Ka Nupepa Kuokoa, Volume XIII, Number 52, 26 December 1874 — Page 1
| This text was transcribed by: | Kanoa |
| This work is dedicated to: | Awaiaulu |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
BUKE XIII. HELU 52. HONOLULU, POAONO, DEKEMAPA 26, 1874. NA HELU A PAU 682.
E Pau na Pupupu Kahiko!
-----
E pani me na Hale Laau!
-----
PAPA, PAPA, PAPA
O KELA ME KEIA ANO,
--A ME--
NA LAKO KUKULU HALE
O KELA ME KEIA ANO, MA KA
PA-PAPAO S. G. WAILA MA!
--KIHI O--
ALANUI PAPU me ALANUI MOIWAHINE, no ke Kumukuai HAAHAA LOA ! ae like ka nui me ka makemake.
-----
LAAU NOUAIKI!
NA LAAU KAOLA,
NA PAPA MANOANOA,
NA PAPA HELE,
NA KUA,
AAHO,
AAHO LIILII, &c
LAAU ULAULA!
NA LAAU KAOLA,
NA PAPA MANOANOA,
NA PAPA HELE,
NA KUA,
AAHO, POU,
AAHO LIILII,
MOLINA, &c
Pili Cida keokeo, Pili Laau ulaula,
Na Puka Hale, o na ano a pau,
Na Puka Aninui, o na ano a pau,
Na Olepelepe Puka, o na ano a pau.
-----
Pepa Hale me na Lihilihi.
-----
NA LAKA PUKA
NA AMI-PUKA,
NA AMI-PUKA LIILII.
NA KUI NAO
-----
PENA, AILA-PENA, VANIKI,
WAI HOOMALOO.
-----
PAAKAI Helu 1,
O PUULOA.
-----
E lawe wale ia no na mea i kuai ma ai keia Pa Papa aku a i kahi o ka mea, kuai mai, ina ma ke kaona nei, a me na Awa o keia Paeaina e like me ka aelike.
-----
Aia maanei ke Keena o ka MOKUMAHU "KILAUEA,"
L. MARCHANT, Kapena.
-----
S. G. Waila ma.
670 3m
HE MOOLELO KAAO
.. NO..
RAIANAHU,
-- KA--
HUHUI HOKU NANI O PEKINA !
-----
Unuhiia no ke "Kuokoa" mai ka Olelo Pake a i ka Olelo Hawaii.
HELU 1.
-----
E o'u mau hoa puni moolelo o na makahiki i hala, he mau makahiki loihi no hoi ko'u o ka hoomakaulii ana no keia moolelo, aole nae he loaa o ka wa kupono no ka hookuu laula ana aku iaia, i hoa kaunu no oukou, aka, i keia wa, ua noi ia mai au e ka lokomaikai o ka Luna Hooponopono, e hoopuka aku, aka, ae aku la au me ke ano kanalua, no kuu manao o aihueia auanei ko oukou mau naau e kana mau hana, aole hoi e hihi, ua lilo mua ka ae mai kuu waha aku, a nolaila, ke hoopuka nei au me ke kanalua ole, a mamuli no hoi o ka'u ike maoli ana iho a me ka hoomaopopo ana a ko'u manao, o ka Helu 1 keia o na moolelo i komo mai iloko nei o keia aupuni, aka, mamua ae nae o ko'u hoopuka ana aku i ka Helu 1 o keia moolelo, he mea hiki ia'u ke hoakaka mua aku, i ole ai e kuhihewa kekahi poe, no ka mea, ma ka mana a kekahi, ua lohe au, he wahine o Raianahu, aka, ma ka'u mana hoi e like me ke alakai a ka'u kumu, he kane o Raianahu, a nona auanei ko kakou kamailio ana ma keia mua aku. A i na he manao kanalua a keakea paha ko kekahi, e kali iho no pela a pau ae ka'u hoopuka ana, alaila, nau aku ka hana, a noho malie mai hoi au, aka, ke nonoi aku nei au ia oe a me ka lokomaikai o na ano kanaka a pau e noho ana maloko o keia aupuni, e wehe ae a akea i ka oukou mau hipuu, a e hookaa mua mai no ke ola ka nupepa, i ike ai oukou i na hana akamai a kaulana hoi a keia kamaeu, no ka mea, o na mea a pau i kamailioia ia kakou ma ka moolelo o Robiana Lo, he lahilahi iho kona nani a me ka mahaloia, eia mai ka oi o ka makolukolu o ka nani e keke ai na niho, e aka ai hoi a pau ke aho, nolaila, mamuli o ko'u manao koho wale no, e hiki ana i ka umi tausani a oi ae poe lawe nupepa no ka makahiki 1875.
