Ka Nupepa Kuokoa, Volume XIV, Number 42, 16 October 1875 — Aha Kiekie o ko Hawaii Pae Aina, Ma ke Kau o Iulai, 1875. [ARTICLE]

Aha Kiekie o ko Hawaii Pae Aina, Ma ke Kau o Iulai, 1875.

I Kahoomana (vry, kae \i W. L. Moehouoa Kuhioa K^iaiaina.—Me ke J jre ole. i | Olelo Hooholu i hoopukaia mai e ka L'J» | ; nakanawai Judd. | He hoopii kipaka aina keia ao kahi e ka nei ka hale aupnni, e kapa ia nei o Mililani. [ Ke olelo nei ka mea hoopii peDei kon» | kuieana. Mamua aku o ka makahiki 1e29 | i ka hoio aoa mui o Manuia a me Kaupena ! kuna wahme m&i Hawaii mai me ke Lii ; Kamehameha 11, i Oahu nei oa noho laoa | j ma keia luna, a>le mea e nolio ana malaila ' j la wa. M» ha makahiki 18*29, ua holo o > Mauuia a me Kaupeaa me Boki i ke oki laI au a'a, a ua lioi mai o Kaupeoa, me ka hoihoi pu mai i ke kioo kupapau o kana kane a ua kauu la iua keia wahi, ua mau no bo> | kona noho ana malaila. Ma ka makahiki I 183*2, ua mare oia me Huakiui a ua noho l«ua ma keia wahi. Make o Kaupeoa m» | ka makahiki aole oua hooiliua e ae o kana kane wule uo o Huakini, a ma ka makahiki ISoS, ua mBre oia me Kahooman;», ka mea hoopii. He mau inakahiki mahope rnai ua m»ke o Huakiui a ola mai kona houhanau o P. Nahaolelua a me kana wahiue ka mea houp'.i, o laua kona mau hooilina. Ua mau ka noho ana o ka mea hoopii ma keia wahi a hiki i ka makahiki 1872, a mn ia \va ua kipakuia oia e Kamehameha V. Ke olelo uei ka mea hoopii, o keia noho ana ona a me ka poe mamua oao, e likeme ia i hookaka ia maluna, ua mau, a ua kaulana, a maluhia, aole hoi i kea keakea ia a hiki i ka makahiki 1642, a noiaila ua loaa iaia ke kuleana ma keia wahi e kue aua i ko aupuni a me na mea e ae. Ke olelo uei ka aoao i hoopiiia ua uoho mau o N&mana, oia hoi ke kaikunane o Kaupeoa, ma keia wahi mai ka mauawa mai o ka h> - lo ana i ke oki luau ala, ua olelo nooa ponoi la wahi, a ua make oia ma ka makahiki 1848, a ua hooili i keia wabi, a me kekaH mau waiwai e ae, no M.'Kekuanaoa, a ua ili hoi kona waiwai i keia wa no Ruta Keelikolam, a ua hooliio hoi o Keelikolani i koua kuleaua iloko o keia wahi i ke Aupuni Hawaii. Ma ka palapala kauoha o Namauu na hooili ia koua mau waiwai a pau loa uo M. Kekuanaou, e like me ka makou i olelo mua ae nei, aole uae i hodkaka maoli ia keia apaua. Ke olelo nei ka mei hoopii ua kauohaia 0 Namaun, i ka wa i holo ai o Mauuia a me Kaupeua, e hoi mai a uoho maiaila e maiama i keia wahi a me ko lana mau ohaua oiai laua ma kahi e, a o koua noho aoa malnlo akn no ia, n me ka ae ana o Kaupena e noho tna ia wahi. Ua hoikeia ma ka makahiki 1851, ua kukulu o Kekuanaoa i hale ma keia apana aina uo kana kaikamahine V»ctoria Kamamalu, a ua noho oia a me ki.ua kahu John. li, ma keia wahi. A ua mau ka noho aua o John li ma keia Wshi, mahope iho o ka nui ana o kana hanai a me kona kaawale ana aku, a hiki i kona w& i make ai iloko o ka mnkahiki 1870. Wniho mai ka aoao pale imua o kn ae ana ina Paiapala aila uui Helu 1089, no M. Kekuauaoa, a me ka llelu 5630, no ka Moi Lunalilo, i make iho nei, a me ka PaUpala Uoolilo a ke Kula