Ka Nupepa Kuokoa, Volume XIV, Number 27, 3 July 1875 — Ka Nupepa Kuokoa NO KA OLELO HAOLE. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa

NO KA OLELO HAOLE.

• & K» XCPETA Kcccoax, AUKa ot Ke 001 haaha* aka nei ao i koa looa hoopoaopono e ae mai i kekaiii o kou mau kolama k&awale no ke poo o kei» mao»o. liokoo keia aopuhi Haw»ii t »ole paha he c*eto wiiwai o«f elike me ka olelo haofe; a i kopooo hoi 1 na hana o ke aupuoi, na h»na hoi o oa aoo he leholehu mai 01 oi ole a»e ad e kuhihewa. O Qft olelo waiwai noi oei wahā a'a, u» bapa loa ka io&a »oa i na kanaka Hawaii mai 010. Aole iao laolah» ? Nui lo» k6*a ake, aminadm)A. hoi i keia olelo malihini, he oole 10 oae 0 ke Kalamua. Okt manao oka mea kakau, he komo pai 000 e Ilawaii Pouoi, a huoe oie fro!paha, raa hoi e like me keia e nala wa< a pehea, hewa aeei ke hai ae i ko'u Aaoao, a • koi pn aku i ka leholehu o koo ffiaa lauaaoi poe heluhelu nupep», e kui liaia po mai ne a'n ? A ioa i koe ia mal an e oe, a e oukoa hui, ua aa no e p»le oo'u iho, a hiki ike aohee ana o ka'o paoi ka* kau e like a>e ka hiki ia'u ke h >ao. Ua kapa ae nai aa ika olelo haole, he oiel» waiwai nui, a o ka neie o ka hapaumi o ka lahai i ka ike ia oieio, he hune maoii no »a, ua lalau paha au e». Eka mea heluhelo, aae mai oe ia'u, • iawe nai i mau uiele. I. Heaha la ke kamu o keia hune ? 11. Pehea 111. Heaha ka waiwai oui o ka olelo haole.

I. Heiha la ke koma o keia hnne ? I ka maoao oka me« kakau. Eia ku kumu. O ke ao o!e ia ana okeia luhui, i ka wa i hoomaka ai oa makua misiouari, i ka olelo hao* lu. 0 ka'u oi.paha keia a ka wahaa, a mabaot ioa ea ? Aka, e ahooui mai oo ia'u e kaaiailio, a iua i eha kekahi i ko'u e hana nei, aUila, e ae uiai c kaia.

