Ka Nupepa Kuokoa, Volume XIV, Number 14, 3 April 1875 — Page 1
| This text was transcribed by: | Gayle Puou |
| This work is dedicated to: | The Kupuna's |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
BUKE XIV. HELU 14. HONOLULU, POAONO, APERILA 3, 1875. NA HELU A PAU 696.
E Pau na Pupupu Kahiko!
--------
E pani me na Hale Laau!
--------
PAPA, PAPA, PAPA
O KELA ME KEIA ANO,
--A ME--
NA LAKO KUKULU HALE
O KELA ME KEIA ANO, MA KA
PA-PAPAO S.G. WAILA MA!
--E IIII O--
ALANUI PAPU me ALANUI MOIWAHINE, no ke Kumukuai HAAHAA
LOA @ ae like ka nui me ka makemake.
--------
LAAU NOUAIKI!
NA LAAU KAOLA,
NA PAPA MANOANOA,
NA PAPA HELE,
NA KUA,
AAHO,
AAHO LIILII, &
LAAU ULAULA!
NA LAAU KAOLA,
NA PAPA MANOANOA,
NA PAPA HELE,
NA KUA,
AAHO, POU,
AAHO LIILII,
MOLINA, & e
Pili Cida keokeo, Pili Laau ulaula,
Na Puka Hale, o na ano a pau,
Na Puka Aninui, o na ano a pau,
Na Olepelepe Puka, o na ano a pau.
--------
Pepa Hale me na lihilihi,
-------
NA LAKA PUKA
NA AMI-PUKA,
NA AMI-PUKA LIILII.
NA KUI NAO
-------
PENA, AILA-PENA, VANIKI,
WAI HOOMALOO.
PAAKAI Helu 1,
O PUULOA.
-------
E lawe wale ia no na mea I kua ma ai keia Pa Papa aku a i kahi o ka mea kuai mai, ina ma ke kaona nei, a me na Awa o keia Pa@aina e like me ka aelike.
-------
Aia maanei ke Keena o ka
MOKUMAHU “KILAUEA,”
L. MARCHANT, Kapena.
-------
S. G. Waila ma.
688 3m 696
HE MOOLELO KAAO
. . NO . .
RATANAHU,
---KA---
HUHUI HOKU NANAI O PEKINA!
-------
Unuhiia no ke “Kuokoa” mai ka Olelo
Pake a i ka Olelo Hawaii.
HELU 14.
OIAI O Rainahu ma ke Aupuni Dala, ua hala na la elua o kona noho ana me ke komo wahi ai ole, a i ke kolu o ka la, hele wale aku la no oia me ka manao e loaa iaia kekahi hua pala a mea e ae paha, i hiki ai ke hookomoia mai iloko, a hoopaa kokeia kona houpo lewalewa, aka, oiai oia e nanea ana ma ka hele maau wale aku no, ike aku la oia i kekahi kualapa nui mamua ona, hele aku la oia a ku ma ka aoao o ua kualapa la, nana aku la oia he nemonemo wale no, i iho la oia iloko ona, He mea kupanaha, ma ko'u aina a me na wahi a pau a'u i ike ai, e ulu ia ana no na kualapa a me na kualono e na mea kupu, aka, ma keia kualapa hoi, he oneanea wale no, a hinuhinu hoi me he ala la. Hoao aku la oia e pii, a pakika mai la, hooneenee aku la nae oia a loaa iaia kahi haahaa, oia paha kahi e aneane aku ana i ka huelo o ua moo la, pii ae la keia a ku ana iluna, a hele holoholo aku la a hiki i ke poo, halalo ae la oia ma ka aoao, ike iho la oia i ka amo iho a ka maka, puiwa ae la oia a lele aku la ilalo, me ka manoa ole ae he ola kona, aka, puana ae la nae oia, Ina ua hewa au no kuu ike ole, e kala mai ia'u, a ina ua lawa ole ia i kou manao, eia no kuu kino holookoa, a e hana oe e like me kou makemake, i na paha ma ka make, a i na paha ma ka noho kauwa ana nau. Huli ae la nae ke poo o ua moo nei a aui kapakahi ae la.