MA NA mauna o Setokia, e noho ana o Kale Vina, he kanaka eli lanahu oia, a noloko mai o ia hana, ua pii malie ae kona waiwai a hiki i ka mahuahua loa ana, ua nui na paahana malalo mai ona. Aka, iloko o kekahi makahiki, he kaua huliamahi malaila, a ua kauohaia na mea a pau, e lawe i na mea kaua, a e waiho i na hana lima. Aia iloko o ia manawa, waiho iho la o Kale Vina i kana hana mau, a pela no hoi i kana poe lima hana. Noho Alihikaua iho la oia maluna o kona poe kanaka iho, a alakai aku la i ke kahua kaua.
Ma na la mua o ke kaua ana, o kahi puali oi keia, a ua mahaloia e ka Alihikaua nui o ke aupuni, aka, i ka hala ana o kekahi mau mahina, ulu ae la ka mokuahana mawaena o na koa aupuni, a luku aku a luku mai lakou ia lakou iho, a na nui na heana e waiho ana iloko o ke koko, a he mea weliweli okoa no ia i ka nana aku.
O kahi puali keia a Kale Vina, pau loa iho la i ka make, a koe wale no o Kale Vina, nolaila, haalele iho la oia i ke kahua kaua, a hoi aku la i kona home mauna. Aia nae i kona hiki ana'ku, ua lilo kona home i kahua hoomoana no na kipi ; aka, aole nae ia he mea na ko ia nei mau kapuai o kuomi hope mai ai, nolaila, hoomau aku la no oia i ka hele ana imua, aka, pae mai la kekahi leo mamua pono mai ona, e i mai ana, "E huli hou i kou alo i ka hema, a e imi aku i kou ola ma kahi au i hele mai la, no ka mea, ua lilo keia wahi ia makou." Pela o Kale Vina i huli ae ai a hoi hope hou aku la. aka, no ka mau loa o ka haunaele ma ke kulanakauhale a me na wahi e pili koke aku ana, no laila, aui ae la oia a hele aku la ma ke komohana, a hala kekahi mau la iaia ma ke ala hiki'ku la keia ma kapa kahakai o ka Atelanika, ike keia i ke kau o ka hae o kekahi wahi moku kialua, ua makaukau oia no ka holo, a i kali wale no, no ka loaa ole o ke kuku ; makemake iho la nae keia e kamailio pu me ke Kapena ; a i ka lohe ana o ke Kapena, ua lilo koke ae la keia i kuke no ka maku, a holo aku la. A hala na pule elua ma ka moana, a i ke kolu o ka pule elua ma ka moana, a i ke kolu o ka pule, ku aku la lakou ma Guinea Lalo, ma ka aoao komohana o Aferika. Lele aku la ke Kapena a me na mea a pau, a pii aku la i ka huli daimana, ma na mauna a me na waoakua o Aferika.
Noho iho la keia a hala kekahi mau la, kohu kamaaina loa iho la keia, a launa nui mai la na kamaaina ia ianei, a haawi makana wale mai la ia ianei i na mea ai hou. Hoomaamaa aku la keia i kekahi poe ma ke ku ana i ka hoe, ma ka huki ana i ke kaula, a pela aku, O ke kumu nae o ka ianei hana ana pela, no ko ia nei manao e loaa iaia kekahi i ike ma ka lawelawe ana i na mea o ka moku, a o ka holo malu no ia.
