Ka Nupepa Kuokoa, Volume XIII, Number 40, 3 October 1874 — Page 1

Page PDF (1.61 MB)

This text was transcribed by:  Nersa Miller
This work is dedicated to:  A. Kalena Kam

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

BUKE XIII.  HELU 40  HONOLULU, PAONO, OKTABA 3, 1874  NA HELU A PAU 670

 

E Pau n Pupupu Kahiko!

 

E pani me na Hale Laau!

 

PAPA, PAPA, PAPA

 

O KELA ME KEIA ANO,

 

A ME

 

NA ALKO KUKULU HALE

 

O KELA ME KEIA ANO, MA KA

 

PA-PAPA O S. G. WAILA MAI!

 

KIHI O

 

ALANUI PAPU me ALANUI MOIWAHINE,

 

no ke Kumukuai HAAHAA LOA!

 

ae like ka nui me ka makemake.

 

LAAU NOUAIKI!

 

NA LAAU KAOLA,

            NA PAPA MANOANOA,

                        NA PAPA HELE,

                                    NA KUA,

                                                AAHO,

                                                            AAHO LIILII,

                                                                        MOLINA, & c

 

Pili Cida keokeo.  Pili Laau ulaula

Na Puka Hale, a na ano a pau,

Na Puka Aninui, o na ano a pau,

Na Olepelepe Puka, o na ano a pau.

 

Pepa Hale me na Lihilihi

 

NA LAKA PUKA

 

NA AMI-PUKA,

            NA AMI-PUKA LIILII.

                                    NA KUI NAO.

 

 

PENA, AILA-PENA, VANIKI,

 

WAI HOOMALOO.

 

PAAKAI HELU 1,

O PUULOA

 

            E lawe wale ia no na mea i kuai ma ai keia Pa Papa aku a i kahi o ka mea, kuai mai, ina ma ke kaona nei, a me na Awa o keia Paeaina e like me ka aelike.

 

Aia maanei ke Keena o ka

 

MOKUMAHU “KILAUEA,”

                                                                        L. MARCHANT, Kapena

 

S. G. Waila ma.

653 3m

 

 

HE

KAAO ARABIA

. . NO KE . .

Keiki Alii Bedera o Peresia

. . A ME . .

KE KAMA ALII WAHINE GIAHAURE O SAMANADALA

 

Unuhia no ke “Kuokoa” mai ka Olelo

Arabia a i ka Olelo Haole, a mai ka

Olelo Haole a i ka Olelo Hawaii

 

HELU I.

 

            I KEKAHI mau hanauna i hala aku i au wale ka la, e hoomaluia ana ke aupuni o Peresia e kekahi Keiki Alii naauao, nona ka inoa Miraza.  O ke kaulana o kona inoa, ka mea nana i hooweliweli i kona mau hoalauna; o kona lahui kanaka keia, he keu a ka oluolu malalo o kona noho aupuni ana; ua malama oia i ka hanohano kiekie o Peresia me ka ihiihi; o kona Halealii keia, ua uluwehiwehi i na mea nani mai na wahi mai a pau o ka honua; aka, o kana mea hauoli nui, o ke aloha  ua manao oia i ka pono o ke aloha ana i kekahi mea e ae mamua o ka nani kino wale iho no.

            I kekahi la, hiki mai la ma ke alo alii o Miraza, kekahi haole kalepa kauwa kuapaa, nana kekahi wahine kauwa kuapaa nani loa, a hoolauna mai la iaia me ka olelo mai, “E ka Moi, aia me au kekahi wahine kauwa kuapaa nani loa, a nana e hoonioni i ka puuwai ana i ike ole ai mamua.”  Aia nae i ka lohe ana o ka Moi, makemake loa iho la oia e ike iaia.  A i ka laweia ana mai e hoikeike i ka Moi, aia hoi, ua paulehia loa oia i ka nani o ua wahine kauwa nei, a no ia mea, ua haawi aku la oia i ke kumukuai kiekie loa no ua wahine la, e like me ka makemake o ka haole kalepa, me ka haawi pu aku no i kekahi mau makana e ae mawaho.

