Ka Nupepa Kuokoa, Volume XIV, Number 50, 11 December 1875 — HE MOOLELO KAAO NO KAHIKINAAKALA KA MEA NONA KA OLELOIA ANA, KA HIWAHIWA O KA LA HIKI MAI! [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO KAHIKINAAKALA KA MEA NONA KA OLELOIA ANA, KA HIWAHIWA O KA LA HIKI MAI!

i [ L ii'ihiia no h' Kuokoa.} ! HKLU 5. I i * i VI A i kela manawa a laua e noho ana iua ko laua ha!e, aia hoi r he kaua i ii)a ki lae kaha*ai, e pili pu ana me ke t awa, kahi e pae aku ai ka waa a me na 1 oiulo make ika moana. He kaua nui

lo i keia, o ka poe ma ka aoao o ka elemakule, a me ka poe kamaaina o ka aina, i hele a kane a wahine i ke kaua me ka ikaika nui, aka,ua heo lakou a make i ka elemakule.

Ma ia kaua ana a na elemaknle nei, ua ikeia kona lanakila nui a me ka ikaika o ka hoouka kaua ana me ka weliweli, a ua nui no hoi na kamaaina i haule a make me ke kahe a wai ana o na koko maluna o kekahi kahua palahalalia oneanea. Aka, ma ia hana ana pela a na elemakule nei, ua pono ole na manao o ke Aliiwahine, no ka luku a me ka anai wale ia o kona mau hoaaloha e na koa o ka elemakule. Ua hanaiakeia mea helukn wale aku i na k inaka oka aina, e liko no me ke ano o ko Hawaii nei kaua.i k \ wa kahiko, ka lukn wale aku no i kela mea keia mea. Nolaila, ma ia hope mai, ua noho maluhia ka aina, akn nae, ua wela loa ka naau o ke Aliiwahine L ke aloha i kona poe kanaka ponoi. Ma kekahi mau la mai nae, ua kupu hou mai na mauao maikai a koa hoi o ke Aliiwahine, a houlnnlu ae la i kona j)oe koa, he poe akamai i ka ooihe, ka lua, ka uiokomoko, ka maa pohaku, ke kaua pohaku, a pela aku. lie manawa loihi kona hoomakaukau ana no keia mau haua, me ka ike ole ia mai kekahi poe o ka aoao o ka elemakule. Hoonoho aku la oia i kona kaikuuane hoahanau, i Alihikaua nui malaua o kona mau koa he ehiku haneri me kanalima, a o na mana hoi a pau, ua hooili pu ia aku no ia maluna o ua Alihikaua la, u nona ka inoa, LanihuliikeaoHkamakani. O keia keiki, he kaukau alii kiekie no no ka aina, a ma ke kuaaina no kona wahi i noho ai, a hiki wale i kona lilo ana i Alihikaua nui no ka aoao o kona Moi, e like me ka nui o ke aloha ana i ka poe i luku walo ia e ka elemaknle a me kona mau koa a pan, i ka i ko ko Aliiwahine hoino mau ia o ka aoao o ke Aliikane. Xolaila, huai mai la iloko o ko ko Aliiwahine naau ko aloha i kona lahui, e like me ka pipii mau aua o ka waipuna, a hiki ole iaia ke uumi iho no ka ehaeha nui, aole oia i hookamani iki, a maka'u aku i kana kauo alii hoao a me kona mana ; a ua kauoha ae oia, e luku a e anai loa aku i ka poe kue mai i konaaioa me ke kumu ole.

Nolaila, ku ae la oia me kona nani nui, a haawi akn la i na hoomaikai piha aoa no kana kane alii, a olelo aku la, U I keia la, ua haawi akn au i ka mana nni maluna o ko'u hananna, e hana e like me ka hiki i ke kaua ana aku i kou poe, no ka mea, o ka elemaknle an e hoopunahele nei, aole i hoapono ko*u man akua iaia, no ka mea, ua pepehi wale aku oia i ka poe hala ole, mamuli o kau kauoha, a me kou aloha ole i ko r u poe kanaka ponoi, e hiki ai ia'u ke olelo akn i na mea a pau a'u e manao ai, e like me kahana ako'uman kupuna. Ua ao ia ko T u mau makua e lakou, a haiolelo pau loa ia mawaena o'u a me ko'u oliana, e i ana, l E aloha i ke kanaka nui a me ke kanaka iki, a i ka laahine hoi a me ka eiemakuia, no ka mea, i alii no kakou i ke kanaka, ina aohe kanaka, pono 010 ka noho aua o oa alii ia kakou alii wale iho. ? A ia oe ae nei hoi a me kou Ilamuku ino, pau loa ana na kauaka o ko'u aiua i ka lukuia me ka hala

uk*. Aka hoi. m-i ko ? a luauao kubiht?wa loa, i lawe ae ai ko r n miu iima paiupilu nei a apo aku īa oe i kano na'a, ma ko'a Ihlho ana aku i ko*u lim<i akau e m '.re ia k-iua, (hoao) oui ka mare ;itm o ka wa kahiko. NoUila, be meu eh'neha i ko ? u naau nei, ika ike una akni ua