Ua ike uo kakou, o na makua misionari, uaua > ao i keia lahui, gia ka io, a me ka iwi o ka maoo o ka ike olelo haole hoi, a oiai lakoa, akahi a hiki mai, e ao Ini i ia lahai peg-arta, a hupo Scc. Aole nae i ao ia mai ka ulelo haole, aka ina ka olelo Hawaii no, oo keaha la i ao ole ma ka olel ) haole ? Aolo uu i lohe pono i na kumu, aka, eia wale no ka'a i lohe ai, o holo ole ka olelo & ke Akua. Pela io no, a he lehuiehu paha na kumu e ae, mulia paha, o ao mai oe ia'n eka mea heluhelu, ina pela, pomaikai maoli aa. K hoomanao pa ho! oe ia Henere Opukahaii, aole paha oia i aj ia i ka olelo haole i Hawaii uei, aka, i Amerika no. Ua olelo pu ia mai no hoi, ua ike iki oia ia olelo, a ma ia olelo oia i namu ai me na kanaka mainoH o kona aoia ana. £ naua i kona beke moolelo. Ina i loaa.ia ia i wahi iko 01010, & heluhelu, pehea, aole anei e loaa ana i na rnakm, na kupuua hoi o kakou i make, ina e aoia e na raisionari i ka olelo haole ? I ko'u maoao • ioaa no, me ko'u manao ana, e paumi ka pomaikai o keia lahui i keia wa. Pehea, oui ioa paha ka elemakule luahine, aole paba loaa ka olelo, oiai he kaumaha oa lehelehe ? Pela io no, eia nae, ea, na lakou poooi anei ia hana ka inoa ua ke Akua ? ina oia, aole anei e kokua mai oia, a e hoopii i ka paahaoa oia ke ala apuupu--0 i lohi ai. Aole anei hoi he mau elemakule na haumioa he 12 a ka lUku, pehea, oolea anei na lehelohe olelo i ua olelo aoo e he nui loa e \ike Oō \a i oW)oia ma Oib. v 2: Ka hapaumi oia mokuua, pehea ia ea ? Ua wehe ke Akua i k»ua baoa, me na lehelehe ano e, kela keia aioa, me na olelo like ole, i hiki pono oo oae i oa lehelehe o Oahlaia ke namu ae. Pehea, ia wa wale oo aoei e loaa ai ia a&o iko iimu, aole anei e like me ia, ioa i hapai mua ia ke aoa i ka olelo haole ? Owau pu oo me oukou, a hiki i ko ke ao oei hopena Aole au e haalele iaoukou. Ua poioa aoei oe, i ko ke Akua hookaavrale aoa i ke alanui no ka oihana m'aiouar< aia o Kamehameha I. la ? Owai la o kakou i kaka pu me ka wehewehe, e hoolilo i na kaaa, i oo keia oihaoa ? • O ke Akua Xui weliweli no. Ina i aoia ma kn olelo haole, lobf loa ka laha aoa o ka pono iwaeoa o ua kaaaka, ke ae like oei kaua ia, pehea bof, aole anei he pono k* lohi, a kaa oui ka (>omaikai he oiii loa ? K oaoa kakoa \ keia oiao au elima Kamehameha 111, a ia Kalakaua I. Eia oa m«i «kaka. 1 Ua laha na kula, «1 UTa Laha ka pooo Karistiaoo. 3 Ua haawiia ke Kumukaoawai, he aa malamalama. Ua mau ka oa q ka aioa i ka pooo. lloko o keia hua oteb hahia, ka uwiki aoa o 55 makahiki, uui oo fa. toa i aoia i ka olelo haole i kioohi, alaila, ke maoao oei ao, he Uhui haole maoli keia. Ua lohe pioepioe a puni ka aioa, e ohamu aoa, e ouoe aoa, i ka mea, a i ka mea, lilo oa oihaoa i oa h»b!e, a ha ooko ia oe, he palaoiho i ka waiho mao, maokau wahi bo makole keia, oohea mai keia ? Eia, oo koo ike ole i ka oleio haoi», loa i tke oe alaila, la oe kohioa waiwai, Aioa e. kalaiaila, &ca hmhm k» komfe,t>jk«a &ele t JNo« ke ao ole ia 1 kioolii. 11. Pehea e pao at Keia hooe olelo haole? | E ae hoo mai ia*o e hai i oa koma koho,! 1 S hoopao loa ia ke kula Hawan', a i ku'a haola wale oo ( a oa ke aopooi malama. A i ole ia % I hookahi kale bo kela keia apaaa aohau 3. 1 kola haole ke kola haoai o Hilo4. fcela bōlta kulaooi o Lahaioaaao4 ako, Hiemi tcNl' lta Itoike#a<

