Ka Nupepa Kuokoa, Volume XIII, Number 21, 23 May 1874 — He Moolelo no G W Lilikalani. [ARTICLE]

He Moolelo no G W Lilikalani.

Ua hanauia o G. W. Lilikalani Esq., ma Kahilipali, Kau. Hawaii. lune 1821. 0 Kekuanohomakalae kona makuakane. a o Kapaneluahine kona makuahiue. i He moopuna oia na Nuuanu, keiki a ] Iwikaualii, keiki a Kuaikehikumanawa- I okalani; he kanaka oia i pili i na alii e j nnhoanpuui nei, a he iwikuamoo hoi uo | lakou. I kou-a wa i haoan mai ai, ua Ia- j we ae o Liliknlani nui iaia, (kekahi alii 0 Kau) i keiki hanai nana, a nana no i kapa mamuli o kona inoa, oiai e noho ana kona mau makua ponoi me ia, a ua pili no hoi kona makuakaoe iaia. I ka eiwa paha o kona mau makahiki, oia ka wa e huli nui ana na kanaka i ke ao-pa-lapala ma Kona, ua hele kona mau makua ponoi a mo ia ma Kaawaloa, i ke kula a me ka imi ana hoi i ka pono o ke Akua. Ho haipule io kona mau makua, a ua waiho aku laua iaia me Rev. Polepe makua, a ua ae aku oia me ka oluolu e noho malalo o laua, ma ke ao ana ma na mea hoonaauao. A i kona wa keiki, ua hoolohe oia i ka leo o kona mau makua ; ine ka naau haahaa a me ke aloha lua ole. He keiki aloha makua, a aloha hoi i kona mau hoahanau. Ua ao ia oia 1 ke kula a me ka hana lima pu ; a hala kekahi mau makahiki, lilo oia i keiki akamai hoi ma ua mea i aoia iaia. He haumana hooloho, hoohaahaa a malania no hoi i ka olelo ao a kana kumu. I ka A D 1836, ua kaheaia kekahi mau haumana e komo i ko Kulanui o Lahainaluna ; a ia wa, ua hoouna koke aku la o Rev. Polepe ekolu haumana, a o Lilikalani kekahi o lakou, me ke ao pu aku no hoi o kona mau makua iaia, e hele e imi i ka naauao a mo ka pono pu o ke Akua, la lakou i komo aku ai i Lahainaluna, ua lawo koke ia oia i luna no na kuene no ka papaaina o na haumana 0 ke kula. Ma na mea e pili ana i na hana lima, malaila oia i aoia ai e na kumu, a ma na mea kula hoi, ua loaa iaia ka ike. Ua lawelawe maikai oia i keia mau hana me ke akahai, noho malie a me ka hoolohe hoi i ka leo o na kumu, me ka hooko pono i ko lakou makemake. Ma keia mau hana maikai wale no oia i lawelawe malie ai, me ka lawe akahai i ke aoia iloko o kona naau, a ua malama pono oia i ua kanawai o ke kula me ka maluhia, a pau na makahiki eha o kona noho ana, ua hoi aku oia i kona wahi me ko aloha nui ia e ua kumu, me ka mahaloia a me ka haawi pu aku no hoi 1 palapala hoomaikai nona. E o'u mau hoa heluhelu nupepa, e naua kakou i nahuamaikai i kanuiailoko o ka naau o ko kakou hoa kanaka, nana na hana maikai i haiia aku la maluna, a e hooko iho hoi i na olelo a Solomona, a penei kana : ' : 0 ka mea hoolohe i ke aoia mai, he kanaka naauao oia, hoolohe ka mea naauao a mahuahua ka ike." No KONA NOHO ANA. laia i hoi aku ai mai Lahaiaaluna aku, ua hoi no oia a Napoopoo, me Rev. Polepe, kana kumu i noho mua ui, a me ia no oia i noho ai a hiki i ka wa i loaa ai kaua hana oihana i | He Kumūkula, ! a ma ia oihana oia i hoomaka mua ai; a ua lawelawe oia i keia hana me ka makaaia a kiai hoi, me ka makemake nui e loaa i kana mau haumana ka ike ; a pela io no oia i hana ar, me ka inolowa ole i ko ao ana aku. Ua ike lea na makua mea keiki i ka hua maikai ana i kanu ai iloko o ka naau o na keiki a lakou ; a ua mahalo nuiia no oia no ka ike a me ka makaukau, ma ke alakai ana i na kumu, na haumana a me na makua pu hoi, ma ka hoonaanao ana. Nui ka hauoli iloko o lakou. Me keia hoomalamaiama pu io ana o na mea a pau malaila e ia. Aolo o keia wale no kana hana, na haa> wi hou ia mai iaia he oihana Kahukala, i ke an ia Rikeke ke Kuhina Aopalapala, a he Hope Lunaauhau, a he Pnuka malam«i waiwai no na knla, ma ka Apana o Kona Hema. A pela no ka nlu