I kekahi la makani kolonahe maikai, holo ae la lakou i ka hookelekele, a hoi mai la me ka pau ole o ka makemake o kona poe hoa holo. Aka, i kekahi la makani maikai hou ae, holo hou uo lakou nei i ka hookelekele, o ka hele ia a po ia la, a mai ia po hoi a ao, hoi mai la a ku i ke awa, a pela mau ka hana ana, a kua nanea wale iho la no ka manao o na mea a pau, aka, ma kekahi la, ike iho la oia e pii ana ke au i ka akau, a i ka auina la, mokuawai aku la ke au i ka hema, aka, aole nae oia i hai aku i kona mau hoa ; a i kekahi la ae, mahope iho o ka pau ana o ka aina kakahiaka, kolonahe mai la ka makani maikai mai ke komohana akau mai, a o ka hoolale koke mai la no ia o kona mau hoa no ka lakou hana hookelekele moku, a holo aku la. A no ko lakou nanea i ka maikai o ka makani, ua haule loa lakou i ka hema, a i ka hoohuli ana mai, lawe hope hou aku la ke au, a haule loa aku la lakou malalo o ka Lae Hope. Aia iloko o ia manawa, pihoihoi iho la kona poe hoa holo no ka make, a ninau mai la ia Kale Vina, no ko lakou make a me ke ola. Pane aku o Kale Vina, he oiaio, e pau io ana no kakou i ka make, ke hoi aku ma ke alanui a kakou i hookele mai nei, no ka mea, ke ike nei au, ke holomoku nei ke kahe ana o ke au i ka Welau Hema, a o ka ikaika o ka makani, ke ike nei kakou, ua lilo ia i mea ole, nolaila, eia wale no ka pono ia kakou, e hookele kakou i ka moku i ka hikina, a komo aku kakou i ka Moana Iniana, alaila, loaa ia kakou ka oluolu, a he nui no hoi na pae moku malaila e loaa ai ona mau mea ai hou ia kakou, aka, o ko kakou manao ana ae e hookele pololei aku i ka home a kakou i haalele aku ai, no ka manao nui ana i na makamaka a me na hoaloha, he mea paakiki loa ka noonoo ana ma ia mea, no ka mea, aohe lele ana o ka oili no lakou, oiai aia no lakou i ka honua paa, a o kakou hoi, eia i ka lewa nei, nolaila, o kakou ke imi i kahi e lanakila ai, i loaa ai ia kakou ka hui hou ana aku me lakou. Eia no hoi, ina e loaa ana ia kakou ka pomaikai, a hiki ola aku kakou, aohe no he pilikia e ili iho ana maluna o oukou, e ku ana no oukou a hele aku me ka lanakila, a owau nei la, e komo ana au iloko o ka pilikia, no keia hewa nui a'u i hana iho nei, ma ka lawe malu ana mai nei i keia moku, me ka loa ole o kekahi kauoha pela mai kuu poe haku mai, no ka mea, ua kauoha mai lakou i na mea a pau, e hana wau e like me ko'u makemake, a o ka moku nei la, ua kauoha mai lakou e malama a e hoomaemae hou. A ina ua hoi mui mai la i kai, a ike iho la, aole ka moku a me a'u pu, alaila, ua holo aku la ka hoolaha ma na wahi a pau, e kauoha ana, ina e loaa ka moku a me a'u pu, alaila, e hopu koke ia a hoopaa. Pane koke mai kekahi, Pehea hoi auanei e maopopo ai, o oe ia, a o ka moku keia au i aihue ai? Pane mai la o Kale Vina, Liilii loa ia mea ia lakou, e hiki ia lakou ke hai i na tona a me na ano a pau o ka moku ; a eia hoi, mamua ae o ko lakou pii ana, ua ana mua ia au, a ua kilohiia na wahi a pau o kuu kino, nolaila, hookahi wale no o'u pakele, he hiki mua no kakou mamua ae o ko lakou hiki ana mai, ke holo hikina nae kakou, a loaa ia kakou ka wa kupono, alaila, huli ae i ke komohana, a pela kakou e hana ai, alaila, hiki.