keit oo» ko'a H«w»ii i kei« wa, Eit k*a | e ike ai. ro*i k« ra»k 1511, a i fcl a i o ko ; K.atDch»aieba 111 ooho M »04, u* k*uia-1 oa lo» o L»hio*iuo* we be b*jko io» e ; •o» i k» po pouii &lc. Noi oa k.io»k« nima- 1 •0, hioehaoo, * kuoooono bd't, e eoho an» m» o» oih»o» «opan?, e ko poai aoa o>» o» eo»o o kekaahu aopaoi, oi» ka txt«a i ike oui ia i!o*o oke Ao o Kamehaoneha 121. U» o»n»ia o Lahaioalooa e oa mak* he U- \ hulehu, » pooi ka aina f rae heme» !a, he io | a he oia no ke «upuni. O keia ka ira e ne- ( So aoa be euao kubia» B»waii ka oai, a * pela me na oihaaa e ae f koe oae ke*abi poe b»ole 00. Uaī ka hapa hope oia »0 »In, * i keia wa e noho ne>, ea tsfo oui o» hana pili ao>' poni i ua h»ole, a oia noho wale ihe la no \ kaa $te. N'olaila, aa emi iho ka m%kem&ke | >a 0 ke kulanui i ko k» w» ruua, oia keia i! lohe mio ai, peoei, makehew» fta hele aoa j 1 Lah«io*iuoa oiai, heaha ka lo«a, aheaha i ka baua ? £ia ae 00 hoi o mea, ke eku mai ; oei ika lepo, ahe ooho waie iho no. Aia j hoi o tuea, aa Ulau &c, ) I ka n<tua aku ina kuia a pau oke au-1 pani, aohe he waiwai oui, oiai, he waīke ka 1 olelo, a he namu ke auo 0 na poo aupuui. ! 111. Heaha ka waiw&i uui oka olelo,! haoie ? I t7a kopono ka olelo haole uo ke j kiuo okoa 0 ke aopuui, a me kooa mau ha-1 oa a pau. 2 He olelo i haawiia kamaua oi. . La ra»hdoi ioa pahaau, ea ? E naua enua 1 kakou i ke ano 0 ke aupum oīai ke Au o | Kalakau» I. He niea lohi wale no ka heiu I i na oihana a pau 0 ke aupuoi, a e hai pa- j kahi aku, ak', eia ka mea maopopo, o ka | hapa hui o 0» haua, ai» 1 ka mano maiihioi ; a kaiewa m#i ; ih lakou ke onio i ka waiu ; momona 00 e Hawaii ilihuoe, a la oe na wahi okaoka liiiii. (Ja hoopihaia na keeua ! eihana me na haole. ! £ia pah» 0« Uia nui, a ikaika o ke au- i pnni, ai» no nae i na hao'e ia. I Na kuh'na : o ke aupeiu ekoiu. 2 Na laoakaoawai o kn i &ha kiekie ekolu. 3 Ka Ilnmuku nui o ke ' aupuoi 4 Luua ieta nui. 5 Lon«i dute rAii | ke, ake ninau mai nei oukou, no keaha i | hoonoho ole ia ai ia mau oihanaena Hawa-1 u? Eia, aole ike olelo haoie. lua i ike ks- { kou 1 ka olc4o haoie, alaiia, na kakou 11»-1 waii uo e ku ka hoe o ko kakou moku iho.

Pela no hoi oa iiaU'i mikialn, e like me ua hana lima ike o kela keia aoo Na hana inahiai, o kela keia ano kaoihana kaoawai, oihnna kauka lapaau, kela keia oihana i lawelaweia e na haole.

Bia hoi. Aia uo he mau buke o na aoo he oui loa i pili like i na hana a pau, m»» la mau mea e nana ai, alaiia pono na hann E naua ia kakou iho, O ua buke mea iielu, Huiuahelu mua a iielukakau, uo ka buke haole ma', Helunaau, oia ano, pela ka Ho ailoiiiihelu &c. I keia wa iho nei ka Uumalielu huo, Anahonua hou kee «ku no uue ua mea hohonu e ae i loaa ole la llawaii.

i'ela pu oo hoi ka oihana kahunapule, aia na buke wehewehe naanao iloko oka oielo haole ; nohea papau no o na wahi kakai a ua kahu Hawoii ? I pono ai hoi ha i elua no makahiki, alaila nee akn aua, a hiki i ka uiulei ana, o ke oki iho la no ia.

i na i manao i kahuua lupaau, e pono e ike ika olelo haole. I nana hoi paha iua buke, ua nupepa kauka, pela kela keia oihana. 2He olelo i haawiia ka mana oi. O ka mana oi ae, e olelo nei, o>a keia kanawai karaima mokuua 90 aoao 281).

I. loa ua ike ia i kekuhi mauawa ua kue loa ka olelo Beritania me ka olelo Llawaii iloko o na kanuw.ii o keia aupuui, i kauia a e kauia ana puha ma keia hope aku, alaila, e paa oo ka olelo Beritania IHG4 ooso.