            Lilo mai la ua wahine nei i ka Moi, a kauoha ae la oia i kona Puuku, e hoopaaia ua ui kauwa la ma kekahi keena i oi loa aku o ka maemae o kona Halealii, a ua kauohaia na kauwa lawelawe malalo ona, e hoolohe lakou i ka leo o ka ui, ina oia e pane mai ana no kekahi mea ana i makemake ai.

            I ua ui nei i hoomaha ai no kekahi mau la, a pohala ae la ka maluhiluhi o ke alaloa o ka hele ana mai, aia hoi, o ka nani keia i paholaia iho ai e ka ikaika o ka la, ua hoi iho a kona hiohionanani mau loa, a i ka nana ana aku i ua Moi nei, ua hoohie no.

            O ua ui kauwa nei no hoi, ua manao oia e hoomanawanui i ka noho hunaia ana mamua o ka noho kino maoli anaku malalo o ka malu o kona haku alii.  Ae aku no oia e noho e ekemu ole e like me ka kona haku.  Ua hoopaa oia i ka haka ana o kona mau maka ma ka lepo; aole no hoi he mea e ae i hoao aku e kamailioia mai, i ekemuia aku e ka leo.  O Miraza hoi keia, ua hele a kau no iini nona, hookuke aku la i kana mau kauwa wahine a pau, a koe wale no o ka ui a me ia iho.

            Eia hoi, ua hala hookahi makahiki i noho ekemu ole ai na wahine nei; a i kekahi la, i ka wa a ka Moi e hoohiki ino ana me ke ano e hoololi ole ae i kona ano, a e hookuoo loa, ike aku la oia, ua ano hoolohe mai na wahine nei ma kekahi mea ano e loa, aole hoi e like me ke ano mau o ua ui nei mamua aku.  Ea ae la kona poo iluna, mino aka iho la, a haka aku la kona mau maka i ka Moi, me ke ano aloha maoli.  Aia nae ia wa, i ike aku ai ka Moi, ua loli ae ke ano o na wahine nei, lelele iho la kona hauoli, no ka mea, ua kanalua oia, malia aole oia e ekemu iki aku ana; koi aku la ka Moi i ua wahine nei, e ae mai e hooko i na mea a pau a ka Moi e koi aku ai.

            Pane mai na wahine nei, “Mai ka wa mai a'u i hooholo ai e hoopau i ka noho ekemu ole ana, he nui wale na mea a'u i manao ai e olelo aku ia oe e ka Moi, aka, e ae mai oe e hoomaikai aku au ia oe no na hana aloha a me na hoohanohano ana a pau au i haawi mai ai iau; a e ae mai oe iau, e hai aku ia oe, he keiki kaʻu o keia ka mea nana au i kono mai e uhai i kou noho ekemu ole ana, au hoi i manao ai e hoopaa loa ia, a e aloha a mahalo aku ia oe e ka Moi ma ka mea hiki iau.”

            Ua hoololiia ae la ko Miraza manao e hoolohe aku i ka olelo a ka ui, e makemake ana e hoolilo iaia i makuakane; he hoopomaikai ana i makemake loa ai, no ka mea, aohe ana mau wahine mamua iho i hoohua mai i hooilina nona.

            Iloko o ka wa a ka Moi e olioli mai nei, kauoha ae la ia, e kuahauaia aku keia mea hou ma na palena a pau o ko na aupuni; a e hookuu wale ia aku na paahao, a o na pio, e lanakila; a o na mea hoohauoli a pau, e malamaia no ia ma na wahi a pau o kona aupuni.

            A oiai, ua pau aku la na kuhikuhi ana i ka haawiia, huli ae la ia i ka ui kauwa, a ninau haahaa aku la i ke kumu o kona noho ekemu ole ana a loihi loa.

            A lohe ka wahine no ka ninau a ka Moi, huli ae la ia a i mai, “I ka hoike ana aku ia oe e ka Moi i kou ano, ke makemake nei au e hai aku ia oe, oiai, ua hoohaahaaia au a kuaiia aku ia oe ma ke ano kauwa kuapaa, aka, he koko alii kou ma ka hanau ana; aole loa no hoi au i poina i kou hanauna, a hoopoina la i ka mea e hoohauhaaia mai ai kou hanau ana, a ae wale aku la i ka ao no ka popilikia e haule mai ana maluna ou, i mea e ike ole ia ai kou hanauia ana.  O kou hoolohe pono ana mai me ka mahalo, oia ka mea nana i hookahuli ae i keia olelo hooholo; a o ka hapai ana hoi i ke keiki nau, ka mea nana i hoohikiwawe loa mai.

