Ka Nupepa Kuokoa, Volume XIV, Number 13, 27 March 1875 — HE MOOLELO KAAO NO RAIANAHU, KA HUHUI HOKU NANI O PEKINA! [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO RAIANAHU, KA HUHUI HOKU NANI O PEKINA!

Unuhiia no kt *' Kuol-oa " mai ka Olelo Pa'ee a ika OU'o Hav:ai\. ! HELU 13. | 4 MAML'LI o ka ianei hana maikai I j\. a me ka pepohi aua i kela maa : akua puaa ino, pakele ai makou, nolaila, ua kokua makou iaia e like ine ko makou lokomaikai, a oia keia mau eke pi- ; ha i ke dala a makou i lawe mai uei. A ia \va, haawi mai la o Liu Fata i ka hoomaikai aaa maluua o kana keiki a me ka poe kanaka i helo pu mai me ia. Moo iho la lakon malaila ia po, a i ke ao ana ae, hoi aku la lakou raa ko la wahi. A hala kekahi wa o ko Raiauahu noho pu ana me kona mau makaa, a i kekahi la, nonoi aku la oia i kona makualiine, me ka i ana aku, E Mama, e hookuu mai oe ia'u e hele au i ka makaikai a pau kuu makemake, e hoi mai no au. Pano mai ka makuahiue, Ua ae no au e hookuu aku ia oe, aka, mai hele nae oe me ka hoomanao hou ole mai ia maua uka, ua oi loa aku nae ka maikai o kou hele ole ana, no ka mea, o kou kino he opiopio loa, a aia ma ko ala au e helo aku ai, he nui na mea e poino ai oe. Pane koke mai o Uaianahu, Auwo ! ua poiua koke iho la no ka paha ia oe kuu pepehi ana i kela poe puaa akua ? Pane mai ka makuahine, lua pela, e hana aku no oe e like mo ka mea i pono i kou manao. Mamaa ae nae o ko Kaianahu makaukau ana e helo ma kana huakai, wehe ao la oia i kekahi ahaaina nui, a ua kono ia na mea a puu e hele mai. A mahopo o ka hookuuia ana o ka ahuaina, haawi ao la o Kaianahu i kona aloha hopo loa, a hele aku la. A hala na la elua ia ia ma ke alanui, halawai mai la me ia kaua wahi iole, a hui aloha iho la laua me na waimaka e kahe ana. Pane aku

la o Kaianahu, Pehea kou noho ana, pilikia paha oe ? Pane mai kalii iole, Aohe o'u pilikia no na mea ai, he nui loa na mea ai ma kela wahi, aka, hookahi uo o'U pilikia nui o ke aloha ia oe, a no ke aloha liele mai nei au e halawai kaua, a e haawi aku hoi i ka'u wahi makana ia oe, i uku uo kau mau hana maikai aua ia'u, a o ua iuakana la a'u eia mai no ia ; huki ae U oia i ke kapa hulu iolo, a haawi aku la ia Kaianahu. Pane

mai la o Kaianahu, Heaha ka waiwai o keia mea ? I mai la kahi iole, Ile waiwai nui ka ianei, eia iloko o ianei ua mea a pau aa e makemake ai, no ka mea, i kou wa e ike ai i kekahi mea, a ua iini loa nae kou manao e loaa ia oe, e komo koke iho oe i keia kapa, a e like aaanei oe me he iole la, aka, e hana uae oo ma ia aao a hiki i ka haneri, a i na e oi aku mamaa o ka haneru alaila, e komo ana oe iloko o ka pilikia, aoho kokua o ae o pakele ai oe t ke ole nae au e ike mai, nolaila, ma na wahi a paa au e liele ai, mai poina oe i ka hoomanao ana i keia 01010 kauoha a'u ia 00. Mahope o ko laua hookuuia ana me ke aloha, hoi aku la o iole ma kona aupuui kuahiwi, a o Kiianahu hoi ma kana huakai makaikai, aka, iaia i hiki aku ai mawaho o ka pa o kekahi kauaka waiwai, a aia mawaena o ka mala pua a ua kanaka la, e pua ana kekahi pua nani loa, i oi ae mamua o na pua a pau, a ua oleloia o ka Moi o na pua ; a o ua poa la, he mea minamina k>a na ua kanaka la, a oa hooiilo o»a i ua pa& la i akom nona, a e mohai maa ana oia no ua paa la ioawaa paa, a aa hoonohoia kekahi mau kiai e malama i tia paa nei, i ole e kikoia a kan ia paha e na mann ; aka, no ko Haianahn makemake loa i na pua nei, ua hakilo oia me ka hoomakaalii ana i wahi e loaa ai, aole nae e hiki, oiai e noho maa ana na kiai malaila i na wa a pan o ka la a me ka po, a ]