Aia nae ia wa, hoomaopopo iho la keia, aohe manao huhu o ka moo i koe, a no kona manao no hoi, e lohe mai ana no ka moo i ka ianei olelo, a no kona pololi loa, hoao aku la oia ma ka ninau ana, Auhea kanaka o keia aina? Luliluli ae la ke poo o ua moo nei. Ninau hou aku la keia, Heaha ka ai o keia aina? Eku iho la ka ihu o ua moo nei iloko o ka lepo, a ai ae la. A ma ia ano noonoo iho la keia, me ka i iho, He lepo no ka paha ka ai o keia aina? Lalau iho la oia a ai ae la, aia ka he mea ono a momona ka lepo, a hoomau aku la oia ma ka ai ana a maona ae la, a o keia maona ana, ua lawa ia no na la ekolu, a nolaila makemake loa iho la oia i ua aina la, aka, o ke aloha i ke one hanau, aole no ia i poina, oiai ua lawa pono ka maka ma ka ike ana i na mea a pau, aka ma ia aina, he neo wale no, no ka mea, aohe mau nanai e ae nana e hoonana i ka manao iwaena o ka noho mehameha ana, a he ake nui kona o ka ike aku i kekahi mea ano kanaka; a hala na pule elua o ko ianei makaikai ana i ka aina, ua maopopo loa iaia ke ano o ka lepo malaila, he dala wale no, aka, minamina loa iho la nae keia no ua leo dala nei, no ka moku ole e hiki ai, nolaila, o kona mau noonoo a pau, haku wale iho la no ia a poomuku me ka holo pono ole, a no kona manao he mea makehewa wale no na noonoo ana ma ia ano, a o ka mea maopopo wale no i kona manao, oia no ka hoonunu ana iho i ka momona o ka lepo a hiki mai kona la hope.
Aia nae i ka hala ana o na pule ekolu, ike aku la keia ekolu mau moku e hoopii mai ana, me ka holo pololei mai i ka aina a ianei e noho ana; a i ka aui ana ae o ka la, hiki mai la lakou a kuu iho la i ko lakou heleuma ma kahi ku moku; a i ka pau ana o na hemahema o ka moku, kuu iho la i ko lakou mau waapa ekolu, a holo mai la iuka. O ka hana a keia poe moku holo mai ai, i holo mai lakou i ka lepo a hoi aku kuai me ka poe mea aina mahiai, oiai he mea kumukuai nui loa ka lepo ia wa ma Kina.
I ka holo ana mai nae o na waapa a pae iuka, miki mua aku la no nae keia a ku ana mauka, a ninau aku la, Heaha ka hana nui a ko oukou moku i holo mai nei i kuu aupuni? Pane mai la na Kapena, I holo mai nei makou i ka lepo, a hoi aku kuai me ka poe mahiai. Pane aku o Raianahu, Owau no ka Moi o keia Aupuni, a o na mea a pau ma keia aina no ' u wale no, aohe o oukou kuleana e lawe aku ai i ka lepo o kuu aina, a no ka mea hoi, ua hoolimalima no au ekolu moku i piha i ka lepo, a ua hoouna aku nei au, a o ke ku mai koe, (aohe nae he oiaio o ia mau olelo) a eia wale no ka pono, e ae mai no oukou e hoolimalima me a ' u,a e uku no au ia oukou e like me ko oukou makemake.
A lohe nae ua poe Kapena nei i na olelo a Raianahu, hui like ae la lakou e kuka no ka uku, a hooholo iho la lakou i eono haneri ka uku no ka moku hookahi, au like hoi ia me umikumamawalu haneri no lakou a pau, ua ae no o Raianahu, me ka i aku, Aole nae au e uku koke aku ana i keia manawa, aia a hiki ma Kina, a pau pono ka lepo i ke kiolaia iuka, alaila, e uku no au i ko ' u aie ia oukou. Ua holo ia mau olelo mawaena o lakou, me ke kanalua ole o ke kahi aoao i na olelo pahele a ke kupueu maalea a Kale Vina me Liu Fata.