Ma keia mau olelo pahele a Kale Vina, ua ae koke mai la no kona poe hoa, me ka manao he oiaio keia mau olelo ; a ia hoohuli ana ae no i ka moku a holo i ka hikina, aole i hala na hora eono, ua hala hope he mau haneri mile, aneane lakou e kaalo ma keia huli o ka Lae Hope, aka, no ko lakou hiki pono ana aku i kahi e kaawale ai ka Atelanika a me ka Iniana, nolaila, ua hulilua ka haki ana a ka ale, nolaila, ooloku ae la ka moana, a paialewaia ae la kahi moku o lakou nei i o a ianei, a pau ae la ka manaolana o kona poe hoa holo no ke ola, a o ka make wale no ka manao. Aka, nonoi aku la o Kale Vina ia lakou, e hoomanawanui, no ka mea, ua ike aku la oia, e kuakahi ana ka haki o ka ale, a o na manu hoi, lele ae lakou me ka maikai, aole hoi me ke olepelepe ; a hala he maa hora, komo pono aku la lakou iloko o ka Moana Iniana, a ike aku la i na pae moku he lehulehu wale, a lelele ae la lakou me ka olioli, me ka manao paha, hookahi wale no ano o na mea a pau i hanaia e ke Akua, a no ke kanaka wale no aole no kekahi poe e ae i hana ia. Aka, ma ka mokupuni mua nae a lakou i hoolauna aku ai, he oneanea wale no, a he honu nui launa ole ke panee malie ana, a me he mea la oia paha ka makua o na honu a pau malaila, a i ole he Moi paha oia no ia mokupuni.
A no ka poeleele e ana, ua kanalua o Kale Vina, no ka hoolauna hou ana aku i kahi mokupuni me ka manao e loaa na mea ai hou, nolaila, hookaawale aku la lakou a mamao mai ka aina aku, aka, i ke aumoe, halawai lakou nei me kekahi moku manuwa Farani, a ninau mai la i ko lakou nei makemake, a hahai aku la o Kale Vina i na mea a pau. A ia wa koke no, ua hoopaaia lakou nei i ke kaula, a koloia aku la iloko o kekahi awa i hele a piha u i na makou o kela a me keia ano, mai na wahi mai a pau o ka honua nei, no ka hoolako ana i mau mea ai hou, a no ka hoomaemae hou ana i na wahi hemahema, a me ke kali ana o ka pau ae o na malama ino, alaila, holo aku kela a me keia moku ma kahi ana e makemake ai e holo.
Eia hoi ka mea kupanaha ; ia lakou no e alakaiia ana e ka moku manuwa, ua lele e no ko Kale Vina hauli, me kona manao, he alakai ana ia i ka hoopaaia, aka, no kona ike ana no paha, ua hiki ia makou ka imi ana aku i wahi kupono no makou e hookuu iho ai i ko makou helauma.
I loa no a pau na hemahema o ka moku i ka hooponoponoia, o ko Kale Vina palamimo iho la no ia, a holo aku la iuka. Iaia no a keehi na wawae i ka uapo, o kona ike aku la no ia i kekahi olelo hoolaha e pili ana iaia a me ka moku a me kona mau hoa, no ka aihue ana i kekahi moku nona na tona he 100, a e ukuia ka mea nana e hopu i ka poe kolohe, a e hoopaa hoi i ka moku, i e umi tausani dala, a o ke paiia ana iho no ia i ke ahiahi, a o ka la no hoi ia o ka hiki ana mai, mai ke komohana mai.
Ia Kale Vina no a ike i kela olelo hoolaha, o kona hele aina aku la no ia, a nalowale aku la. Aole hoi i hiki ae i ka hora 9 o ke kakahiaka, hiki aku la ka Ilamuku maluna o kahi moku o lakou nei, a ike iho la o ka moku ia nona ka hoolahaia, aole ia, a o kona poe hoa wale no ke noho hoonanea ana.
