Ka Nupepa Kuokoa, Volume XIV, Number 48, 27 November 1875 — He manawa haowale anei keia, a Kalii a pakahawale? O ke au anai ia Waawaa a me Kanelaauli o hele ka Hoku o hiolo ka La pau pu me ka Mahina? [ARTICLE]

He manawa haowale anei keia, a Kalii a pakahawale? O ke au anai ia Waawaa a me Kanelaauli o hele ka Hoku o hiolo ka La pau pu me ka Mahina?

[Ke hoopuka nei makou i keia manao o S. M. K. maluna ae, o ka lehulehu ka lunakanawai nana e naua. He mau olelo ano nui kana, he mau olelo waiwai no hoi kekahi no ka lehulehu, aka, nole nae i hio ko makou manao mamuli o kana ahewa ana i ka olelo hooholo a ko kakou Ahi Kiekie, ke kahua i ku ai kou pono e Hawaii. Ina he mea hiki ke hanaia e like me kana, he alanui kupono e ae no e hele aku ai. L. H.] Aia i ka wa kahiko e noho ana kekahi mau Lunakanawai kiekie elua, a he mau kokua luna k. kiekie no hoi ko laua, a he mau kahuna kiekie o ka papa akahi, ma Koolaupoko no o Oahu. O ka lakou hana nui o ka hoopololei i na palena aina o na Ahupuaa, o na lihi na lele a me na Apana aina hoomanalo. Aia iloko o ka ohana a Wakalana ka hoopaapaa lihi aina, he elima ana mau keiki, o Mauimua, o Mauihope, o Mauiwaena, o Mauikiikii a me Mauiakalana. O ke Ahupuaa o Waimanalo he mau hoomanalo kona, o ka loko ia o Maunalua me ka uhukai o Makapuu, oia ko Mauimua. 0 ke Ahupuaa o Kailua ; he mau hoomanalo kona, o ke koa ahi ma haoo me ke kahala o Poo, o ka piko momona o Kawainui me Kaelepulu me Waikakulu, o ka paakai o Kalua--puhi, oia ko Mauihope. O ke Ahupuaa o Kaneohe he mau hoomanalo kona, o na loko o Kaopulolia me ka nehu o Waihaukalua, na loko o Palawai me Nuupia, me na moku manu o Mokulua, ko Mauiwaena. O ke Ahupuaa o Heeia, he mau hoomanalo kona, o ka loko kuapa o Heeia, o ka anaee o Kalimuloa me Kealohi, o ka papa hee o Malaukaa o ka uhu-kai a ohua-kai a me ka uneke o Mokapu, oia ko Mauikiikii. O ke Ahupuaa o Kahaluu ; Oia ko Mauiakalana, he aina hoopaapaa i kona mau hoomanalo, o ka papahee o Ahua me ka papahee o Kapapa a me ka uhu kaka o Kapuna. Ua lawe ke kokua luna k. kiekie a kahuna nui ia ia o Waiahole me Waikane nona ia mau lihi aina. Aka, he kanawai paa ko na luna k. kiekie ke pili na mea haumia ia lakou, a ina e pili a paumaele i ka honowa, alaila ua haumia ia kanaka, a e pau kona lawelawe ana i na mea laa a me oa oihana. O Mauiakalana ; kukulu aela oia he puu iluna o Haakolo, a hana iho la i mau kualapa ehiku, a maloko o ka puu, huna iho oia i ka honowai. O Mauiakalana me kona mau hoahanau a me na kokua loaa k. kiekie elua, olelo aku la oia, he waiwai makamae aia iluna o ka puu, he daimana a me ka momi, a o ka mea e kohi-kohi-kupalale a hiki mua i ka puu, e lilo mua ia ia ka waiwai laa makamae ; aka, ua ae like lakou e hooko like i ka hana. I ko lakou hoomaka ana e kohi-kohi-kupalale, ua pihoihoi ka manao o na kokua luna k. kiekie e loaa ia laua ka puu waiwai makamae, aole huna kapu aole huna noa o ka uwaa e ake o ka loaa o ka hiki mua i ka puu waiwai. A nowai, a nowai ka lima i hawa-hawa ? a no ia la 1 a no ia la !! A nolaila, ua pili