ua like ua pua la i ko U ūanahu manao, |me he ipo aloha Ia nana i paa i ka puj lamaia ; aka, hoomanao ae la nae \a i j na olelo a kana wahi aikane, uolaila. la* j we ae ia keia i ua kapa iole nei a komo ! iho la, a ku-a iole ae la keia. komo aku I ia iloko o ka pa, a pii ao la ilana o ke kamu laau nona ua pna la, a lawe ae la i ka pua nani, me ka ike ole mai o na kiai, aka, aia nae a alawa ae na maka o ke kiai iluna a ike aku la aole ua pua nei, ike aku la na kiai i kekahi iole e holo ana, me ua pua la ma kona waha, a i ke alualu ia ana aku, nalowaie loa aku la, nolaila ua haiia aku la ia mea i ka mea nana ka pua, minamina loa iho la ia a lilo iho la ka iole i eneuii nona, a kauoha ae la ia e luku ia na iole a pau maloko o kona pa a me na wahi a pau ana e iko ai i ka iole ; hoopau ae la oia i ka hoonoho ia ana o ke kanaka kiai, a hoolaka mai Ia oia i ua owau (popoki) a nni wale, no ka mea, ua ike oia, he euemi ka iole no ke owau. Ua ike ae la oe e ka mea heluhelu, ua lilo aku la ka pua nani ia Raianahu ma ke ano kino īole, aka, e huli ae kakou a nana i na pua o ao ma ka mala pua, ua hala ko lakou nani, a ua mae wale lakou a lilo i mea ole. no ka mea, o ko lakou nani ame ko lakou ikaika, mai kela pua nani no ia i lilo aku la, no ka mea, ma ia pua wale no ka molia a me ka mohaiia ana, ua laahia wale na pua e ae a pau inalalo ona, a no iala ka make, ua mako walo na pua e ae a pau, nolaila, ua piha loa ka mea nana ka pua nani a me ka mala pua holookoa i ka minamina, uo ka mea, he mau tausani <lala kona lilo no ia mala pua, aia hoi malaila kona poho nui loa ana, a ua lilo ka minamina i mai nui nona, a make aku la. Lawe ae la o Raianahu i ua pua nei a malama iho la, a uo ka hiki ole iaia ke malama ma ka hele pu ana a me ka pau ole hoi o koua makemake ma kana huakai. hoi hou aku la oia i hope, a haawi aku la i ua pua nei i kona makuahine, me ka i aku, Eia kuu pua, e malama loa oe me ka makaala, a ina e ike oe i ke-

kahi lihilihi e mae ana, e hoomanao iho i oe ua make au : a eia hoi, i na oo e ma« | kemake ana i kekahi mea, e honi iho oe ' i keia pua, a ina e holo mai kekahi iole I a ku imua ou, a ninau mai, Heaha ka'u ! i kahea ia ae nei ? E hai koke aku no oe, a o ka manawa no ia e hooko ia mai ai me ka hakalia ole. Pane mai ka makuahme. E aho e hoao mai oe, i ike ai au a hoopau koke ia ko'u kuhihewa. Ia wa, honi iho la o llaiauahu i ua pua nei,

aia hoi, ho)o mai la kekahi iole, a ninau mai la, Heaha ka'u i kahea ia ae uei ? I aku o īUianahu, I niea ai ua maua, i paiua pu ae ai maua a hele aku au. Pau 110 ka iauei pane ana, kukuku ana ka mahu o na mea ai ; aia nae, puiwa ae la kooa makuahine, a hiki oie iaia ke ai i na mea ai kupanaha a kaua keiki. E ka mea holuhelu, ua ike ae la ka> kou, o ka pua nani ka helu akahi i loaa iaia ma ka maua o ke kapa iole, a mahope aku, ua hana aku oia ma kelaa mo keia ano ana i makemake ai a hiki ika piha ana o ka hauen, me ka hooko wale ia no, aole i nele kekahi mea ana i ma* kemake ai, aka, pau ae la nae kona palena i olelo ia mai ai e kana wahi aikane iole, nolaila, hele aku la no keia ma kana huakai makaikai, a hiki mawaho c ka pa o ka Lunakanawai Kiekio, ike aka la oia i kekahi kaikamahine ni, i he kaikamahine hoi oia na ua Lunake | nawai la, komo iho la iloko o Kaianahn ka iini no ua kaikamahine la aka, noonoo ih> la nae oia no na olelo a kana aikane, a no kona manao, aoie i pili ia papa ax& no ka mea kioo, no ka mea, na hoopiha oia i ka haneri jna na mea e ae, aole n» oia i hoao no kekahi mea kino, aka, ioo ka halialia wale mai no iaia o na oleloa kana wahi aikaoe, nolaila T hookahakaia ae la oia mamuli o kona ano kanakamiIkai a ui hoi, aoie nae he laa o kona n*ni i ike ia malaila ; aka, i ka ike am mai nae o na kaikamahine nei ia iane, . . .

