei, Aole e loaa ia olua, no ka mea, ke alualu nei olua i na ao kupua o ka lewa, a o ua aupuni la, aia no la ke hookikii mai la ma ka hikina, ua komo iloko o k$ anapuni a ke keiki o kē aupuni Auneki, ke keiki kamehai a kuu makuakane, a he kaik'unane oia no'u ma kā aoao o kuu makuakane kolea, aka, ma ka aoao nae o kuu makua-! hine, he Io wau, aohe lala kau ole ; a no'u ke poo huna i ke aouli, wahi a ka olelo. A hoolohe no hoi oe i ka'u, loaa ka hoi ua aina la ia olua, a ina aole oe e hoolohe, alaila, o ko olua hoi nele no ia, a lilo ka opu hipa a olua i hoomakaukau ai i mea ole. A nolaila, penei oe e hana ai, i loaa ai ua aina la ia olua, E hoohuli ae oe i ke poo o ko lio, a holo i ke komohana, u hala elima la, huli ae oe i ka hema, a hala na la ewalu ma ia holo ana, alaila, e huli ae oe i ka akau, a hala na la he umi, e hoomāha olua malaila i elima la ; a ina e nele ko olua halawai ana me ka manu kiu a ke keiki o ke aupuni Aune* ki, alaila, e kia pololei aku i ka hikina, a hala na la he kanakolu, e ike aku no oe i ke aupuni au e huli nei, ua kokoke e pili me ke aupuni Auneki. A pau na olelo kuhikuhi, i mai la ua kaikamahine nei, Ua hoohewahewa pahaoe ia'u? Aole nae he hiki ia Lo Hipa ke ekemu aku. I mai ua kaikamahine nei, Owau no ka mea i halawai pu ai me oe ma ka moe, oiai au e noho ana mawaena o na anuenue a me na hoku eha, a he wahi holoholona ma kuu mau wawae, a oia hoi kau i pepehi ai, a lawe ae ai oe i kahi opu uuku, e like me ka'u olelo. A lohe o Lo Hipa no keia mau olelo, akahi no oia' a hoomaopopo,

aka, fiia nae iloko ona ke kuko kahi i lauahi ai. A pau keia mau olelo ana ma ka hi-i hio, haawi mai la oia i kona aloha ia Lo Hipa, a lele aku la. A ike hoi oLo Hipa e lele ana kela, e upa ae ana ko ia nei mau wawae ma ka aoao o ka lio, af no ka ikaika loa o ka oili lele ana o ka lio, e kulana mai ana keia a pakele maihaule, e ole ka apakau wale ana ae no, paa i ka makuu, me ka hoomau no nae l i ka nana i ka lele a ke kaikamahine. A ia ianei e lele kauaheahe ana, alawa ae la kela ma o a maanei, a i nana i aku ka hana i hope, e kau mai ana no oHipa mahope ona, kaohi mai la keia U ka lio, a hoolai iho la ka lele ana. Aia> hoi a hiki mai o Hipa, huli ae la o Lo ( Hipa, a hahai aku la i na mea a pau 1 loaa iaia ma ka hihio. A lohe o Hipa, piha loa iho la oia i ka olioli, a o na a pau i hahaiia aku, ua like no ia me he aniani la imua ona. Ano ka makemake hoi o Lo Hipa e ike pono i ke ano, nolaila, nonoi aku la oia ia Hipa, e hoakaka mai i ke ano o na mea a pau. Ma keia noi, i mai o Hipa: Oka lele ana o kaua i o a ianei, he alakai ana ia ia kaua e loaa ai ke aupuni a kaua 9 huli nei, ke hooko pono ia na mea a pau i kuhikuhiia ; a o ka haina ma o ka hoku la i lele mai ai a kau pu me oe, o kou aina ia e noho ai a make kupapau ; a o ke kaikamahine e noho ana iloko o ka hoku, o ke kaikamahine no ia i loaa mua ai ia oe ma ka moe, a oia no kau wahine, a inaloko ona, e hanau mai auanei he keikikane, a nona auanei ka lanakila nui maluna o na aupuni a pau o ka lewa, a o na aupuui a pau o fo^Qßua,,he^iae^ mai nei oe, he pohai manu ke hoopuni ana i ka hoku, a na ia pohai manu no i hanai