A makaukau na mea a pau iluna o na moku, hoomaka aku la lakou e holo no ke awa o Kina, aia nae, ia lakou e holo lai ana ma ka moana, me ka makani nahenahe e lawe ana ia lakou, ia Raianahu e nanea ana mamua o ka ihu o ka moku i ke ani malie a ka makani komohana nahenahe (Zephyr), aia nae na luina e kuko ana mahope e kiola ia ianei iloko o ke kai, i loaa ai ia lakou keia waiwai nui, hoike ae la kela a me keia i kono manao iho, aka, ku mai la kekahi a hoike mai la i kona manao, Aole pono ia kakou ke kiola i keia kanaka opiopio iloko o ka opu o ka hohonu, ka mea nana keia mau waiwai a kakou e kuko nei, he oiaio, e kau mai ana no maluna o kakou a hoopai kukonukonu o ka ehaeha mau loa. Hookahi no mea pono ia kakou o ka hookele aku i ka moku me ka maakani maikai e lawe nei ia kakou, i ole ai e hoaui ia ae ka holo ana ma na ala o ka poino, a i loaa hou aku ai ia kakou ka wai Iana malie o ke awa o Kina.
I ko lakou lohe ana i ka manao maikai o keia hoa, hooholo lokahi ae la lakou e kia pololei aku i ka moku no ka home. A ia po a ao ae i kekahi la hiki aku la lakou nei ma Kina.
Oiai na moku e ku ana ma ke awa, lele aku la o Raianaku iuka, a halawai pu me kona mau makua. A mahope o ko lakou hui aloha ana, huli ae la o Raianahu a pane aku la i kona makuakane, Aohe nae paha he mau hale kaawale o kakou? Pane mai ka makuakane, I hale aha keia au e ninau nei? Pane aku o Raianahu, I mau hale e waiho ai kuu lepo, no ka mea, ua haiia mai nei e a'u ekolu moku, a ua piha like lakou i ka lepo. Pane hou mai ka makuakane, Naaupo maoli no hoi oe e kuu keiki, i lepo aha keia o kau lawe ana mai nei, me kou ike iho no ka, aohe o kakou aina, o kau mea lawe mai la ka ia ia lepo, mamua ua pololei kau mau hana, aka, ano, aole i pololei kau mau hana a i lepo aha no hoi ia o ka hoihoi ana iloko o ka hale, a owai ka mea nana e aihue ke lawe mai a waiho iho i waho nei, hele hoi paha a piha keia kahua o ka pau no hoi ia, a i ike ia mai no hoi ia e ka poe mea makemake kuai lepo.
A no keia mau olelo hookuikui a Kale Vina, pane aku o Raianahu, Ina aole oe e haawi mai ana i hale e waiho ai kuu lepo, alaila, e kauoha koke no au i na kamana holo ma ke kapili ana i ekolu hale, a na'u no e uku i ko lakou mau lilo a pau a me ka uku o ka hana ana.
Ma keia mau olelo a Raianahu, pane mai la ka makuakane, E kuu keiki, elua no hale kaawale e ku mai la, aole no hoi e pau iho la ko lepo iloko o ia mau hale? Pane aku o Raianahu, Ua lohe aku nei no hoi oe, ekolu moku i piha i ka lepo, a pehea la oe e manao i ho ai e pau ana ia lepo iloko o keia mau hale elua? Pane mai la ka makuakane, Ina pela e kapili hou ae i hale. He manawa ole ia o ke kapili ana ae, paa ana ke kolu o ka hale, mamuli no ia o ke akamai a me ka holo o ka hana a na kamana.
A ike o Raianahu ua makaukau na hale e waiho ai o ka lepo, hele aku la oia a olelo aku la i na Kapena moku, He makemake no au na oukou no e halihali i kuu lepo a pau,a e haawi hou no au i uku, i ekolu haneri no ka moku hookahi. Ua ae like mai la no ua poe Kapena la, a lilo na ko lakou kanaka no ka halihali ana.
Ma ka la mua a me ka lua, aole i komo ka haohao iloko o ka poe nana e halihali ana i ka lepo, a piha na hale elua, mai ka palena o lalo a hiki i kaupaku, ua piha pono i ka lepo, aka, ma ke kolu ae o ka la, ua hoomaka ka hoopiha ana i ke kolu o ka hale, aia nae iloko o ia wa, ua komo like ka haohao iloko o ka poe e halihali ana, no ka mea, i ko lakou hoopiha ana i na hinai, ike no lakou he lepo no, auamo ae he mama wale no, aia nae a kokoke aku i ka hale, he keu aku a ke kaumaha, a i ninini aku ka hana, o ke aku la ia me he dala la; pela aku, a pela aku, a piha ae la paha ke elua hapakolu o na hale nei nolaila, pane aku kekahi i kona hoa, He mea kupanaha loa ia'u, ma ka ike ana iho, he lepo wale no, ma ka auamo ana ae, he mama Ioa, aia nae a kokoke aku i ka hale, makena ua mea he kaumaha, a i ninini aku ka hana, o ke o aku la ia me he dala la; hooia mai la no hoi kekahi, a pela aku.