mau ana ae o na hana i loaa iaia. me he mau hua kanu la i kipuluia ma ke kihapai maikai. Aia ma ka ntalama o lune 1851, ua kohoiaoiae na makaainana o Kona Hema a me Kona Akau, e hele e noho ma ka Ahaolelo, i Lunamakaainana no lakou. Ama keia hana malihini i lawelawe hou ai oia, me ka wehe ana i na auhau kaumaha e pili ana i na wahine a me na kaikamahine, auhau popoki, na i-a kapu o ke aupuui a me na kapu lehulehu o na konohiki hookaumaha wale. A ma keia hui pu aua o na Lunamakaainana a me na'lii o ka Ahaolelo o ia kau, ua weheia na kaumaha a pau. A ia wa ana e noho ana iloko oka Hale Ahaolelo, ua kohoia oia e ke Kiaaiua o Kauai, P. Kanoa, i Lunakanawai no ka Apana o Koloa. Ua ae aku oia me ke akahele, me ka manao e hoopo nopono maikai no ka waiho malie aua aku i kana mau hana i lawelawe mua ai, ma ka lima o ke Kuhina Aopalapala Hon. Rev. Limaikaika. A ma ka malamaolulai 1851, ua hikiae o Rev. Limaikaika maNapoopoo, Kona Hema, e hoike i na kula ; a ia wa no i hoihoi aku ai oia i na haua ana i malama ai, no kona nawaliwali, a e hookuu iaia e hele e imi i kahi e oluolu ai kona noho ana. Ua ae aku o Limaikaika me ke kanaiua a me ka minamina no hoi, no ka loaa ole o ke kanaka kupone nana e malama ia mau hana. A pela oia i hoomaka ai e hele a e hapai i ka liana hou ana i haawiia mai ai. A ma ia mau pule koke no, ua hoomakaukau no ka hoi ana

i Kauai. Ma ka la 29 o Augate, ua holo mai la oia me kana wahine, kaikamahine a me na hoa hele pu. He elua la paha ma ka moana, hiki ae la ma Lahaina, ma ka la Sabati, pii i Lahainaluna e ike i na hoa kula a me na kumu, a ma ke ahiahi ae o ka Poakahi, oia ka la l o Sepatemaba, holo akn la no Honolulu, a ma ke kakahiaka ae, ku ma ke awa o Kou, a ike pokole no me na hoa luhi ; a ma ia nhiahi no, holo aku la no Koloa, Kauai, aku malaila ma ka la 3. A hala he mau la, ua lawelawe oia ma ka oihaua Lunakanawai no ka apana o Koloa. Ua lawelawe akahele oia me ka noonoo nui i ke ano o na hihia i hiki aku imua ona, me ka imi pono i ke ano o ka hihia a me ka hihia ole, a me ka hooholo pololei i na hihia mamuli o ka ike a na hoike. Aole oia i nana i ke kanaka waiwai a hoopili wale iaia. aole hoi i haalele wale i ke kanaka ilihune, ua hana no oia i ke kaulike pololei i kela a me keia aoao. Nolaila, ua aloha nui ia oia e ua haole a me na kanaka o kona wahi i noho ai, a ua minamiua nuiia oia me ke kaumaha, no ka hala ana o ko lakou hoaloha maikai i noho pu ai no na makahiki he 22, me 5 mahina a me na la he 13. He hoa aloha maikai oia uo na mea a pau i launa pu me ia. A ke kanikau pu mai la no tioi lakou iloko o keia kaumaha kumakena no kona make ana. Aloha ino ka makua o ka lehulehu, ka makamaka o ia wahi malihini, ke kamaaina maikai hoi o na Lani Moi a kakou a me na malihini hele e kipa ana ma kona hale.