Aia la,< ke ike nei kakou, ua ae aku ka mana o ka olelo haole i ko ka oielo kupa o ka ama. He mea hou loa keia ika mauao oka mea kakau, ka ae ia oka olelo e, i olelo mana. E oinau ae anei oe, oo ke aha la ia ? eia paha, mai ia olelo mai ke ano nui o kou mau kauawai, Scc. Ua olelo nae au i keia, n>a kahi like ole wahi uo o na olelo. A no ke aha la i hoomana ole īa ai ka olelo kupa oka aina ? eia paba, he wahi olelo puapuakaulei &c.

Nolaila, mailoko mai o na mea &'u i kaao loihi ae nei muluna, i ulu maopopo mai ai 11:1 manao malalo oei. 1 E hooliloia ka olt> lo lioole i olelo lahui. Ua kum»baia paba uu i keia lahui ea, ma ka hoolilo aua i ka olelo o i olulo kupa ? No keaha la i ae ai ko kakou aopuni, i haawi ui i daia no na kula olelo haole, otai, aole ta o ka olelo o ka lahui uaua la elala ? A oiai no hoi, aole paha pela ma na aiua naauao, ae aia uo ? Aka, ma Ilawaii nei wale uo i hana ia pela, aole oo hoi elua olelo ma ua lahui, hookahi wale no.

Eia hoi. Mai ko kakou hoonaauaoia a hiki i keia au naauao, na nui loa na mea i hoololi maoii ia ; a kahaha nni hoi au, i ka loli ole aua a pau, mailoko a waho. E iike me keia mamua, ho h&le pili, i keia wa, he hale laau. na noho, papakaukau, nu moe, o na ano oo a pau, ia mea aku ia mea aku, o na »no haole he nui wale ; a i ka nau& pono aku, ua aoo e loa mai ke ano mua a i keia ano e noho nei, ruai ka naaupo & i ka oaauao. Ke ooho uei ka hapanui o kakou ma ke ano haole a he haole maeh no. O na hena, na aoo a pau, aia ia ma ke auo haole maoli, ua hoololiia, a me ia ano uo kakou e uoho oei, iua au i lalau, a kuhihewa hoi, ua oluolu no au e aoia mai.

Pela no, ua loli na hooponopono aupuni ana ena ke ano haoleoko*, oa batee aupuoi, oa hoike o na kuhioa, os olelohooholo oka «ha kiekie, be oaau mahele olelo o oa aba, na kakiu olelo o oa keeoa oihana, aia kou ma ke ano haole.

NolaiU, i ka ike ako, he kino haole ko ke aupaoi, eia nae, o ka ole o ka lahoi, he like ia me ke kino Hawaii. No ia mea au i mnuao ai, e hoolilo i ka olelo lahui, oiai, ua loii ma na mea he nuī wale, koe «aie oo ka oielo ; ao!e anei ho pooo e IoH a pau, mai wabo m loko ? I ko r a dana ana. he po no loa ia. I mai paha kekib>, he pooo «oei e haalele ia k« olelo makaahine, a e malama i ka olelo oiahhini ? Owao hoi kahi e ninau aku ia o?i he pouo «oei iiia i kon wmh» f eikl piupao, palahe ir«!e i ka qa ? l&'p&ho aeei kt> kakae haa»ete aoa t t»a Wna o ka wa oaaiipo, a *l*o pili pili mau iUila I* " Ke inkaao nei ka nes kakao, he pono ee ke hoo'olua ka otelo, a haaiele lam ia p«ka t iaa peia, pomaikai kakou, • aa oa maa*o o keia lahui, aau ko kakou aapoai kookoa, laweiawe poeoi ia aa haoa anpeoi e oa Hawail poeol. Eia hoi. O keia lahai, aole ia he lahai ike palapala aooā ihe» aoie i» i Uke oe Ki-