            “O kou inoa, o Gulanare, o ke kai mai.  O kou makuakane, oia kekahi o na keiki alii ikaika loa o ka moana.  A i kona make ana, waiho iho la ia i kona aupuni iloko o ka maluhia i kou kaikunane ia Saleha; a ua noho oluolu pu au me ia ma kona alo alii, malalo o ka noho malama ana mai o kouu makuahine alii, oia hoi ke kaikamahine alii a kekahi Moi e ae o ke kai.

            “Aia hoi, ia makou e noho alii ana, lili mai la kekahi hoaloha kokoke, lawe ae la i ka pomaikai o kou kaikunane, ma ka manao ana e kaua; hele mai la i ka aina o kou kaikunane, me ka puali kaua nui: a no ka hikiwawe loa o ka hele ana mai, pakele wale iho no makou mai ka lilo ana iloko o ko ka enemi mau lima.  Holo malu aku la makou iloko o kekahi ululaau, a me makou pu na wahi kauwa uuku, a noho iho la iloko o ia wahi no ka manawa loihi, oiai kou kaikunane e hoolala ana i ke kaua e kipaku aku i ka enemi hao wale.

            “Ua makemake loa o Saleha iau, a oiai, o ke kaua ana e hoolala ana no ka hoouka aku, he mea paakiki ia, nolaila, ua makemake oia e ike i kou mareia ana mamua o kona hele ana i ka hakaka.  A penei kana olelo:  Iwaena o keia wa kupilikii o na hana iho maloko o kakou nei, ke ike nei au ia oe i ka hiki ole ke mareia me kekahi o na keiki alii o ke kai, nolaila ke makemake nei au e mareia oe me kekahi o na keiki alii o ka honua.  O kou nani, ua oi ae ia mamua o na nani e ae a lakou i ike ai, a o kahi waiwai a kakou e waiho nei, he nui loa auanei ia i ko lakou mau waiwai."

            “Me ke noonoo pono ole i ke ao a kou kaikunane, hoahewa aku la au iaia me ka uhane ino, me he la he hoohaahaa loa ana la ia iau ia manao.  Hoapono no kuu makuahine i ka manao o kuu kaikunane, aka, hoowahawaha iho la au ia kane, a me ka ike ole i ka noho ana pono a maikai a ko kamalii i maopopo ole ai, nolaila, hoole aku la au i na malama ana a kou mau hoaloha maikai loa.  Ia lakou i haalele mai ai, e lele ae ana au mai lalo ae o ka poli o ke kai a i ka mahina.  He mea hoomaluhiluhi wale no paha, ina e hai aku ana au ia oi e ka Moi, i na popilikia he nui i hai mai mahope o keia keehina wikiwiki au i lawe ai.  E hahai ana iau ka popilikia mahope o ka polilikia, oia ka hoopai kupono o ka hoolohe ole, a hiki i ka wa ou i lilo ai i kauwa kuapaa, a haule mai iloko o na lima ou e ka Moi.”

            I ka pau ana ae o na hahai ana a ua Galanare nei i kona moolelo, apo mai la na lima o ka Moi o Peresia iaia me ka nahenahe, a pane iho la, “O kau moolelo e kuu lia alii wahine, ua hoohauli loa mai ia iau ma ka hoana e ana, ka mea hoi au e noi aku nei ia oe, e hooluolu mai, ina aole au i hooholo e mamua, e kau ae ia oe ma ke kulana i oi ae i kou hanohano.”

            Aia hoi, iloko no o ia manawa, kauoha koke ae la ka Moi i na luna aupuni, a mamuli o kana olelo alii, au akoakoa mai la na luna aupuni a pau imua ona.  A iloko no o ia wa, ua ku ae la ka Moi imua o ke anaina, a pane ae la, “Ma ka lokomaikai o na lani, ua hoikeikeia mai la iau he ui mailoko mai o ka moana, a o kona inoa, o Galanare; a no kuu makemake a me ka iiai nui o kuu manao, nolaila, ua kauohaia aku nei oukou, e hele mai e hooko i kou lawe akea ana ae iaia imua o oukou, i wahine hoao nau, a i Moiwahine hoi no kakou, a na oukou hoi ia e hoolaha aku ma na wahi a pau o ke aupuni.”