o Ahua a Laka me Kapapa me ke kai kaka uhu o Kapuna no Kahaluu. A o na kokua luna k. kiekie, ua hilahila a ua haalele i ka laua oihana laa, a ua kapaia o Ku i kuapala, a o Lono i ka Ipuolono o mua. E loaa no o Kohikohi-kupalale i keia wa ma Kahaluu, ma ke alo akau o Ahulimanu ma ke kua hema o Kaihuaha a me Pakole, a o ke kauhuhu hikina o Haakolo, a o Kupopolo ko oioina makai o Kakualauki e huli aku ana i ka punawai a Kamehaikana. I ke au o ka Moi Alii o Mailikukahi ke keiki a ka Moi a Puaa a Kahuoi, o Kanepukea ka Moiwahine, o Makonui a Mano kona lunakanawai kiekie ka makuakane hoi o Aikanakanui a Mako. He uaalakawai ke kanawai no Mailikukahi. Ma na oleloao a Mako he ahiku haneri a keu, ua komo ka moolelo o ka noho alii ana o Maiiikukahi. Oia ke alii mua nana i mahelehele i na aina i na moku aina, i na kalana i ua okana i na Ahupuaa i na iliaina ai-kupono ina iliaina ku, i na ili-aina o ke Ahupuaa, i na mooaina i na pauku aina a me na kihapai; O ke ano o keia mahele ana o ka aina mai ka nui a ka liilii, i pau pono na kanaka i ka aina, mai na'lii na kaukau alii na puali na makaainana; Aka, o na makua mea keiki, o na makua mea keiki lehulehu ka i

hooi palua ia ko lakoa haawina aina, a kau aku la oia i ke kanawai paa loa alodio; no ka poe i haawiia i ka aina mai na'lii a na makaainana he Uaalakawai kanawai, aole mea e hemo ai ka aina a kau aku i ka lakou poe mamo. O na keiki makahiapo a pau a na makaainana e lilo lakou a pau he mau keiki hookama a i mau keiki hanai ponoi na ka Moi Mailikukahi. O na keiki hookama a me na keiki hanai a ka Moi, o lakou ka pakaua ikaika o ko Mailikukahi noho alii aupuni ana, a ua hoohiolo ia na enemi kuloko a me na enemi kuwaho; a he alii kaulana o Mailikukahi, a ua lilo ia i kumu hoohalike no na Moi mahope. Elua haneri me ka iwakumamalima makahiki mamua aku nei; E noho aupuni ana kekahi alii Moi o Kualii Kunuiakea, ke keiki a ka Moi Kauakahiakahoowaha, a o; Kalanikahimakaialii ka Moiwahine; o Kualonoehu ka luna k. kiekie ka makuakane o Malamakuleana me Kalauawa. O na ka- | nawai o ka make; He kaihehee, he lumalumai, he kai mahunehune. O na kanawai hoopoino a hoola; He kalowalu he okukolo; a he Niaupio, aia ka mana hooko ma ka li, ma o ka luna k. kiekie a nana ka haawi i na kilo na iwikuamoo ame ka ilamuku. He alii kaulana o Kualii; he alii mama i ke kukini a me ka lele, he alii koa i ke ka-a- ; ua me ka mana pu, he alii haipule i kona mau akua o Kane o Kanaloa, a i kona mau aumakua o Ku o Lono a me Kamehaikana, a i kona lei-a-i-o Hooneenuu me Keliikuhiau no ka la hoouka kaua nui. Ue eha kanaha makahiki o kona ola ana me ka umikumamalima. O na'lii ona kaukau alii o na puali me na makaainana i komo pu me Kualii i na hoouka he 17, a i komo pu iloko o Kauakahi Hale i ka haawi aina ana, he Niaupio kanawai; o ke alii o ka puali o ka makahanohano, e lawe aina a e pai aina, e puhi ia oia i ke ahi. O ka mea aihue haowale i lalauwale kailiwale pakaha i ka na makaainana me he powa la; he Niaupio kanawai, e koli ola ia oia, a e moku ola ia iloko o ke kai.