j kokoe iho la koua mau u) ika, a ualo aku , la. a ia wa i puana ae ai paha o lUiuuaj liu i keia mau ialani uielo : 44 Hokai ua manu hoeena Piii ipuka hale ole uiai." ! Pioepiue kona hoikeike ana iaia ibo ; mauiuli o kona ano kanaka m«ikai maoi li, aole nne o iala mea a pilipili aina mai, hookaawale aku la me he i-a la no ka hohonu, aka, ma ke ahiahi liuia o kekahi la, oiai ua kaikamahine ia ma ka rumi hookipa, e uanea ana i ka paani piana, a ua pani kunihiia mai la ke pani puka o koua keena moe, a ia wa, komo iho la o Kaianahu i kona kapa hulu iole, a ku-a iole ae la, holo aku la a ko- j mo ma ka rumi o ua kaikamahine nei, a | noho iho la malalo o ka moe, a ma ka j hora 10 o ka po, hoi mai la ua Uaikama- j hine nei e hiamoa, a iaia e makaukau ! ana e hoi aku maluna o kona wahi moe, aia hoi, oili ae la o luiianahu a ku ana, me kona nani i hele a piha pono. Aia nae i ka iko ana mai o ua kaikamahine nei ia ianei, a Haki e na pua o ke kula, I ko ia la hele walo a nohea." aka, he mea haohao loa nae ia i ko ka makuahino ike ana i ka hiamoe mau o kana kaikamahine, nolaila, ma kekahi la, ninau aku la ka makuahiuo i kana kaikamahine, Heaha ke kuaiu o | kou hiamoe mau ana i na la a pnu, aole | no hoi oe pela mamua aku nei ? A no ka hiki ole i ua kaikamahine nei ke hai aku i ka oiaio, pane aku la oia, He makemake no paha no'u o hiamoe, oiai ua ike no au aole a'u hana, a o ka hiamoe ! wale no ka hana kupono ia'u, no ka i mea, ua hoomalu olua ia ? u ma na moa a pau. Aka, nana mai la ka inakuahine i j na hoailona o ke keiki iluna o kana kai- j kamahine, i mai la oia, E kuu keiki, eia j no oe iloko ko maua poli, a maialo hoi I o ko maua malu, nolaila, ke noi aku noi ; au ia oe e hai mai oe me ka oia- j io, oiai o kaua wale uo. Pane mai ko i kaikamahine, Aohe maopopo o kau mea ! e uonoi mai nei, a o ka mea hea la ia ? Pane aku ka makuahine, Ina ua ike ole ! ! oe ia mea, na ? u no e hai aku ia oe, a e hoike mai oe me ka oiaio. Ae mai la ke kaikamahine. Pane hou aku ka makuahiue, Eia me oe kekahi ui e noho nei i keia manawa, a ua piha oe i ke aloha. Ae aku la oia me ka hookamani ole. A lohe ka makuahine i na olelo a kana kaikamahine, piha loa ae la oia i ka haalulu, a i aku la, Lokoino maoli no hoi oe e kuu kaikamahiue, aole hoi maua i pauaho i ka malama ana ia oe, a mamuii o ko maua ano makee ia oe, ua hooikaika ioa maua e malama i kou ma- | luhia a hiki i ka wa kupono, no ka mea, ua upu maua a noa ko kino ia Kaianahu; ke keiki a Liu F<ita e kaulana mai nei, no ka mea, o ua keiki la, he keiki oia na ke kuikamahine a ka Moi e noho nei ma ka Nohoalii i keia wa, eia ka ua hana iho nei oe i ka mea kupooo ole, a heaha Ia ka manao o ko makuakane, ■ i na oia e lohe ana no keia mea, ua ike no au, e hoopai ana keia ia oe, e li--1 >ke me kau hewa i hana ai, aka, eia wale • no paha ka pono, ina e hoi mai ua ui | la au i ka ahiahi, a pauhia ia oia i ka j hiamoe, alaila e lawe ae oe i ke kapa •j hulu iole ona a haawi mai ia'u, i moe ia a ala ae i kakahiaka, aohe ke kapa hulu iole ona, alaila, hopu koke ia oia a paa, a laweia imua o ka Papa e hookolokolo ia ai. Ae mai la ke kaikamahine me ke kanalaa, a no kooa pakela aloha i kaoa ui, aoie oia i hoohalua ma ka po mua. Mahope iho o ko ka makuahine kam&ilio ana me ke kaikamahine, hoi aka la oia a hai aku la i kana kaue, a i kooa , lohe aaa, he mea kaumaha ioa ia i kooa , manao, noiaila, ua kauoha koke ae la ia i ka lUmuku, e hai aku i ka lohe i oa ! makai, e hele mai me ko lakou makau- , kau no ke kiai ana, a he manawa oie na akoakoa mai ia na mea a pao, aka t ma ke kaii ana ta po, aoie i heie mai na ka* ikamahine la. Aia nae, ma ke ao ana ae, komo aku i« ka makuahine m* ka rami o kana kaikamahioe, a ninao aku