            Hookuuia ae la ke anaina, a noho iho la o laua wale no, a no ka makemake loa o ka Moi, e ninau aku i kana wahine, e hahai mai i ke ano o ka lahuikanaka e noho ana iloho o ke kai, no ka mea, ua lohe pinepine loa au, he lahuikanaka ka maloko o ke kai, aka, ua kanalua nae au i ka hooiaio ana, no ka mea, aohe au i manaoio iki, he hiki i ke kino kanaka ke ola iloko o ke kai, ke pii ana ae a me ka iho ana iho a me ke ola ana la iloko o ke kai.

            I ka lohe ana o Galanare i na ninau a kana kane Moi, pane iho la oia me ka leo nahenahe, “E kuu haku, ua hiki ia makou ke holoholo malalo loa o ka paia paa o ka moana me ka oluolu, e like me ko oukou holoholo ana maluna nei o ka aina maloo; eia nae, aole e pulu ana ko makou mau aahu.  O ka makou mau olelo ino, ua like ia me ka mea i kahakahaia maluna o ke Sila a Solomona, ke keiki a Davida.

            “Aole e hiki i ka wai ke keakea i ke pani ana a me ka wehe ana ae i ko makou mau maka.  O ko makou ike, ua ikaika a oioi, a he hiki ke ike i na mea a pau ilalo o ke kai, e like la hoi ma ka aina maloo.  He oia mau ana no ko makou kau a me ka hooilo, e like no me ko oukou, me ka noho pu malalo o na oluolu o ka Hokupaa hookahi.  Oiai he oi ae ka nui o ke kai mamua o ka aina maloo nei, nolaila, ua nui a lehulehu loa na aupuni o loko o ke kai, a he mau kulanakauhale nui wale nae no, a ua piha pono i na kanaka; a he lehulehu wale no ano o ka noho a me ke ola ana o na kanaka mawaena o makou iho, e like la no hoi me ko ka honua nei noho ana.

            “O na Halealii o ko makou mau Moi a me na kanaka nui, he oi aku ka nani a me na kanaka nui, he oi aku ka nani mamua o kau mau mea i ike ai.  He gula no ko makou e like me ko oukou, aka uae, o ke daimana a me ka momi i oi ae ka maikai mamua o ko oukou, aole no ia e komo wale ia e ka papa haahaa o ko makou mau makaainana.  He hiki ia makou ke lele a ke hoolewa i ko makou mau kino iho ma na wahi a pau a makou e makemake ai, iloko o ka manawa pokole; a nolaila malama ole ai makou i mau kaa a me na lio.

            “Mawaena o kekahi mau mea e ae i ano e loa ai mai ko ka honua nei ae lahui, o ka mama a me ka eleu o na wahine o ke kai i ka lele.  I mea hoi e pau ai kou kuhihewa, he pono e hoouna ae au i kuu makuahine a me na pilikana (Kausini), e kokua mai ma kau hana ana.  Ke noi pu aku nei no hoi au ia oe e ka Moi, e ae mai oe iau, e kauoha aku i kou kaikunane e hele mai, e hauoli auanei lakou ke ike mai, owau ka eha-koni a kekahi keiki alii nui, a e haaheo auanei lakou ke haawi mai i ko lakou mahalo ia oe e ka Moi.”

            Lele ae la ka hauli o ka Moi, a pane aku la, “He olioli loa no au ke hookipa mai i kou mau makamaka a pau, aka, pehea la auanei lakou e ike ai i kou wahi e noho nei?  Aia wale no paha a hookuu mai oe hele kino au e imi ia lakou, au e hiki ole ke manao ae, mahea la e loaa ai?”

            “E ka Haku,” wahi a Gulenare, me ka mino aka ana iho, “ina iau kou ae e hoouna aku e kii ia lakou, aole la wau e holoke maloko o keia keena.  E hiki kino mai ana lakou maanei iloko o ka wa pokole.”