0«. Upiaa, a me na anpaoi peg:*oa e ae ; I o Ukco, he olelo i kaa»o boke is ooai n» i kuooo» mai, be n»aupo ma oa mea pili » ke [ Akua oiaio, aka, he d»«o»o (oa m* o» mea \ haoi iicns, haoa lole, kaioaoa, Up»ao, kale- : pa ao», ia ro#»» aka na me* »ko, p»o oie i i k» b«i aka. Ca il;e pooo oo ioa k»aawai \ 0o» mea kioo, nolaila, oa waiwai l*koa i ' mea o kakou, oiai„ he maa peg»aa pa k»- , koo, a ei loa aka no lakoo. 1 Eia hoi, O kaa tnau hua A, E, I ; 0010 ko i» o keta A, B, C ; ke olelo haoie oae, aole aoei pela ? Eia hou, O ko kakoo kalepa kowaho aoa 1 keia ti, oia oo ia me Aiaenka, ka makoa naoa kakoo i haoai mai, a ke imi oei kakoa i kaikahi panailike me la. loa i hoololiia e like me ka'u i olelo mua ae uei, alaila. « hoio oiua oo keia lahoi ieoo», ma na mea a pao, me ko*u manno, o ka oielo h»o!e. oia ( ke «i e wehe ai i ka waiwai no keia l»hoi, ; aoie oia no, ka mea ia e mau ai kou | kuokoa ao». j 1 ua e holo ana elua mau mea kalepa i ; Beritanta, a i Amenka eaha e kuai i mau » waiwai kalepa no Honololu hookahi, o« ike | i ka olelo haole, a o kekahi, aoie, owai o la- | ua e loaa na waiwai maikai. eia o ka mea t ike oo i ka olelo haoie. Ua like ka mea ike | ole, nie he kii ia e ku ana ma ke alanui, e i kuhikuhi ana i ke aiunui, me kooa mau li- ; m», aole oae i hele aku a me ke kaoaka hiemoe hoi iloko oka hale kuelaia, e kunou biautoe an&, a kuhihewa ka luea kudala e ae mai ana, o kona iooa i paa a i ke aia aua ae, he bila aie oona hoi, aoie uae i ike ! no ka hiamue he maikai p«»ha oa waiwai I aole p 3 ln ? 2 Auhea la ke dala e hiki ai ? Oia hoi, ina i huololiia ka oleia haole i oielo iahui, auhea ke d<*U e pono ai ? Me he mea la, o keia hoolol» a'u e oielo nei, oia ka hoomana ana i ua olelo nei, a i mea e pono ai e like ; me ku'u i olelo ai malana, e piii ana ika . boopau ana > na kula Hawaii a pau. j 1 k;i nuna aku, na ahuai wale ia no ke ! d«la o ko kukou aupuni i na luua aupuui 1 moni dala, a hooiilo wale ia hoi ke d«la i na hnna o ke aupnni i oui kipaia'e wuieaku j no. Ca imi ia ku uiea e uui ai ke daia e iilo I u'a wale uo. E nana i keia, Eift iwaena oka poai o ; ke aupuni, elua muu hale nui hewahewa la- ; uua ole mamuli o na liio o ke aupuni, oia i 0 hotele d;ila oui, me ka haie uupuni hou. | 1 na o na dala i lilo ia mau hale a eiua, e i hooliloia i mea hooenanao i ka lahui, ina ua , pomaikai loa. Pela no hoi, ina i hooemi iki I ia ko ka Moi uku i 30 t*us:iui, o'ai, aneane pahu e2O tausani daia no na uiiui lei alu, mai HiK* a Niinau, pela hoi, e waiho ikiia kekhhi mau hana hou, a mahope aku.

loa pelu e noonoo ponoia ai, alaila, o ioaa no ke dula uo keia auo.