laia no hoi e lawelawe ana i keia mau hana, ua hooikaika pu no oia i ka pono o ka Haku. a ua lilo i hoahanan no ka Ekaleeia o Kealakekna. A ma ka A D 1843, Augate 17, ua lawe oia ia Hana Ululani i wahine mare nana. He mau hoahanau pu no laua ma ia berita a hiki i ko laua haalele ana ia w&hi, a ua hookuu maikaiia mai laua a komo cra ka ekalesia ma Koloa, Kauai, a ua lilo lana i mau hoa hooikaika pu ma ka pono me na hoalauna ma ia Ekalesia a me na kumu pu no hoi, e hana ana ma na hana maikai a ka Hakn ; a ua ike akakaia ka hua o kana mau hana maikai i lulnia malaiia. Eia hoi kekahi ; he kanaka malama ohana, ahe aloha wahine oia ; inae hiki nui mai ka mai malnna o kana wahine, e waiho koke akn no oia i kana mau hana lima> a lilo nui oia ma ke kiai a me ka malama ana, a hala ae ana ia wa pili-

kia, h pela mau no a hala wale aku la. Ua hanania no hoi he mau keiki na laua, a hookahi keif?i e ola nei. He raakuakane aloha keiki, a he makemake loa oia o hoonaauao maikaiia lakou. Ua hoouna aku oia he mnu keiki hanai me kana wahine, ma ke Kulanui oLahainaluna, a ua puka mai nei me ka maikai, a ua hookomo hou no oia i Punahou : a o kaua kaikamahine ponoi, ua waiho aku oia make Kulahunai o Dr. Smith ma Koloa, a me Mr. Dole a me Biuamu ma Honolulu, a ua mare i ke kane i keia wa.

A i ka huakai hele iho nei a Kalani Moi ia Kauai, o laua pu no kekahi i hele mai i Oahu nei ; a i ka wa i hele hou aku nei ka Moi ma kana huakai no Hawaii, ua ukali pu aku laua, a ua ike hoi ike one hanau—a o kona ike hope loa ana ka ia i Kauakanilehua, a me ka makani hali ala lehua he moani, i ka lai a Ehu i ka malie, a i ka malu hoi o ka hekuawa o Wailuku a me na hono hoi o Piilani—a ma Lahaina oia i loaa ai i ka mai biva, heanu a me ka wela. Ua haawiia i ka laau, aohe nae he loaa o ka oluolu, a pela wale no a ku mai ma Honolulu nei noe ka mai ikaika. Aole no i liuliu kona mau la i kaa mai ai, a make aku la. Ua make oia ma Honolulu nei, i ka la 16 o Aperila 1874. Ua haalele mai i ka wahine, na keiki, na makamaka a me na hoaloha a pau ma keia aoao o ka lua, e uwe kanikau ana iaia, no kona haalele ana mai ia kakou, a hele aku la i ke ala hoi ole mai. A i kona hora hope loa, he manaolana kona me ka maluhia ; aole oia i poiim i ka pule, ua make oia iloko o ka Haku, Ua hoomaha aku oia i kona luhi ; ua pau kona mau hana maanei, ua hala loa aku la. Aloha wale ! 4< o kakou ke hele aku ana i ona la, aole oia e hoi hou mai ana i o kakou nei." "Na ka Haku i haawi mai, a nana no i lawe aku ; e hoomaikaiia koua inoa." A no ke aloha nui no iaia me ka minamina pau ole i ke hoa pili, hoa hele, hoa'loha maikai, a hoa hoomauawanui pu no hoi i na luhi inea o keia ao poluluhi, nolaila, ua haku iho makou i wahi kanikau nona. Eia mai ka ukana ake aloha la, luuluu wale. -1He Kanikau aloha no Geo. W. Lilikalani, Kuu aikane mai ka la wela o Kohalapoko, M'ii ka lai huli lua i ke kehau, Mai ka wsi nana i ka maka o ka opaa, Ka opua kiai inakani i ke kai, E nana ana i ka waa holo, Ua liele hookahi ka uhane aohe laa, Ua hnhu manawaino aku nei ka hele 'na, Ua haaleie mai nei i ka pili me ka wahioe, I k* hoa ohumu o k« po me ke ao, Iloa kuka o ka haiki me ka pilikia,