(Aole i pau).
Ke Alii Ka Moi Kalakaua!
-----
Na Hookipa Makamae.
-----
KA HOLO ANA I KA HIKINA !
-----
I kela pepa aku nei, ua haalele kakou i ka moolelo o ko ka Moi Kalakaua ku ana ma Kapalakiko, mawaena o na hookipa aloha a ke kulanakauhale o Kapalakiko, maloko o ke Grand Hotel, a i keia pepa, e hoomaka aku kakou ma ka hahai ana i na hana o kela a me keia la.
O ke Keena Helu 22, oia ke keena i hoohiwahiwaia no ko ka Moi wa e noho pokole ai ma Kapalakiko. Ua nui loa ko ka Moi hoomaikaiia mai e ka lehulehu o na Keonimana i hele mai e hoomaikai, no kona pae ola ana mai. Aole i emo, ua puua koke ke Keena i hookaawaleia nona, no ka ae ia o kela a me keia e komo wale mai me ke noi ole ia.
Mahope iho o ko ka Moi hoolaunaia ana aku i ka lehulehu e kuku mai ana malalo o ka Hotele, nana aku la ia ma o a maanei o ke anaina nui, me ka helehelena makahehi. I ko ka Moi kuemi ana mai, mai ka pukaaniani, ua puni koke aku la oia i na Keonimana i noho ma Honolulu mamua, a i ike iaia mai ia wa mai, ua hala paha he elua hora o ka ike Alii ana, a ua kohu keiki moa na haole, e pipili ana malalo o ke kinana moa.
O kekahi o ka mea i mioi koke aku e ike i ka Moi, oia no o William Little, he hoakula no nona. A i ka wa no ona i hopu mai ai i ka lima, ike koke aku la no ka Moi. O ke makamua o na wahine i hoolaunaia i ka Moi, oia no o Miss Lies, a ua kaa iaia ka haaheo ana ma o ka mua loa o na wahine i hoolaunaia i ka Moi maluna o ka lepo o Amerika. Ua puai kona ula i ka wa i paa aku ai e lulu i ka lima alii. O ka la e kamailioia nei, he la Sabati no ia, a nolaila, ua konoia mai oia e hele i ka pule anaina, aka, no ka uuku o ka wa hiamoe i loaa iaia i ka po mamua iho, ua hoole aku ia.
Ma ka hora 6 ahiahi, ua paina awakea ka Moi a me na ukali, maloko o na keena i haawiia nona, a oia no kana paina mua ana ma ka aina. Mawaena o ka poe hoa-ai, o ke Kanikela Hawaii Hanale a me kekahi o na Aliimoku o ka "Benecia." Ua noho ka Moi ma kona keena i ke ahiahi, a ua nui a makena wale ka poe i hele aku e ike iaia. Mawaena o ka poe maka hanohano, o ka Adimarala Rodgers, ka Luna Nui o ka Pa Kapili Moku Kaua o Mokupunni Lio wahine (Mare) a me Adimarala J.J. Almy, ka Adimarala Nui o na aumoku kaua ma ka Pakipika Akau. Ua holo paka mai keia mau Aliimoku Kiekie o Amerika, maluna o ka waapa mai Vallejo mai, no ka ike wale no i ka Moi, aole no kekahi hana e ae. Ua hele pu mai no hoi o Kapena Floyd a me Lunakanawai Curry, Kanela Boyd a me J.C. Merrill, e ike i ka Moi ma ia ahiahi no.
NA KIAAINA ELUA.
Ua nui no hoi na hoaloha i hele mai e ike i ke Kiaaina Dominis, a me he mea la, he puu ahua okoa o na lulu lima kai luluia eia, ina e houluuluia ana.
O ke Kiaaina Kapena, ka Hawaii ui, he punahele oia na kela a me keia. Ua like ia me ka Moi, ke keonimana pae rula, a ke kamailio mai i ka olelo haole, ua like me he haumana kula la nona ia olelo.