Manawalea o Oahu nu kekahi apaoa, a m& keia epaua ua piha ka aoao ma ke alo o keia wahi, a ua maopopo ko ke *upuni kuleaoa i keia raaa apana, a no kahi ī koe, a o ka hapa oni no hoi ia o keia wahi, aole he palapala hooko* mai na lanahoona mai, aoie palapala nila nui, a palapala hoolilo mai ka Moi nai. Uahoakaka makoo 1 ka moolelo o na aoao elua ma keia hihia no ka mea, ua lawe ia m ii na hoike ma la mao mea, aka, aole makoa i manao o ka hoike ana mai i ka ooho e ia ana o keia apana aina mamua akn o ka hooooho ia aoa o oa Lona Hooua be mea ia e maopopo ai ke kwleana i loaa mahope mai o ia wa, no ka mea ua haa«ri ia ka tnana i ua Luaa Hoooa e lawe i oa olelo hoikee pili ana iwa* ena o ua mea e ae e maopopo ti na palapala hooko i na aioa. E naaa ma ka aoao S4. Bnke 1. o na Kanawai o kt makahiki 1816. ** Panku VII. E hooho!o oa Poe Luoa oei i na olelo mamnli o nm mea i hoakakaia make Kaniwai waiwai o keia Aopuoi, ke Kanawai hoi i j pili i ka noho mau ana, i kt pt ana, i ka { hana aoa i na mea paa malooa, i ka aoao k%hiko o ot kuleana aiaa, i ka pono o ka

• wai, i ka pooo o ka i ka j.on3 o n» wahine, i ka pono o ka poe e noho ann ma : kahi e, i ka pono o na hoaaina a me na lo< p», i ka pono o kahiapo, a me ka pono o ke ; keiki hookama. A holo ka olelo i ka nui o ' na poe lima 'ia, ua paa loa uo ia, ao!e mea | e ole ai ka lakou, o keia wale uo, o ka horpii i na Lnnakanhwai Kiekie, e like me ka olelo iloko o ko kanawai hoooohon iho Oi. j hana Lonakanawai." | O na koi ana i na aina mamna o ka la | 10 o Pekerneb;i 1843, ua kauoha ia e hoike ! ia imua o na Luna Hoona i uanaia ma ; e j iakoa. E nana uia ka aoao S4, huke I, o | na Kanawai o ka makahiki 1840. "Pauku • !. Na ka Moi, maloko ae o ke Kuhina Kalaiaina, me ka ohumu pu me ka poe Kukakuka Malu, e hoonoho i elima Luna, o ke kokua Lunaknnawai o ke Aupuni kekahi o lakou, i poe nana e hookolokolo, a hoa k&ka, a houle hui, i na koi aoa a pau o na kanaka Hawaii, a ina ko na aina e, t na aina i loaa ia lakou mamua u lee knu ana o keia Kanauai. A e paa no ke Kuhma Kalaiaina, a me ka mea koi aina, i ka lakou olelo ke hoopii ole kekthi o hkou, e like me ka olelo malalo." Ua hooholoia keia kanawai e ka Ahaolelo ma ka la 10 o fS4S. Ma ka la 9, Febeluri 1846. ua kohoia na- Luna, a ma ka la 11, o Fepelu;»ri I84(i, ua fioolaha hikon i keia olelo. " L T a hoonoho roai ka Moi ke Alu ia makou i poe Luna nana e hookolokolo, a liooko, a hoole, i na kuleena aina i hookumuia mamua 0 ka la 10, o Dekemaba M H 1845, Stc. Stc. " Ua noia'ku na kanaka a pau e lioike mai ia makou i na Luna i ka olelo hoakaka i ko lakoa Kuleaua aina, a hoike mai hoi i ke kumu o ko lakoa koi ana i kela Kuleana i aina ma Hawaii nei, i hanaia hoi mamua o na inakahiki elua mai keia la aku, a i ole laj kou e hana pela, mahope iho o ia manawa, alaila, ua hoonele loa ia lakou aole ia lakou na Kuleana in;i ua Ahnhoukolokolo oo ka pono." Penei ka heluhelu ana o ka Pnuku 8, o ke Kanawai o ka mukahiki 1845, oia ka Huawina IV, no na Luoa Hoona i na kumu Koleana aina. "Pauku 8. O ka mea koi raai i ba