            Ae aku la o Miraza, alaila, noi mai la ka Moiwahine, e komo aku oia ikoko o kekahi keena e pili koke mai ana, me ka ike ole ia mai e kekahi mea e, a hiki i ka wa ana e koho ai e hoolauna mai iaia.  O kahi a ka Halealii e ku nei, ua kokoke loa ia i ka ae-kai; wehe ae la nae ka Moiwahine i ka pukaaniani e huli pono ana i ke kai, a iaia i kaheaku ai i pa ahi a loaa mai, o kona kiola iho la no ia i ka pauda iloko o ua pa ahi nei, me ka namumanu iho i kekahi mau huaolelo.

            Ia wa, aleale mai la ke kai, aohe no hoi i emo, a hamama ae la ke kai; a ia wa no i puka mai ai kekahi keiki ui papalina loloa, me ka umiumi uliuli me he limu lipahee la o na kahawai; a mahope iho ona, he lede ua hele a kanikoo, i ukaliia mai e na kaikamahine opiopio nani elima.  A ia wa, hookokoke loa aku la ka Moiwahine ma ka pukaaniani e ike aku ai ia lakou la aka, ike e mai la no nae lakou la ia ianei me ka hoohewahewa ole.  Nee mai la lakou imua, aole no me ka hele maoli ana, aka, me ke kaikaia mai no maluna o na ale o ke kai.  A ia lakou i kokoke mai ai i ka Halealii, lele maoli mai la no lakou a pau, a komo ana iloko o ka hale me ka palanehe ole.  Apo mai la lakou a pau ka huakai holookoa ia Galanare, me ke kaukau pu mai no kona haalele ana ia lakou, me ka huna loihi iaia iho mai a lakou mai.  Olelo pu mai la no hoi ka Moi Sela, no kona kipaku ana i ka enemi a hao mai i kona aupuni, me ka hoi pu mai o kona aupuni iho.

            A ike o Gulanare i ka ohana o kana wahine, hookipa mai la oia ia lakou me ke aloha pumehana; a maloko o na kamakamailio pupuahulu ana, hai aku la oia no ka pomaikai i loaa iaia.  “Aole loa au e hilahila, no na pilikia he nui i loaa iau, mamuli o kou hoopaakiki ana.  Aka, ua lilo au ano i Moiwahine na kekahi o na Moi nui loa o ka aina maloo, a nona na hookipa ana iau me ke aloha a me ka malama kupono loa.”

            Mahope iho o ka hui aloha a me na kukai kamailio ana, kani ana ka bele o ka aina ahiahi; a ia lakou nei e ai ana, lele like ae la ka hauli o ka poe malihini, me ka manao, eia ka lakou iloko o ka Halealii nani o ke Keiki Alii, a eia lakou ke ai nei maluna o kona papakaukau me ka hoalauna mua ole ia iaia.  A komo like iho la keia manao hoohuoi iloko o lakou, no ka hana rula ole, i ka hoolauna ole e ia mamua me ke kamaaina, nolaila, puka mai la ko lakou ula; o na maka keia, hulili mai la, a ke hanu mai lakou, me he ula la o ke ahi ma ko lakou mau waha a me na ihu.

                                                                                                (Aole i pau).

 

Ka mana o ko Aupuni lamuna o ka poe kuai Awa.

 

            O ka awa, he laau kahiko no ia no keia pae aina, a i ka wa kahiko, aohe kanawai o ke aupuni maluna o ko ka lahui lawelawe ana ia mea, oiai e noho ana ko kakou lahui ma kona ano kahiko, a i ka wa i hiki mai ai na Kahuna Haiola, i o kakou nei, na ike nui ia ka inu nui ana o keia lahui i ka awa; a ia wa no i hoomaopopoia ai ka ino o ka awa.  A i ka wa mahope mai, ua nui loa na haole i hiki mai, a ua komo pu mai kekahi o na kahuna lapaau o na aina e i o kakou nei, a ua ike lakou i ka makemake nui o keia lahui i ka awa, a na oleloia e lakou, he mea make no ke kanaka ke inu nui i ka awa.  Eia nae, ua hooholo no, he laau lapaau ka awa.  No keia olelo a ua poe kahuna lapaau nei, a i ka manawa o ko kakou mau kau kanawai mua ana, ua papa loa ia ke kanu a me ka inu ana i ka awa ma o kakou nei; a mai una Aha Kau Kanawai mahope mai a hiki i keia wa ua papa loa ia no, aka, koe nae ka mea iimi i ike ia e ke kauka, he awa ka laau e ola ai.