HE KAMAKAMAILIO ME KA MOI.
Mahope o ka ike alli ana o ka la inehinei, ua kamakamailio pu ka Moi me ka mea kakau nupepa o ke Chronicle a me keia na olelo i kukaiia:
Kakau nupepa - Ke ike nei au e ka Moi he kinai ahi oe ma mua.
Ka Moi - Ae (me ka mino aka o ka Moi). Ua ike au i kekahi mau hana o ke kinaiahi, he Luna Hoolaha au no ka Puali Kinaiahi Helu 5 (o ka pololei helu 4) i kekahi manawa.
Kakau nupepa - He oihana kinaiahi maikai no anei ko Honolulu?
Ka Moi - Ke manao nei makkou, ua hiki no ke kinaiia ke ahi, aka, aole o'u kanalua, e hiki ana ia makou ke hooi aku i keia wa i pakui aku ai i kona makaukau.
Kakau nupepa - Aole wale paha keiia o kou holo mua ana mai i Amerika Huipuia nei.
Ka Moi - Ia nei no au i kekahi mau makahiki aku nei i hala, aka, aole nae au i holo loa ma ka Hikina aku o Mauna Pohaku. O keia ka'u huakai mua i na Mokuaina Hikina.
Kakau nupepa - Ke ike nei anei oe ua ano e ae o Kapalakiko i keia wa mamua o kou ike mua ana ia nei?
Ka Moi - Kupanaha ! Ke haohao nei au i ka ike ana i na hale hou nui a nani loa.
Kakau nupepa - Ua hoikeia ma kekahi o na nupepa puka kakahiaka, ua olioli ka oe e ke 'Lii i ka eo ana iho nei o na koho balota lunamakaainana o Amerika Huipuia i ka aoao Democarata. He oiaio anei keia?
Ka Moi - Ke noi aku nei au ia oe, e oluolu oe e hooponopono aku no'u. Malia ua lohe hewa aku la paha ka mea kakau i ka'u i hai aku ai. Ua ninau mai kela ia'u no ko oukou koho balota ana iho nei, a ua pane aku au, aia ko'u manaoio ma o ka aoao e hookomo dute ole ana i na mea ai o ke kino. Aole au i olelo aku, ua hauoli au no ka puka ana o ka aoao Democarata. Minamina loa au ke lawe hewa ia ka'u mau olelo i mea e hoahewa aku ai i ko oukou aina.
Kakau nupepa - O kau hele makaikai ana mai nei i Amerika Huipuia, he mau noonoo pili aupuni anei kekahi !
Ka Moi - Aole loa a'u mea e ae, o ko'u ake wale no e loaa ona launa kalepa oluolu loa me keia lahui nui, me ka makemake hoi kekahi i na hana ana o ko oukou mau oihana hana.
Kakau nupepa - O kau huakai e holo nei i Wasinetona he manao mua anei kekahi i hoomakaukauia iloko?
Ka Moi - (me ka mino aka) - O ke Kuikahi Panailike.
Kakau nupepa - Mai hauoli loa makou i ka hookipa aku i ka Moiwahine ina i hele pu mai nei olua. Aole anei ona kupono ke hele pu mai olua?
Ka Moi - Ua holo wikiwiki mai nei makou. Ua mamina au mahope o ko'u kaawale ana mai no ka lawe pu ole ana mai iaia.
Kakau nupepa - Pehea ka loihi o ka wa au e noho pu iho ai me makou?
Ka Moi - Ekolu paha malama.
Kakau nupepa - E manao ana anei oe e holo loa aku i Europa?
Ka Moi - Aole, e holo pololei ana makou i Wasinetona, a mahope o ka ike ana i ka Peresidene, e hele aku ana makou e makaikai ia Nu Ioka, Bosetona, Piledelapia a me na kulanakauhale nui e ae. Makemake makou e ike i ko makou Keena i hookaawaleia no ka Hoikeike Nui, mamua o ka huli hoi loa ana aku i Hawaii. Alaila, ina e hiki makou i ka home, e hoao makou e piha ko makou keena.