Ke olelo mai nei o Maliiololi ka īuna k. I kiekio u uie ku Pukaua duī o ka Moiwahine ; 0 Keakealani uana hoi ka pahu o Naniuaola. 0 iiu'lii na kauknuahi ua poali na koa 1 noho po me ka Moiwahine a i komo pu j iloko o na inea o ke kaua, ka wi, ka pololi, | ka elihune ka raake ; A ku hoi i ka lanaki- ! la ma Pohakuomaneo, a i loaa ka haawina aina; he aina ia no ka lepo ulaula i uhiia ma ke poo ma Pohakuomaneo; he aina alodio ia a kauoha i na mamo. Oia o Kaawaloa o Kealakekua a me Kiolukaa ma Kau, ko Heulu mau aina kauoha; a o Kapalilua ko la Ma, ko Keeaumoku kupunakane a ma ko na'lii, he lepo ulaula no Pohakuomaneo. Aia o Pohakuomaneo ma ka hikina o Kohala, maweena o Pololu a me Honokane. Ke hoopokole nei au i ke au o ka mooolelo o na'lii nohoalii Moi a me lakou mau Luna Kanawai Kiekie, a me ko lakou mau kanawai. Ke au o Kamehameha I ; O Kamehameha I ke alii pakaua nana i hui i keia Poeaina i hookahi alii Moi. O Kalaioiamaha a me Kolaimoku oa Lnoa Kanuwai Kīekie, he man alii pukaua; a he man Puuku haawi aina, waiwai. O na Konawai: He Waioahukini a me ka Mamalahoa. Na kanawai o ka ahakai; O Pue o Ilooulimoo o Poupouana a me Hulahula. Ke olelo mai nei na luna k. kiekie; o na pukaua na alihikaua oa Luna Poe, na puali na koa na'lii ka poe i komo kino iloko o na hoouka kana hui ana ehiku; oia, o Mokuohai, Kanawa, Lanpahoehoe mua, Laupahoehoe hope, Kepaniwai, Nuuanu, a me Kaipalaoa; a i komo iloko o Papa Hale i ka haawi ana. Ua haawiia ka aina me ke Sila paa loa o ka aina a mau aina a mau loa, a kauoha i na mamo. He Mamahoa kanawai; E hele ka elemakule ka luahine ka keiki a moe i ke ala—he kula kapu no Paiea. Eia ka io: Aole pepehi kanaka, aole powa, aole aihue, aole haowale aole kailiwale, aole lalauwale, aole pakahawale, aole hookaha; aole e hina ka ahui maia aole hoi ka puko ka pue uala ka poe kalo, aole e naha ka ipu kahakai ke ka liu ka hoe ka waa, be mamahoa kanawai na ola na pio na maluhia na mea a pau. O ka pepehi kanaka e make no ia ; o ka aihue e kohola ia oia a e puhi ia i ke ahi. Aia ma Mahukona i Kohala; ua kalua paaia kekahi kanaka aihue no Kanemakakini iloko o ka imu; a ua kapaia o Mahukona kaluapaa. He nui wale ka poe i holehole ia na iwi; a nolaila i pili nui ma ai kela olelo: Hoole no ka waha, holehole ia no na iwi. Ke ua o Kamehameha III. O Kaahumamanu a me Kalaimoku na luna k. kiekie a he mau kuhina nui, a he mau kahu nui no ke alii Moi Kauikeaouli, aia maluna o laua na mana hooko a pau; ka pono a me ka hewa, ke ola a me ka make. Aka, o na pono aina kahiko no a Kamehameha I, a o na kapu akua a me na kapu alii kai hoohiolo ia i ke ao o Kamehameha II. Ua paa nae na aina a pau i ka Moi; a o ka hapanui i na'lii a me na makaainana. I ka make ana o Kalaimoka me Kaahumanu a me naʻlii kahiko a me ka lakou poe keiki a poe mamo. Alaila, ua alakaiia ka Moi Kauikeaouli e ka poe kuhikuhipuuone keokeo, e hana ia i kumukanawai a me na kanawai, a ma