aina 1 ke Aupuni o Hawaii uei, ina aole hoike ia mai kela koi i ka Poe Luna, i ka manawa a me kahi, a ma ke ano hoi i oleloia ma ka palapala huoluhn, i oleloia ma ka Pauku elima o keia Haawina, ina aolo hauaia pe !a, alaila, ua nele loa oia ma ke Kanawai, aole loa oia e hoepn ma ia hope aku, aka, ina e noho ana oia mawaho o keia Aupuni ia manawa, aole boi oua hope maanei, alaila, aole pili keia olelo ia ia." Ma ua rula oihana i ae la e ka poe hoona kuleana aina, i kumu uo ka hooholo aoa iua kuleana ke hoopukaia imua o Ukon, ua oieluia ma ka (aoao 94 huke II o na kanawai o ka makahiki I84G) "o na Kumukuleana aina a pau maloko o keia Aupuni mai o a o, o na mea i koi pono, a me na mea i koi hewaia, ina aole i hoikeia mai ia makon no ka hookolokolo a me ka hooko, a me ka hoole i ka la 14 o Feberuar», M. H. 1848, a mamua nku paha, ua hai mua ia'nu ma ka Pauku 8, o ka Haawina hoooohoouho ia makou, no ke Aupuui ia aina. O ka poe hoopanee, a hoike oie mai i ko iakou kuleana, hoowahawaha no lakon i ke Kanawai, noluila, aole hiki ia lakou ke hoohalahala i ko lakou hookuii iho." Ua lilo keia maa rala i kaaawai mamuli o keia olelo hooholo o ka Ahaolelo. "I ka akoakoa ana o na'h» & me ka Poeikohoia e na Makaainana, heluheluia imua o lakou ua kumumanao o ka aiua i kakauia i ka la iwakalua o ArgUe, 1846, a noonoo pono lakou a hooholo i keia manao. Ua aponoia kela kumumanao, a oa kania i Kanawai, t mai keia la aku. ioa koi enai kekahi i aīna ma keīa Aopaoi, e boohalikeia kon* kuleaoa mo ia mau komo manao, a ma ia mao mauao e hookoia'i, a ehooleia'i. Hale Ahaolelo, Hooolnlo, Okatobsi 26, 1846. Keoui Aua Kamehameha.'* 1 Aoie no i lou ka palapala hooko oo keia apana aioa ia Kaupeoa, Namaou, Keknan»oa a i kekahi mea e ae paha, (koe n»e oa wahi nona oa palapala S.la Nui i oleloia maluna) aa hoike mai oae ka !oio o k> mea hoopii m&hope iho o kooa hoopao ana i oa hoike ma kona aoao, i ke kope o ka pa!ap»la noi i p«lapalt hooko no keia wahi e Namaou. Aole me i hooko ot Lana Hoont tina nona ia wahi; % mamuli o kt mtot o n» Ktntwai i haiia te nei miluna, e mtnt

no ke aopnni no ia wahi, i ke»a wa. Pela j no ke ono nui o ka m§nso o ka Aha ma ke- | kahi hihia mua e pili ana i keia wahi 00, ī ma ka hoopii a Kanaioa kue ia Long ! (Kan hookolokolo o laouari 1872). Ma-; ioila ua ho iholoia o ka apana kahoa hale < he &uo waiwai paa hou ia, eole i pili na ; ruia o oa kuleana la ano oiahele aino, oia • hoi, ina i oele ina hooilina ole, alaila e lilo | ana i ke auponi, aole i ka mea nona ke | ahupnaa, a ina nele loa i ke kuleana iloko | oia w«hi, "e lilo paha ike Aopuni Ha- j waii, aole i ka aina o Wrtikahtlu!u." E i uaoa ia Kwelikolani kue ia Hobinsoo, o'elo | hooholoo ka Aha Kiekie buke aoao 548 j O ke eno o ke knleaoa i loaa mainuli o ka j uoho loihi ana, oia no ka noho an i moluna | 0 kekuhi walii no ka wa loihi i hoakakuia i ma ke ano i ikeia a kue hoi i kekahi poe, he | mea la e manao la ai ua loaa mai ke kuiea- 1 na mai kekuhi aoao mai, a i ole ia, mu ko* na kupuua mai pttha, a ua papa ia e ke Kanawa» e hoakaka