j hi, uae pah* i heie mai ua ui U au ika po uei ? Paue mai Uua kaikamahine Ume ka lokoino, Aole, oi kaii, wale aku au & aoha hoi loai, ake ma* t uao nei nae an e hoi mai ana i keia po. j Ma kekahi po ae, hoi mai la o Kaia-; nahu. a mahope o ko laua hoonanea ana j haule aku U o Raianahu iloko o ka hiaraoe kulipolipo ; aia nae iloko o ia wa, f lawe ae la kana wahine i kona kap i hulu j iole, a haawi aku U i kona makuahine, a I iloko o ia wa, na kahea kokeia ae Ja ua | makai, a poai ia ae ia ka hale a pun». { Ma ke kakahiaka nai, ala ae la o Rai- j anahu e like me kona mau, aia nae, ao« j j le kona kapa hula iole, noke wale keia i j | ka huli aohe nae he loaa iki, ninaa aku la [ t hoi i ka wahine, hoole mai U kela, we- j 1 he aku la i ka puka, aole nae ke ki, pau j ae la ko ianei manao no ka holo ana a pakele, hiki mai la na makai a hopuia iho la kela, a alakai ia aku la imua o ka Lunakanawai, ka makuahouowai uo hoi 0 ua o Raianahu. I ke kukuluia nna o ka Aba, noho ae la ua Lunakanawai nei ma kekahi poo o ke pakaukau, a o ka wahine no hoi ma kekahi poo mai, a o Ilaiauahu no hoi ma kekahi aoao, a o ka wahine no hoi a Raianahu ma kekahi aoao mai. Lawe ia inai la nae ua kapa hulu iole nei a hiki imua o ka Aha ; a o ua Lunakanawai la, he maka ahewa oia, lalau iho la oia i ua kapa hulu iole uei, a uo kaahewa o kona maka, lena kapakalii ae la oia ma ka nana ana ; aia nae ia wa Ulau ino aku la o Raianahu i ua kapa j hulu iole nei ona, a komo iho la a ku-a iole ae U keia, a iko hoi na makai a me ua mea a pau loa, alualu aku la lakou me ka manao e loaa, aka, holo aku la keia a pii ae la iluna o ka pahu hae, a noho iho la maluna pono o ke poheoheo ! o ka pahu hae, noke ae la na mea a pan | i ke ki i ka pu, aohe nae o iauei wahi i mea a ku iki ; a no ka nui loa o ka haI hu o ka Luuakanawai, kauoha ae la oia | e oki ka pahu hae. Aia nae iloko oka j wa e okiia aua ua pahu hae nei, nana | uiai la o iole a ike i ka pilikia o kana aij kane, nolaila, hoouna mai la oia i kekaj hi manu ; aia nae i ua manu la e lele I mai ana, ua ike ia mai U no o na mea a | pau, aole nae i manao ia aku, he manu e kii mai ana i ua iole nei, aka, i kona hookokoke ana iho maluna o ka pahu hae, he manawa ole ia mio ana iho, o ; ka lilo aku U no ia o ua iole nei i ka | inanu, a hooho ae la na kanaka me ka j leo nui, me ka manao nae e make ana 1 ua iole Ia i ka manu, aia nae lawe loa ia | aku la keia a ke Aupuni Dala, a malaiia j keia i hoouohoia ai ; he moo nai ke kanaka o ia aina, aohe kanaka o ia aina, aohe kanaka maoli, a o ka lepo a pau malaila he dala wale no, he lepo nae ma i kau nana iho, aia nae a hehi aku oe, e j lohe no oe i ka owe o ke dala ; a ina e | moe kou mau maka a haha iho na lima, | e loaa ana no ia oe na auka a me na | apana dala, aka, aia a owaka ae koti mao ; maka, aia ka he lepo w ale no. (Aole i pau).