ua kaikamahine la. Ua hooiaio o Lo Hipa ma na mea a pau i haliai ia, aka, aia nae kona kanalua nui, ma o ke kaikamahine la, no ka mea, aohe oia i ike i ke kumu o kona lilo ana mai i. wahine nana, aka, aohe nae oia i hoopuka aku i keia hoomaloka nui ona imua o Hipa. A pau ka laua kamailio ana, hoohuli ae la o Lo Hipa i kona lio i ke komohana, a hala na la elima, huli ae la i ka hema, a hala na la ewalu, hoopii.ao la i ka akau he umi la, a malaila laua i hoomaha ai no na eha, a i ka lima o kala, hiki āna ka manu kiu a ke keiki o ke aupuni Auneki, nona ka elelo loihi he 15 kapuai, aia ma ka welelau o ke alelo kana mea make, a ina e ku aku i ka enemi, o ka manawa koke no ia e lilo ai i lehu, a o na laau hoola a pau, aole e hiki i ko lakou mana ke hoola, aka, i ka mana hoi o ka pahi wakaWaka, puhili ka make a ua elelo la, oiai kona hoao ana mai e hou, e ani ae ana o Lo Hipa i kana pahi, mai ka nuku a ke alelo, kaapahu ana me he pau mauo la. Lawe ae la oLo Hipa i ua alelo nei, a o ke kino hoi o ka manu, paipai ia na lala a pau, a o ka hulu, puhia ae la i ke ahi, a o ka hoho--110 o kona hulu, holo aku la ia a komo iloko o ke aupuni Auneki. A hala ka lima o ka la ia laua nei malaila, aohe a laua nei mea i koe e hana aku ai, nolaila, lele pololei aku la lana nei i ka hikinā, a hala na la he kanakolu, ike aku laua i ka aina, ua uhi paapu ia e na ao melemele a me na ao eleele lipolipo. A hiki laua nei ke aupuni kanalima kumamalua, poai ae la laua nei ia la a po, a po a ao, mao ae la ke ao maluna o ka aina, a ike pono iho la laua i na aupuni e waiho poepoe ana me he poai kaula la, aka, ike aku la nae laua nei i ka pohai manu kiai ma ka Hale Alii, kia pololei aku la laua nei a hiki ana ilaila, a poai ae la i ka hale alii he ewalu puni, aole nae laua nei i ike aku ia Meieviia, nolaila, ua haohao loa iho la o Hipa, no ko laua hanina ike ole aku ia Melevila, eia ka auanei kela i ke aupuni Auneki. Ia laua nei nae e nanea ana ma kahua

o ka malu o ka laan e ku ana ma ka aoao akau o ka puka o ka hale alii, malu ana ka la, a i alawa ae ko Hipa hana iluna, i nana aku ka hana, lele mai ana 0 Melevila, me na liona ewalu e hoopuni ana iaia. A ia laua nae e nana ana, koi koke aku la no o Lo Hipa i kahi makuakane, Ika i ana aku, E hoohuli aku ana oe i ka waha o ko wahi opu hipa, oiai ko kaua enemi imua o kaua. i mai o Hipa, Aole pono pela, uo ka mea, ke hele mai nei kela ma ke ano e hoohanohano ana 'iaia iho, aole me ka manao kaua ; ina e nana aku oe, a e' hele mai ana rae na lako kaua, alaila, e hoohamama koke aku no kaua i keia opu hipa. Pane aku 0 Lo Hipa, A heaha la ka hoi, aohe no ka hoi ou ike aku, aia na liona la, ke lete ae la me na pahi eha pakahi i hoopaa a ma na pupua, aole anei oia ka hooaakaukau ana ma ke aiio kaua ? Olelo pai o Hipa, He mea mau no ia i na aiii pui, hele pu no lakou me na koa kiai, e [awe ana me na mea kaua, no ka malauna ana i ka maluhia, e like me keia au p ike ae la. Ma keia olelo a Hipa, ua ū>au koke ae la ko Lo Hipa manao. Ia laua no nae e hoomau ana i ka naftia, ike aku la no laua nei i ka laina ia raai o na liona, o ko laua nei manawa "no ia i lelo koke iho ai