O keia manao lokahi o na kanaka, ua haiia aku la ia i na Kapena o lakou, nolaila, hui like ae la ka manao o na Kapena, e haalele i ka uku hoolimalima, a e lawe ma ke koena lepo i koe, nolaila, huki like ae la ka pea o ua poe moku nei, a holo aku la, hoopiha iho la ke Kapena i kona mau rumi mahope a piha pono, a hue ae la i ka lole o loko o na pahu, a hoopiha iho la me ka lepo, a pela no hoi ka poe luina o mua, hoopiha iho la i ka lepo iloko o na pahu, lu ka mauu o na bela a me na uluna, a hoopiha i ka lepo, na pahu waiho wale, he piha wale no i ka lepo, o na pahu wai keia ninini ia aku la ka wai, a hoopiha ia me ka lepo, oi noke kela a me keia i ka hoopiha a koe okoa iho no ka nui o ka lepo, a oia lepo hoomalu mai la ke Kapena nana ia lepo.
Holo aku la lakou nei ia la a po, a mai ia po a ao, aneane e nalowale ka aina, aia nae i ke ao ana ae, wehe aku la kela a me keia i kona pahu, aia ka he lepo kanaka oloko, a no ia mea, huhu loa ae la na Kapena, aka, aole nae e hiki ia lakou ke kii hou i ka uku i hoolimalima ai me Raianahu, no ka mea, ua like ka lakou hana me ka aihue, a no ko lakou hilahila, ua holo loa lakou me ka hoi hou ole mai ia Kina.
(Aole i pau).
-----------------
HE HOIO NO ANEI K@ @@ WAHI? ---Ua lohe mai makou, mawaena o ka haiolelo a kekahi kahunapule Hawaii maloko o kekahi Inakini o keia aupun@, i malama@a ma ka la 21 o Maraki aku nei hal@, ua hoomino aka ia na papalina o ke anaina haipule no kekahi mau mapuna olelo i puanaia ae penei:
“I ka hele ana o na namo a Iseraela maloko o ka waonahele, ohumu iho la lakou i ka pilikia i ka ai ole. He@ha la ko lakou mea i ai ole ai i ka hoio?” Ua kuhi kekahi poe i ka waonahele o Ara@@@, ua wahi luaui kahu@apule nei, a na ike la, aia ilaila ka hoio kahi i ulu ai, nolaila oia i puana ae @i, “Heaha la ka mea i ai ole ai i ka hoio?” Eia nae ka mea maopopo loa, i ka waonahele ae nei no ia o Mahiki kahi i paina hoio ai, a no ko ianei ike paha hoi, ke ulu nei ka hoio i ka waonahele o Hamakaa, nolaila manao keia, aia aku la no @aila kekahi hoio kahi i ulu ai. Hu ka aka a haalele wale!
Ua kulike anei ku uku me ka hana a kakou
e hana nei?
----------
O ka mea nui i makemakeia ma keia mea, oia no ka ninau ana i ko kakou wahi uku e haawi ia mai nei. Ua kulike anei ia me ka hana, aole paha?
Aohe paha keia he mea pohihihi ma ko kakou noonoo maikai ana, a ua Atioma paha ia ia kakou a pau, wahi a ka Aramatika; oiai, o ko kakou uku la e uku ia nei, he hapalua dala wale no ia no ka la hookahi; a ina e lilo aku ana ua wahi hapalua la i loaa mai ai i ke kuai ia aku i ka mea i makemake ia e kuai, i na paha he poi ai, alaila, he mea maopopo, e nele ana ia i kona ukali ole, oiai, aohe hikimua i nele i neia mea he ukali; oia hoi ka nele i ka i a ole, ka mea e kohu pono ai ka ai ke ai iho, oiai ua pau loa aku la no, aohe wahi mea i koe; he hoike akahi ana keia no ka pilikia a me ka nele.