ke kanawai e nui ai ka waiwai mai na aupuni e o ka honua, aia a lohe lakou ua paa ka aina i ke kanawai, alaila holo mai lakou me ka waiwai e kuai me ka makau ole. O ke kumukanawai aupuni Moi. I ke Kau Ahaolelo o ka A. D. 1841. Ua ninau mai oMr Rikeke iaʻu ka mea, oia wale no ka mea ili keokeo hookahi iloko o na makahiki ahaolelo ekolu ma Luaehu. O ke aupuni, heaha ia? Haina; he poi. Heaha ke kahea o ke poi ? Haina; he umeke; kahi e uhao ai ka ai a me ka ia. Heaha ke ano o ke poi a me ka umeke? Penei ka haina o ke poi. O ke au o ka noho alii ana, ke au o ka manawa i nobo alii ai; Puni; ka loihi, ka lawa, ka nui o na makahiki i noho alii, ua kapaia ka umi malama he puni, ka umi makahiki he puni, ka 20 makahiki, elua puni makahiki la, a pela aku. A i huipuia ke au me puni, ua kapaia he aupuni, O ke kahua; o ke kahua o ke aupuni; he Moi, na 'Lii, a me na makaainana, oia ka umeke. O ke aupuni Alii Moi e like me Hawaii nei; he papale ka inoa aupuni e lewa wale ana ma ke poo o ka Moi, aole ona kahua; a na ke kanawai i hookuene mua ma ko ka Moi mahele waiwai ma Luaehu, he maawe punawelewele ko ke aupuni iho ana e hookahua. "E-naha ka hue ke owa nei ka wai; o ke pa huamoa huaelo ole, oa hai e kiko." O kuu olelo huna-ke hai waleia ae la. O na olelo hooholo a na Lunakanawai Kiekie e hoopili ana i na olelo a na L K Field a me McLean. "He mea maopopo i na mea a pau aole i pili na kanawai e hoakaka ana i ka manawa i haawiia ehoopii no ka hoihoi ana mai i kekahi aina i ke aupuni." Aole pili o keia olelo a keia mau L. K. no na aupuni Moi a mau aina konohiki; a ina no na mokuhui o Amerika keia mau Lunakanawai. Alaila, ua kupono no ia i ke aupuni aina konohiki ole e like me Amerika Hui, no ka mea, he aina konohiki ole. I ka la e 4 o Maraki i ka A. D. 1775, ua kuokoa o Amerika Huipuia na kekahi kanaka lopa i kukulu i aupuui kuokoa, no ka Mokuaina o Vireginia, o George Wasinetona ka inoa, a i kokua ia e kona mau hoa lopa kuakea, alaila, ua lilo i aupuni kuokoa; Aka, ua hoolilo aku lakou i ko lakoo aupuni makaainana i Banako no lakou; o na waiwai auhau a me na waiwai loaa a pau, a o na aina a pau, aia iloko o ka Banako; a o ke kapena ame na luina e lawelawe ana i ka Banako, na lakou e kuai mai ka aina. O ka poe maauauwa, pakaukau ia bipi, ohune limu, poi, amara, kapena, kalepa, mahiai, a pela aku; o lakou no ka poe Moi o ke aupuni Amerika.