No ka mea aole paha i oana pono ia keia nele oka lahui, ano ia uoo, u;i lilo ko kukou d;ila i mea iioopihii i ko hai eke, a momoua o ka lele no ia, ua nui ka hulu, a hehi m:ii ia oe e ilawaii ilihuue. Ika manao o ka mea e kakau nei, ina lie aloba ko ka Moi Kalakaua i kona lahui, alaila, oia ka wa pono. loa e hoouluia keia lahui a 400 tausani kona nui, aole no e holo mua ma ka waiwai, ame ka naauao. Ke ole e hooliloia i dala no keia auo. A mnaao hoi au, ina i hinaia, mai ke bu mai o Kamehameha 111, a i keia au, ke pane maopopo ae nei au, eauhee na haole moni mai oei iko kakou mau wahi teuiteui, e ola do ka lahui. Ua lohe au, ua oleloia keia lahui he kauwa kuapaa e kekahi oupepa haole ma Nu loka, ma pt;la, ke aneane aku uei no. Ua hewa anei au ke 01010 ae, ua holo mua kakou ma na mea pili hoomana ma ka moa, aka, ma ka uaauao io, aole. Ua kuena waie la ka honu, he mea eheu aka, o ka oiaio, aole, a aole no hoi he lele e like me ka ui3nu. Pela no o Hawaii, kaena ika hele pu ia me oa aupuui naauao, aka, o ka naauao ka ia, na na molihini e ku ka hoe, 0 kau hana, e l huki ia ae ia kaula, hoalu mai, ho mai kou auhau, i piha au ko'u eke, a lele ae au o kau, o ka ae aku, ia oe ka luhi, na ia Ia e hoonuu, o koa hou ke kahe, me ka mea, la ia nei ka pokeokeo kani a ka palahu. Ua olioli piha kakou ika pai ia o Hawaii i ka e like me na haumana o Lahaiualun», puka mai olelo kanaka, ka ! he Lahamaluna keia, he nanuao, ike &c. Eia nae, i na he wahi ninau Helunaau liilii, haule iho la. Pela no, ika hiki kiuo ana mai a na makaikai honua i o kakou nei, ike lakou, aole na ka lahui Hawaii e malama aua ia lakou iho, aka, na ka ulili holohoio kahakai no. Pehea la e pono ai keia ? Eia ko'u manao, e aho no e noi i ka ahaolelu e hiki mai ana (1870), e noonoo i keia mea nui, a ina he aloha ko ka Moi i kona lahui, e ia ka wa. E aho no e lu ia ke dal& o ke aupuni i keia ano, mamua o kona mau hale nui kipalale, ame kona mau luna aupuni uku kiekie, Aole no e hiki wawe kei», aka, mahope no e loaa, ke ae mai ke Akua Nai weliweli. Ina i»e ia keia m»u mea a'u i olelo ae nei, alaila, e uiu no keia lahui a kawowo ae, a piha na wahi i hoooeoneoia, makehewa ka hooulu ī keia lahui, me k» haawi ole i keia olelo waiwai nui; a he olelo boi i hiki ke wehe i ka pahu waiwai, i piha 1 ke l)aimana, me ka elua dala hoi, me na mea hao. Ahe olelo hoi, i kamailioia ena lahui pookela o ke akamai, oia o Bertaoia, me Ameiik» Huipuia. i ike ia he mau maoa keikie no ke ao okoa Ua mahalo nui ia o Kamehameha 111, oa kona kukula ana i kula haole, no na alii opio e ao ia ai i ka olelo baole, oiai, me he kaula la kona ike ana, o ka olelo bao<e oia ka olelo e ola ai na iwi &.c. Pela kakoo e ike nei. o na alii o kakoo a pao, ua like loa no me he haole la ma ka olelo. A ioa oia hana ana, a e ao puniia me na cß»k»amana, alaiia, aole oe e Hawaii ponoi e hookaeia iloko o kon one oiwi. NoUila, ke w&iho haahaa ako nei ao i keia maoao ienua o ka Lahni Hawaii, a me ka enakoa ka Moi, e noonoo, • ioa he mea pooo, e hooko mai, a i ole. o kau no ia e Hawaii o ka o, a na k» waimaka ooe kulo, • pau ae oa la »a k«i% honna poaakeie, a oa hai e noho. aeai i koo waiu. A ioa oa pono keia, e ike ia kako« hookaoak», o kipa hewa aoaoei ke aloha I k& t!io.' ' Maaoie», le haawi ae oei au i ko'a aloh» I koa poe helohela, a i koo Loa»hooponopooo hoi ke'a mahalo piha, me oa mea !a»> kia hei. '* Ua mau ka ea o ka aina i ka po* bo. m O Halakaua ao be Moi, owau oo be makaaioaoa b»»b«» loa. j Waiohuiu. |