E olelo mai paha ananei ka mea ninau, “Aohe no hoi e hiki ke waiho a pau ka hebedoma, ua like ia me elua dala me hapalua, alaila kii aku.”
Ina pela ka ninau a ka mea ninau, e loaa ana no he wahi pilikia. Penei e akaka ai. I na i ka hebedoma hookahi e lilo ana i ka ai he hookahi dala, a i ka i-a paha he hapalua dala, a o ke koena iho i koe, lilo aku la i ke kuai wahi lole nou iho, a pehea iho la hoi ke kino o ka wahine? He mea maopopo e nele ana kona kino i ka aahu ole, oiai, ua puehu loa aku la no aohe wahi waihona i koe, a e hookokoke mai auanei o koekoe iaia, kahi kumukula o Waiona, a he hoike alua ana keia o ka pilikia.
“Aohe no hoi e waiho a pau pono ka malama alaila kii aku, e aho ia he akoakoa pono iho ia o na dala he umi,” wahi a ka mea puni ninau a makee dala.
I na pela ka ninau a ka mea puni ninau, e loaa ana no he wahi e pilikia ai. Penei e akaka ai. Ina paha ua nele wahi waihona laua a i elua iloko o ia mau la, he mea maopopo anei ia kakou e loaa ana ka maikai kupono i ko laua ola kino. He mea hiki loa ia kakou a pau loa ke hoole ae, ‘aohe kupono,’ no ka mea. ua pilikia loa laua i kahi kenikeni ole ma ko laua waihona, ua manao aku la hoi aia a pau pono ka malama, alaila kii aku i na wahi dala, no ka ike iho la ua pilikia ko laua noho ana, a hookahi wale no mea kupono ia laua, o ka hele e aie dala i ka poe mea dala e ae mai ana e aie, a i na aohe e loaa mai ana, malaila ka nui loa o ka pilikia, a i mea e loaa mai ai ke dala a ka mea dala, o ka olelo aku i mau keneta puka no ke dala hookahi, ina he 10 keneta puka no ke dala hookahi, ina he $5.00 i loaa mai ma ka aie ana aku, alaila, e like ana ka nui o na mea e hookaa aku ai me elima dala me hapalua, a e koe ana ia lana he 4.50 wale no, a penei e hiki loa aku ai i kahi nui o ka pilikia, e hiki ole ae ai i ke poo ke ea hou ae iluna. I ka malama hookahi e lilo ana he $4.00 a i ka i-a hoi he $2.00, ua hiki aku ka huina o na lilo i ka $6.00 a e koe iho ana he $4.00 wale no; a i ka wahine aku hoi he elua dala, he mea maopopo aohe e lawa pono ana kona pono kino no ia mau wahi dala, a pela no hoi ka ke kane wahi dala elua, a e nele loa ana hoi ke keiki, i na hoi he keiki ka laua, a o na wahi makua hapauea hoi a ka wahine he oki loa aku hoi ia he nele, me ka manao mai hoi paha e pono ko laua kino i ka hunona kukukula, eia ka he neo, a he mea maopopo e ku ana kehu o na wahi waa liilii, a e lele liilii ana ka lehu o kapuahi, pakeu pali loa aku hoi ina he nui ka ohana, oki loa aku hoi kahi lio ina no ke taona nei, aohe e loaa kahi pupu mauu, he hoike akolu ana keia no ka pilikia.
He nui aku no na mea i koe, aka, ua lawa au maanei, oiai, ua ike ia ae la no ka pilikia ma na mea uuku i hoikeia ae la maluna, a i mea e loaa ole ai ka pilikia ia kakou e na kumukula, o ka hoomahuahua ae i ka uku la ka pono.
S.P. KUMALAA,
Kumukule o Kawaiahao.
KUMUMANAO
--------
Heaha ka hoopai kupono no na K@@?
Ma keia kumumanao na konoia ko'u noonoo e imi a e huli pono aku i ka hana a mau hana paha a na keiki e hana ai, i loaa ai na hoopai ana ma o lakou la, no ka mea, aole e loli ae ana ke ano o ka huaolelo hoopai ma o na hana maikai la a na keiki. Pela hoi, aole no e loli ae ka huaolelo hoapono ma kahi o na hana hewa a ua keiki nei. Nolaila. ua hoopili paa loa ia ke ano o ka ukali i kona hikimua, ua like loa laua kekahi i kekahi, i na wa a pau loa, pela hoi kakou e koho aku ai i ka hana a na keiki i loaa ai ka hoopai ana.