Owai ke aupuni Moi e like ai me ke aupuni alii hanau Moi o Hawaii? Hailoaa o Beritania. Piikoi no, he ukulele o Hawaii, he aupuni nui ahikanana o Beritania, a ua olelo ia aole e napoo ka la i kona nui a puni ka hoaua okoa. Haina; Aole o ka uha pipi wale no ka mea e naue ai ka papaauwae, aka, e naue ana ke kumu pepeiao i ka ukulele me ka haalulu o ka papalina. I ka A.D. 1060. Ua komo aku o Williama I ka Noremanati iloko o ke aupuni Alebiona e kaua I ka poe Satone, a na pio ka poe Satone, a ua noho alii Moi o William I no Beritania I ka A.D. 1066, aka, o na alihikaua na lunakoa o William I kaua pu, ua loaa ia lakou ka mahele aina. O ko lakou mau aina ua paa loa; mai ka manawa Kumukanawai ole, a hiki I ka wa Kumukanawai o Beritania, a ewalu haneri makahiki a keu a hiki I keia wa I noho konohiki ai ka lakou poe mamo, maluna o na aina a ko lakou mau kupuna i luhi ai. Malia paha he poe Lunakanawai puali ole ko laila i ka pono o ke kanaka? Pela paha I palalauhala ai ka lakou poe mamo i luna o ka aina me ka naueue ole; a he iwakalua wale ae nei a keu wahi makahiki i hookahua ai ke aupuni, aia ke eli aku nei i ko hai. Penei ka hauanapuu anakee kekee a ka aha kiekie I hooholo ai. "Malaila, ua hooholoia, o ka apana kahuahale, he ano waiwai hou ia aole i pili i na rula o na kuleana ia ano mahele aina, oia hoi i na i nele i na hooilina ole, alaila, e lilo i ke aupuni, aole i ka mea nona ke Ahupuaa, a ina nele i ke kuleana iloko oia wahi e lilo paha i ke aupuni Hawaii, aole i ka aina o Waikahalulu." O keia olelo hooholo a ka aha kiekie he mea hou ia e pili ana i ka pono o ka lehulehu, aole i ka pono o ke kanaka hookahi. Ua kue au I ka olelo. Hooholo, no ka mea, e lilo an aia I kumu hoohalili e haowale ai i ka pono o ka lehulehu; O iho keia olelo hooholo i lalo a paeli a olepe aku i ka pono o ka wahinekane make, i ka pono o ke keiki makua ole, a i ka pono hoi o ka lahui holookoa. O ke kauoha a Kamehameha ka mea aloha. "E hele ka elemakule ka luahine ke keiki a moe I ke ala; he kula kapu no Paiea. Aole e hina ka puko ka ahui-maia, aole e lele ka pue uwala ka pue kalo; aole e naha ka ipu kahakai a ka wahine, aole hai e naha ka hoe a ke kanaka lawaia." A ke kapaia mai nei ke kanaka Hawaii he mau kauka lomaloma aihalale. O ka haawi aina hope a Kamehameha me na luna k. kiekie ma Papa Hale, mahope o Kaipalaoa ma Hilo, a me ka hoopaa ana ma ke Sila alodio he kanawai Mamalahoa; ua hookoia no e ke au o Kamehameha III am ka mahele ole ana i na aina mai Hawaii a Oahu, o Olohani (John Young) a me Aikake (Isaac Davis) ma ka mahele aina o ka A.D. 1848 I hoopaaia ma ke kanawai ma Manuakilika I Honolulu no ka laua mamo eka, ekolu no a laua kaua i kokua ai ia Kamehameha I. O Kapaniwai o Nuuanu a me Kapalaoa. Aka, no ka ilihune o ke aupuni, aole ona kahua e ku ai o kona wawae, ua mahele ia ka aina o na Lii a me na kanaka. E nana I ka Buke Kanawai Kivila aoao 277, aole i pau i keia Puke ka aina mahele ia. S.M.K. KAUAKAHIAKAHAOLA