ilalo, a ku ana i ke kahua ' kaua, kahi no a laua i kaua ®ua ai, Iloko nae o ia manawa, hele mai la fc ka laina liona, aua hoolako ia me na mea kaua, a o Melevila pu kekahi iloko o%' huakai, a he pahikaua ma kona lima, a o na hooponopono ana o ke kaua, iaia oo ia malalo o ka Melevila alukai hikaua, a owiliwili ae la ma kona alo, a ku pololei ae la e like me ke ano mau o ka poe ikaika, a ua aahu oia i ke kapa kila. A oiai oia eku ana ma kona kulana, haka pono aku la na maka o Hipa 1 kona enemi, o ka manawa uo ia a Melevila i kahea mai ai me ka leo huhu, i ka i ana mai, Heaha kou kuleana au e nana pono mai nei ia'u, a me he mea la hoi ooe ko'u hoa hakaka ? Pane aku 0 Hipa, A owai la ka hoi, ka i no hoi owau no ke hakaka aku ana me oe i na la ! I mai o Melevila, He hilahila au ke hakaka me oe, no ka mea, he holoholona oe. Pane hou aku o Hipa, Ina ua hAahila oe ia'u, a no keaha la ka hoi oe 1 lawe mai ai i keia mau liona mailoko mai o ke aupuni Auneki, i hoopaaia ko lakou mau huelo me na pahi kaua, a ua lawe mai oe ia lakou i mau kokua nou, ad eaotyl iau no ianei; a ina aole pela, alaila, ua lawe mai nei oe ia lakou i mau moepuu nou i keia la ? Imai o Melevila, Ua lawe mai au ia lakou i hoa hakaka nou i keia la. A lohe o Hipa i na olelo a Melevila, lelele ae la oia i o a ianei m§ ka olioli, a hoohuli pono aku la oia i ka waha o ka opu hipa i na laina liona e kuku mai ana me na lako kaua, o ko lakou manawa no ia i lele paukiki mai ai a komo ana iloko o kahi opu hipa. Oiai na liona ua moni ia aku la e ka mana naele o ka opu hipa, a i alawa ae ka hana o Melevila, he neo wale no, a oia hookahi wale no ia eku nei. Oiai hoi oia e hoomakaukau ana e kiola mai i ke giana pauda, o ka manawa no ia o Hipa i hoohamama koke aku ai ika waha o ka opu hipa, o ka manawa no īa i nee mai ai o Melevila, a hiki ma ka* hi o eha anana paha ke kaawale mawaena o lakou, hoolei mai la oia i ke giana pauda, aole nae i lele aku, komo e ana iloko, mai a Melevila a i ke giana pauda, hookahi no ia hele'na, "Komo ana laua i kahului, I ke anapuni a kahi opu hipa, Puai hanu ole ua kolohe," a hiki ole iho la i ka mana o ke giana pauda ke lanakila maluna oka opu hipa, a lilo iho la kona mana pahu i mea ole. Ama ia manawa koke no, oili mai la ke kupuuakane o Melevila, a hoolei mai la i kana popo uwea mimiki, a ia

wa no i hoohamama ia aku ai ka opu hipa, e lele walawala mai ana ua aama kualenalena la, a komo ana iloko o kahi opu hipa, "pau pulu aohe lau e kanu ai," oiai aohe o lakou mana i koe. Ma keia paa ana o Melevila ma, hoomanao iho la no hoi o Hipa ma, ualanakila laua maluna o ke aupuni kanalima kumamalua, a o ko laua hoomakaukau koke iho la no ia no ka hoi. A ia laua nae e liuliu ana, malu ana ka la, a i alawa ae ko Hipa hana i ka lewa, ike aku la oia elua manu e lele mai ana, a mawaena o ua mau manu nei, he ano kanaka no ia. Aia hoi a hiki lakou ma ke kahua kaua, eia no ka o ! ke kaikaina no o Melevila, a he pahikaua oi lua ma kona lima. A ia lakou nae e ku ana ma ke kahua kaua, me ka makaukau no ka hoouka kaua ana, e hoohamama koke aku ana o Lo Hipa i ka waha o ka opu hipa, o ko lakou wa no ia i ume ia mai