Pihkia kau manao e noho ne', \ K-uimaha luuluu i ka ukana a ko aloha, I ka nalo ana aku nei au wale aoa loko, —Auwe I he aloha—e o oe ia,—• 0 oe ka ia e ka pua lau-i o Kuia, Ke kuina i ke oni o Kanaloa, 1 ke poo o ka oliko, ua opua, opaa hiki liliko iioko o ke kai, ko iuoa ia. Kainuwai. -2Kan aikaoe mai ka U wela o Lahaioa, Mai na hono aku o Piilani, Mai ka hale lewa «u i ke kai, Ke oni ae U e like me Lae Ahi, I pili hele lua i ke kai o Mamala, I ka oa Kakalahale noho mai iuka, Ke hoopuiu mai la i ka pua Kamakahala, HaU ka uhane ka hoa pili o ke kino, I pili ia e kaua na ale o ka leie, Ike ai kaua ia Hanpo, I ke oni ae a Knlalea i ke kai, $Toho mahhini ai kaaa ia Kauai, llaila haalele mai ai ko'u hoapili ia v o f —Aawe he aloha o oe ia.— Kaeilk. -1Keo kane i ka moko kele i ke kai—e, An aku kana o aa ale o ka leieawaho, ; Aia Haupo U ke an mai U i ke kai, | Oia manna kilohana ku kilakila i ka Ui e, Noho malihini aku ai kaoa i ka noe o Koloa, ( Oia aioa makamaka ole a kaoa i noho ai, | Hookahi no makamaka o ka pooo, [mai] I noho ai mai ka va lehulehu a koe hapa liaila i haalele mai ai ka lei aioha a kaoa v ke,ki L u [malihini, Noho ai kaua a kopa, a kuUīwi ia aina 1 ia mai ai kakon he poe kamaaioa no ia _ wahi, [o Koihewa, " hoi e waiho ana oe i ke one kapa

liiiila »»e : wvhe n>-»i ai i ki p.li a kaua, Auwe ! *ua alohu kuu miinmiua pau ole i kau kane o. 11. Kapiualoha L. _o_ Kun kane i ka U oUlo—e, Papale i kau rn*ka ki» aloha e noho nei, Huihui, auuauu, inaeele i ka houp » ke hiki inai, [h.ma nei, Noha ka paa ka pea kua oke kauaka ia t* Ke lalawe uei ma kuu nai kino. Eia i ka lau »>~ka onohi kahi i loku ai, E kukia ai o ka po, puiw* hiaa ia oe 0 oe wale mai ana no k » Jinuao e uoho nei, 1 tnoe au a huh ae nei, kapapa hewn ana Mahea !a hoi oe i nale iho nei, [aole c>e, Auwe kuu alohi», kuu minamuia pau ole i kuu kane—o. Hannah Ululani L. Knu kane hoa pili ika oka ano o Kuia, ni;t uka anoano iu a ke aloha i noho ai, Ua Uu knnakH waU' no ia wahi in kana, Kuu hoa pili, hoa hele, hoa uhai a holo o ke kuU ke pii, [Hmapaila, M.ii ka piina loa o KuuanU a ka iuna o AUv a ia wahi a kaua e holoholo ai iuka i k 'i—o, Kuu kane pili peepee hoa alo ua o Haupu, Ke nihi hele ne la m tnk» o kuala, Pu'u a elo kaua i ka ua a ke Kiu—e, E «ke aku an i e umlu i ka hale Uulaa, Malu kaua i ke oho o k» hala me ka lehua, Kuu kane o ia uka nnhele puoa i ke ala, He ala ka lauae i pauku i.i me ka hala, Hala aku le <>e au wale ann au, Mahea la oe i nalo ih » nei e, Auwe ! kuu aloha kuu naiinamiua pau ole i kuu kane e— HaNNAH L KANEAI,'>nAPADOLE L Jx >. W. Kaikkpauu. Hanalei, Knnai, May l, 1874.