ana » fea mauawa i haawiia e hoopii no ku hoopii e hoihoi mai i ke kahi aina ka mea e koi ana ma ka aoao kue i ka noho loihi aua, ka hoike aua aole 1 loaa hooko uo ia wuhi. Aka ma na hoopii kue i ke Aupuni, uo!e hiki ke koho a manao wale ia ua loaa ka palapala hooko mamuli o ka noho loihi aua ma ka nana aua i ke kanawai e aua i oa mea koi uiua e hoike aku i ka lukoa mau koi ana imua ona Luna Hoona iae ia mai, a i hooleia mai puha. E like me ka mea i oleloia ma ka hihia a Kanaina kue ia Long, 0 keia pepa (na Luna Hoona) he Aha kakau ia, a oia ka hana ana i kauohaia ai na mea a pau e nana ak»: Aka e olelo ia mai paha auanei no ka loihi loa oka menawa i noho ai mahope mai o ka pau ana o ua Luna noona, he mea ia e hiki ai ka manao aua ua loaa ke kuleana. I keia mea ua loaa ka pane kupono. Aole i p>lt ka noho loihi ana i ke Aupum. M Q«iud oullum tempus occurrtt Rtg " (ina no ua hala ka mauawa aole i pili kela 1 ke Lii) " Aole hiki ke hoonele i ke aupuui" 2ud Washbum K. P. aoao 5'20. Ma ka hihia o Gibs'>n kue ia Ctiouteau, 13 Wallaee 9*2 (1871) ua olelo ae ka Lunakanawai Fiekl peoei : "He mea maopopo ina mea a pau aole i pili ua kanawui e hoakaka aua i ka manawa i haawua e hiopii no ka hoihoi ana mai » kekahi aina i ke anpnni. Aole hiki ke olelo ia ua hemahema ke Lii, aole hoi he mana e keakea i kouo mau pono oia ka manao o ke kanawai i kakau oleia, a ua kukuluia mamuli o ka pono o ka lehulehu, oiai oia e lilo ana i na hana o ke Au puui, aole pono e loaa ia la ka pihkia mamuli o ka hemahema o kona mau luna a me kona mau kanwa. CJa pili no keia mea i ua aupuni a pau, oiai e hana ia ana ka lakou mau hana e na luna lehulehu, a he mea hoi e malamaia ai ka pono a me ka waiwai 0 ka lehulehu. 1 , E nana i ka United States koe ia, Hoar, *2nd Mason, 311. Tne Peopie kue ia Gilbert, 18 Joh»son 2"27 et ae f kue ia Baker et ae, 4 Mass aoao Ma ka hi hia o Liu»dny kue i ka Miller's Lessee, G P» terB, 67*2, ua olelo ka Luuakanawai Mc Lean peuei : "He aaea i hooho'o maopopo ia aole i [>ili ke kaaawai e hoakaka aua 1 ka maoawa i haawiia oo ka hoopii e hoi- i hoi mai i kekahi aina ike anponi. Inae ae la kekahi rula like ole me keia, alaila o ka hana wale no o ka poe komo hewa i na aina aupuni he uoho malaila a pau ka manawa i hoakakaia ma ke kaoawai e ho*kaka aoa ika mauawa i haawua e hoopii e hoihoi mai i kekahi aioa aUila loaa ibo la ko lakou kuleaoa e kne ana i ke aupuni, a me na mea a pau i loaa ko lakou ka!etoa mti ke aupani mai. Ama keia hana aoa aole loihi a pau !oa na aina aapnoi i ka poe aea wa!e mai. Aole oo paha © hiki i ke» aupuni ke p«!e aku la mea. Nolaila, be maopopo ka naauao a me ka maikai o keia ro)a, aole i pīli kela kaoawai i ke anpuoi " NolaiU, oo »a komu, o ka oaho loihi aoa o ka mea hoopii a me ka poe mamoa ooa ma keia wahi aole hiki ko nuaao la ot lott ke kuleioa kne i ke aopuni e hoohoioia kt po« oo ma ka aoao o ka mea hoopiiia. ELSH. H. AtLEX. CH*S e. HIRR!3. A. Prascis Jcdd. A- Kalanli ame J. K. Uoaona no ka mea hoopiī, kt Loio Kuhint no kt mea i hoopiiie. Honolulu, Angate 28, 1875.