ai o ka mana o ka opu hipa. A ō ke kupunawahine nae o ua kaikamahine la, ike iho la oia e pilikia ana kana moopuna, e kiola koke iho ana kela i ka uwea huki, a oia pololei no a pa ana ma na wawae o ka moopuna, a o ka wa noia iaumeume ai me ka mana o ka opu hipa ; a ike o Lo Hipa, e puhili ana ka mana o ka opu hipa, nolaila, iho kino iho la o Lo Hipa e kokua, aka, he mea ole nae Imia i ka mana o ka uwea ume, a lilo aku la. A ike o Lo Hipa, ua hoohokaia ka opu hipa, e hooliamama aku ana oia i ka leiwa, paa iho la ua kaikamahine i kahi hookahi he elua hora, a hao aku Ia no ka mana o ka uwea ume, heo ana. .(Aok i pau ) ~ : ; —'i u «1 "r "-u- t ' E hoopUi pu i ka hana me ka Rulm, oia ka »leo e ponoai. Ina i hoopili ia ka hana me ka Rula, alaila, ua maikai ka hana. He mea'mau mawaena o ka poe akamai a me ka poe naauao, ua hoopili pinepine lakou i na Rula ma na hana a pau, no ka mea, oia ka mea e maikai ai no ka hana, me ka ewaewa ole. 0 na Aupuni nui a naauao hoii, i hoopili pu i ko lakou hana ma na Rula, a malama ia mea, e ku no oia imua o ke ao holookoa me ka lanakila a me ke kuo'noono, e like paha me Amerika i ukali ia'ku e Hawaii nei. Aka o ke Aupuni i malama ole ia mea, e inoino a hiok> koke, e like pāha me Farani, Sepania, a me Roma. 0 ka oihana ao-kula, oia kekahi oihana nui, ina ua hookaokoa ke kumu kula i kana ao ana mai na Rula ae, ke olelo nei au, ua kekee a lalau wale kana ao ana, aole no hoi e lilo kana ao ana i mea e mahaloia ai oia. Noke aha? No ka mea, aole i hoopili ia ka hana me ka Rula. He 'nui wale na oihana me ko lakou mau Rula e pono ai, aka, o ka'u e olelo nei, e hoopili mai i ka Rula me ka hana, alaila maikai. E na hoa, e like me ka nui o na oihana a ke kanaka e hana ai, pela no ka nui a me ka loihi o keia kumumanao ke wehewehe ia a hoakea ia hoii. J. K. Kaaia, Kumu Kula >o Kaneohe. Heaha la ka waiwai o ka Rula 1 a me ka 2 * kakauia ma ke Alakai kumukula aoao 50 ina h* īoali ole ko kekahi poe kumu mai Hawaii a Niihau 1 ■ O ka Rula 1 a me ka Rala 2, ua makemake laua, e like loa ka malama aua o ua koiBQ kala mai Hawaii a Niihau, i ka lakoo mau kola. E hoomaka aoa ma ka hora eiwa kakahiaka, a e hookno ana ma ka hora eloa aoioa la, a me na hoomaha kola elaa o ka la. E hoomaka ana ka hoomaha moa, ma ka hora 10| a hiki i ka hora 10|, a me ka hoomaha elua e hoomaka aoa ma ka hora 12 a hiki i ka hora !2£ oa hoomaha kola o ka la. Ma ka uana aoa i keia mao mea elua o Rola I, a me Rala 2, ua like lauu me na

luna hana, ao na paahaoa malalo o lana, oia do na kumu kula mai Hawaii a Niihau. ; In» o kH mibemake oiaoli ia o Rula I a me Rola 2 oka like loa o ka hana ana o na kumu kula mai Hawaii a Niihao, alaila, ke hoike ae nei au, aole e like ana, no ; ka mea, o kekahi poe ni loaa ka wnti ia ' lakou, o kekahi poe hoi, aohe o lakoa wati, nolaila ke hoihoi mai nei au i ka'n ka- i mailio ana, no ka poe aohe o lakou wati Ma ke kula o Waimea ame Waialee, i aohe wati o keia man kula, o ka wati nae i malama ia'i na liapaha i hala akn la t ma ka nana ana i ke aka oke kanaka i kona | nee ana mai a pili me ke kanaka, he liora ; 12 i». . Eia k;t hemahema nni o keia wati, o ka ' paapu ana ae oka la i ke ao, a nalowale : [ ke oka o ke kanaka. Ina e paapn ana ike ao, eia ka ninao, pehea ia e hiki ai ke mnlama ponoia ka Ru- ' lfi I, a rtie k;i Rula 2 i knkiuia ma ke Alakai kumu kula, aoao 50 ? No ka lona bon ana o keia ninan hon o ! kakou, uolaila, ke hai ae nei au i keikahi oaau wehewehe malalo nei, akahi, me ka hoomaka e ana mamua o ka hora eiwa, a : e hookuu aku, naaliope ae oka horaelua, oiai o ka makemake o ka ninau o ka ho<>ko ponoia oka Rula 1, ame ka Rula 2, eia ka hnina, aole no e hiki ana i ka poe w.»ti ole, ke malama pono i ka Rula l t a i uio ka Rula 2, no ka mea ( aole o lakoa wa- i ti. j A ma keia mau wehewehe i hai ia ae la uialuna, aole no ia i kopono i ka makemake o ka Rula 1, a me ka Rula 2, ina e ma- ! halo ana Kakon ia mau wehewehe ana, ala- ! ila, e kue mai auanei ka Buke nui hoowe> 1 liweli, penei kana, " O ka mea e knmo ole i ma ka puka komo. a pii ae ma kahi e„ he j ia. a me ka powa," aole ao hoi o ke- ; ke kaooha pemi luiM, Oka amkhPM malama i na kaaawai he uai (10).* iMttle |l hookahi, na hewa oia i na kanawai a pnu," i nolaila, ina kakou e mauao ana e kapae ae > i ka Rula I, a me ka Rula 2, aole e hoopili aku i ke komu kula, a man kumu kula p;iha, i loaa ole ka wati ia lakon, mawaho ' ae o keia mau Rula, alaila, ke mahalo nei iiu. Ina hoi, e hahau mai aua ka Raia I, ame ka Rula 2, maluna o ka poe kumu kula wat> ole, alalla, ke hai ae nei an mc ka hookamani ole, ua ke Aupuui 90 e hoo lako mai i wali, na na kumu kula 1 nelg i ka wati, mai Hawaii a Niihau. S. W. Keau, j Kula o Waimea a me Waialee. | Heaha ka ioaiwai, oha naamo h* loaa * ke kanaka ? A nele kona makau i ke J3kva. Haina, aole waiwai, 0« ka mea, e like me ke kanaka i makankao no ka lawaia, a ; me na mea a pan e pili ana i kana hana, a nele nae ka maunu, pehea, u« waiwai aua- ' nei kana haua ana ? Aole, no ka mea, ao- 1 le oia i hilinai like malana 0 na mea a pao, | no ka mea, he mao Huko like lakon o | " maunu, aho t a me makau " | A pela no ke kaoaka oaanao i piha 1 na ! ike o keia ili honna a nele kona makan i | ke Akua, no ka mēa, oka makau ia leho ! va ka mole oka uaaoao, wahi a Solomo- ' na, a pela io no, no ka mea, e like me ke ; kanwa hana malalo o kona Hakn ina na j malama ke kanwa i ke kanoha a kona Ha- i kn, alaila, na loaa ka pono like no lana ! (Hakn ame kanwa), aka oke ano maoli : nae o<keia kumumanao o ka loaa oka wai- > wai ke malama ole i ke Akoa, aka ma ka'u noonoo ana na akaka loa aole i waiwai ka mea e loaa ana he man tansani dala i malama ole i ke Akna, no ka mea, na i mai ka olelo, o ka mea holokiki ma ka waiwai j eao o hanle ia. Nolaila oa akaka lea na i kumu a me na hope o ka mea naaoao i makan ole ike Akoa ame kona mau hope. No lakoo ka hoohalike ana e like ae ka lope lele ma ka lewa, ina be kaola a he lupe a nele nae ke kakaiapola, na walwai auei ia lnpe ? Aole, no ka mea, aole kakaiapola, pela mau na hoohalike a nni wale, malona oka mea naauao makan ole i ke Akoa. No ka mea, na hana kela ia oe i mea malama i kana Olelo a me kana mao kaooha, aka na hewa ka iionoa no ka lele moa ■ anamaoAdamna me Kwa'la. Me ke I aloha. Knlao Makna, Waiaoae. I