Kakau nupepa - Ke hauoli nei anei oe no kau huakai holo mai nei?
Ka Moi - Ae. Ua maikai loa ka holo ana mai nei. No Kapena Hopkins a me na alii moku o ka Benecia aole e hiki ia'u ke hoohala i ka akena akea ana i ko'u hoomaikai a mahalo. Ua nani loa ko'u hookipaia ana ma Kapalakiko. Aole loa au e poina ana.
Ma ka la 30 o Novemaba, us hookuu ia i wa ikealii no na kanaka Hawaii a me na haole i noho kamaaina mua ma Hawaii mawaena o na hora 12 awakea a me 2 auinala. Na ke Kanikela Hawaii Hanale e ae, alaila, alakai ae e ike i ka Moi. Ma keia ikealii ano, na kahikoia ka Moi me ka aahu piha, a pela no hoi kona mau ukali. Ua ike mai ka Moi i ka poe hele aku e ike iaia ma ke ala ana mai kona noho mai, a lulu lima pu me na mea a pau i komo aku. Ua ikeia ma kona wa ike malu a ike aupuni, he keonimana paa rula oia e like me na Moi naauao. Eia na maka hanohano i ike aku iaia o na haole kamaaina ia Hawaii, A. P. Everett, W.P. Powell, R. Von Pfister, Mrs. Hutching, Mr. Whitman, a me na wahine, Mrs. Bates ame Miss. Bates, Mr. Lehman, C. Brown. Mrs P. S. Weaver, Miss Bryant, Miss Armstrong, Miss Amelia Armstrong, W. H. Dimond, J. E. Allen a me J. E. Jamison, he haumana no ke Kula Alii i ka 1851. He mau papa olelo pokole kai kukaiia mawaena o ka malihini hanohano a me na kamaaina i hele aku e ike, he hoike ana ia, ua hele ka Moi a paulehia i ka ike ana aku i kona mau hoalauna kahiko. Ua ike mai ka Moi i ka mea kakau o ka nurepa me ka oluolu me he mea la he manao pipili kona no ke ano hana hooponopono nupepa. Ua pane aku ka Moi iaia e kikekeia ana la ia e na mea kakau nupepa, aka ke ike nei oia ano eia ka lakou he mau hoaaloha nona. Ua ike hooponopono nupepa ka Moi no na makahiki he umi, a ke manao nei oia, me he la, he wahi ike iki kona ma ia hana. Ia wa a laua e kamailio ana, kamailio mai Ia ke Kiaaina Kapena he huaolelo. He mea hooponopono oia mamua, aku, aole nae ma ke ano hikiwawe la, e like me ka ahai ana a ka wae a olelo me Amerika Hui.
O kekahi o na makaikai kaulana o keia la, oia no o Kapena Kaisara Celso Moreno, ka mea nona ka lolo e hele nei a piha me ka hana nui, oia ka hoomoe ana i ona waea moana ma ka Pakipika. Ke nana nei ke Kapena iaia iho me he mea nui la no keia au hou, oiai o kana Misiona he poai i ke ao nei iloko o ka wa pokole. E ae ana paha ka Ahaolelo Nui i kana hana i ke kau o noho mai.
He mea maopopo, e kui lima pu ana na kanaka waiwai o Kaleponi e hui pu me ia. Aka, aia ma ka Hikina kekahi kanaka nona ka ino Field, he kue loa i ko keia Moreno mau manao. Ke onaia nei e keia kanaka hookahi, he ekolu mau waea olelo e halaoa nei malalo o ka hohonu o ka Atelanika, a he makewakeia e pau loa ke dala iaia, oia paha auanei ka mea e nele ai. No ka nui loa o ka poe hele mai, ua hoopau koke o Moreno i kana haiolelo loihi a ka Moi i hoolohe hoomanawanui ai.
(Aole i pau).