Ekolu o'u mau noonoo no keia ninau.
1 O ka hana hewa a na keiki ia hai.
2 O ka hana hewa a na keiki i ko lakou mau makua iho.
3 O ka hana hewa o na keiki i ka lakou kumuao.
Wehewehe no na kumu i hoikeia ae la maluna.
1 O ka hana hewa a na keiki ia hai.
Heaha la ka hana hewa a na keiki ia hai?
Oia ka hana ana me ka manao e hoopoino i ke kino a i ka waiwai paha o hai. Ina pela ke ano o kekahi hana a na keiki, alaila, e like me ka nui o ka hewa i hanaia, pela no ke kupono o ka hoopai, aole hoi pono ke hooi loa aku i ka hoopai o kela hewa, aole no hoi pono e hoemi loa iho; e like me ka nui o ka hewa i hanaia, pela no ke kupono o ka hoopai.
No ka mea, mai ka wa kahiko mai, o na keiki i hoopunahele ia e ko lakou mau makua, aole lakou he mau keiki i ao ia aku e na makua ma na mea e keakea ana i ko lakou mau iini, a no ia mea, ua hiki no ia lakou ke kolohe ia hai ma ke kino a waiwai paha, a me na mea like o ia ano.
2 O ka hana hewa a na keiki i ko lakou mau makua iho.
Heaha hoi ka hana hewa a na keiki i ko lakou mau makua?
Ma keia ninau, ua kohoia oukou i mau hoike, no ka mea, i ko kakou wa e keiki ana ua kamaaina ia kakou ka kakou mau hana kolohe maoli imua o na makua o kakou, aole paha hookahi o kakou i loaa ole iaia keia ano, ua loaa ao, ua haki iaia ke kanawai o ka makua i na wa a pau loa. I kekahi manawa, aole paha kakou e hoike aku ana i ko kakou kolohe imua o ka makuakane, aka, imua o ka makuahine paha. O na kauoha a pau a na makua i na keiki, i na aole e hiki i na keiki ke hooko me ka ewaewa ole, alaila, na kau maluna ona ka hoopai kupono, he wahi eha paha, a ma kekahi ano e ae paha, i kulike ai me ka olelo a Solomona. “O ka mea hookaokoa i ka laau hahau, oia ke aloha ole i kana keiki.” Eia ka pono e hahau aku i ke keiki me ka laau hahau kupono, aole hoi i laau nui pakeu aku mamua o ke aiwaiwa. Pela ke kamaaina ia kakou e noho ana malalo o na makua. Ua lawa keia noonoo elua, he nui aku no na mea i koe.
3 O ka hana hewa o na keiki i ka lakou kumuao.
O na keiki malalo o na kumuao, @ io no hoi na haumana o ke kula. O ke kumuao ua like loa kona ano me he makua la no na keiki, e like me na makua ponoi, a oi loa aku no hoi na kumuao i kekahi wa, e like me na kauoha a na makua i na keiki, e hoolohe ma na mea a pau, pela no hoi na kumu e kauoha ai i na keiki (haumana) ma na mea a pau e pili ana i kona kuleana ao. He mau kanawai ko ke kula a ke kumu e kau ai maluua o na haumana, a e hooko pololei loa ia ia mau kanawai i na wa kula a pau loa, a he mau rula hoi ka ke Kahukula Nui i kau ai maluna o na kumuao a me na haumana pu.
I na e hoolohe ole ke keiki ke kanawa a ke kumu i hookau ai maluna o ka halekula, alaila, ua pili iaia ka hana hewa a kolohe imua o ke kumu, a o ka uhaki ana i ke kanawai, e loaa no iaia ka hoopai kupono, he uhau laau iki paha, he hoohana paha i ka hana e like me ke kupono i ka uku o ke kanawai i uhakiia eia. He nui aku no na mea i koe, ua ike oukou e o'u hoa kumu.
Me @ mahalo, E Kaumai,
Kumukula o Anahola.