            O ke kanawai o ke aupuni e noho nei i keia manawa, e pili ana i ka poe kuai awa, ua kaumaha a koikoi i ka nanaku.  Ua eleloia ma ke kanawai e hoololi ana i ka Pauku 87 o ke kanawai kivila, a i hooholoia hoi ma ka la 10 o Ianuari M. H. 1864-5, na oleloia ma ia kanawai ka uku o na palapala kuai awa no na apana a pau, he $100 ka haulima ma na apana e ae, a ma Lahaina, Wailuku a me Hilo, he $300: a no Honolulu, he $500 ka haahaa loa.  O keia mau palapala ae i oleloia ma keia kanawai, ina e noi ia mai ana e kekahi kanaka a mau kanaka paha, ina ua oi ae ka nui o na mea i nonoi mai mamua ae o ka nui o ka papapapa i oleoia ma ke kanawai no ia apana, alaila, e lilo ana i ka mea koho kiekie, mai ka palena ae i oleloia ma ke kanawai.  Aia a haawiia kekahi palapala ae kuai awa i kekahi kanaka, alaila, he haawi oia i ka awa i ka mea loaa kona palapala ae inu awa, nolaila, e noho ai ke aupuni ma o kona mau luna hooko la; he mana maluna o ke poe kuai awa, oiai ina aole oia e hana pololei i kana hana e like me ke kanawai, alaila, e kikoo no ke aupuni me kona mau lima mana, maluna o ka mea kuai aku i ka awa me ke kue i ke kanawai.

            Heaha la ka pono no kela mea i keia manawa, e hoomau anei na kanaka e noho nei i keia manawa, o pili ana i na palapala ae i ka awa e inu ia, a e hoopau loa paha i keia mau kanawai, a i ole ia, e hoopau loa paha i ke kanu a me ka inu ana i ka awa mawaena o keia lahui.  Owai la ka mea pono o keia mau ninau ekolu?  O ku hoomau anei i na kanawai e noho nei?  O ka hoopau loa paha i ua mau kanawai la, a ae aku i kela a me keia kanaka, e kuai a e inu i ka awa e like me kona makemake iho?  O ke kinai loa paha i ke kanu awa, kuai awa, a inu awa ana maloko o keia aupuni?  Na kakou pakahi e noonoo i ka mea kupono i waena o keia mau manao ekolu.

            O kou manao maoli nae, ua oi aku ka pono, ina e hoopau loa ia ke kanu ana i ka awa a me ka inu ana maloko o keia aupuni.  A ina paha e kanaluaia ka pono o keia, alaila, e aho no e hoonoa loa i ka inu ana o kela a me keia kanaka, a e hoopau loa ia na kanawai e papa ana no ia mea; a i ole keia mau mea elua, e hanaia, no ka paakiki a hoole kahi aoao i ko kekahi, Coia hoi, ina e olelo mai kekahi, aohe pono e hoole loa i ke kona ana i ka awa a me ka inu ana, no ka mea, he laau lapaau keia; a ina hoi e olelo mai kekahi, he mea e make ai ka awa, aole pono e kanuia a inu ia ka awa maloko nei o keia aupuni.  He mau ninau paakiki no keia, aia wale no ma ka noonoo akahele ana e pono ai.

            Ina e apono ana kakou i keia, i laau lapaau ke awa, alaila, e olelo pololei kakou ma ko kakou Kanawai, e kuai no ia i ka laau o kona mai e ola ai, ina he awa, e like me ko kakou kuai ana aku i ka laau o na ano a pau, i mea e hoopaaia ai kona mai me ka palapala ae ole e kii i laau he awa aia me ka laikini, alaila loaa ma la ka apana awa i mea laau, alaila, e olelo kakou i keia manawa, e kuai wale ka awa, me ka mea makemake mai e kuai i laau lapaau me ka palapala ole mai kekahi Kauka mai.

            A ina hoi e hooholo kakou he mea make ke awa, a oia kekahi home e make nei ko kakou lahui, e pono ia kakou ke hooholo like, e hoopaa loa i ke kane a me ka inu ana i ke awa maloko o keia aupuni, iwaena o keia lahui.  Owau no e

                                                                        A, Kalau@