koko i hookaheia ma ke kahna kaua o ka niuke, a me ua koko i kikohuia'maluna oka weuwen* Aua liliha a manaouao au i ko'u poe kauaka. Aka, ano hoi, e lohe kou maa pepeiao, a ike mai ia'u i kou lei, ka mea noua ke kuleana knmu mai ko'u mau kupuna mai, a ma keia maa aku, e ike no oei ka f u mao haoa, m'e ka hooko koke ia o ko'u mau mana, ma ko'u anō he kilokilo nui i ike ka la, ka mahina a ine na hoka oko ka lani nolio alii, he 'hana ia ua ao kumu ia mawaena o ko'a mau kupuna. Aka, ua manao no paha oe mamuli wale no o kou mana e bana ai, a e lauakila oe a me ka poe mahope ou, a me ka elemakule a kuu puuwai i hookae ai a hiki i ko'u h'opena, a ua like oia me na mea ino pono ole ke ai ia." Aka, aole i ēkemu iki mai o Kalanikapu ia Kahikinaakala, oiai ua paulele uo oia ma kona mana iho, me he mea la hookahi halau i ao ia ai keia mea he ike, wāhi a ka olelo. Ua iilo iho la na olelo naui a Kahikinaakala i mea hooheneheneia e kana kane, me ka hehe o ka aka, e lo'a malie ana, me kona manao aohe i iko mai kana wahine ia mau mea. A nia ia hopo mai no, kukala ao la ka elemakale a m6 kona poe, e kaaa ana i ka po a me ke ao i o Kane ; ua loheia keia olelo kuahaua a puui ka aina e k \ poe o ka elemakule, hele malaila, o ka poe o ko Aiiiwahine, hele ma\aila e kana ai. Kaua ikaika na aoao elua. I ke ao a po ibo i o Kane, o Hilinehu ka mahiua i kaun, i ka hiku o ka la o ka malama, im piha pa ke kahua nni oneanea ina koa ona aoao elua. Ua hoo maka ka lele makawalu ana mai o na ihe a me na pohaku o na aoao elua ma ka auina la,me ka ikaika nui ; aka, ua lilo uae ia i waiauau no ke kaikunane hoahanau o Kahikinaakala a me kona poe koa ikaika, a ike no hoi i ka alo pohaku a me ka pale ana i ka ihe. O ke ano o ke kaua pohaku, ho nou aku no ia uou mai mo ka ikaika, a pa aku no hoi ma ke po, haule ilalo, a i ka ihe aku hoi, uiake loa. Ao ka hou aku no hoi hou mai me na ihe wela me ka ikaika, a ua nui ka poe i make ma ko ka elemakule aoao.

Ma ia kapa ikaika ana ia la, ua hookni ae la na moho o na aoao elua i kahi hookahi, oia hoi ka elemakule a me ka Alihikaua o ke Aliiwahine. Ua oi aku no nae ka ikaika o ka elemakule, imua 0 ke keiki alii: a ma ka lele hoi, ua oi aku ke keiki imua o ka elem»kule, a ua like loa oia ine ka mana e kikaha mai ana a puni ko kahua kaua, a elima kalo 1 kiolaia mai ma ke kumu pepeiao o ka elemakule, ua oki oe e haule pahu ana ua elemakule nei ilalo, a maule iho la. A o kekahi no o kona poe koa, holo aka la oia me ka manao e pepehi i ka eleluakule a make loa, aka, keakea e ia mai no e na keiki alii nei. O keia keiki alii, e loli mau ana kona ano i na wa a paa, no ka inea, i kekahi wa, e like ana oia me ka elemakule, a i kekahi wa, he wahine ui opiopio, a ma kekahi wa hoi, o kona ano maoli iho, a ua ōi aku no hoi na mea kupanaha i hoikeia, e like me na mana a pau a kona haku i hooili mai ai maluna ona. A ma ke kana ana ma ka po, ua pio lakou a me ka elemakule, na pan loa i ka lukuia, na anai ka make maluna o Ia« kou, a o ka elemakule wale no kai hoopaa pioia, malalo o ka mana o ke keiki alii, ka Alihikaua hoi o Kahikinaakala, ka hiwahiwa o ka la hiki mai. A i ka paa ana o ka elemakule, na hee aku la hoi ka poe pio ma na wahi a pau o ka aīna, a o ka poe pio hoi e loaa aku ana i ka poe laoakila, e pepehiia ana no me ka weliweli loa. Ma keia kaua ana, na uui loa ka poe

i mahalo no ua haua koa a ke keiki alii, !me na mana nui hiki ole ke ukali aku j ma ka meheu o kona toau kapuai. \ O Kybikinaakala hoi, ua oleloia na , ka La oitvi hanai i kekahi manawa, a o ka Mahiua hoi kona kupunakane. Maanei iho-Ia kakou'e ike ai e ka poe heluhelu, i ke kulana kiekie loa o keia kai* kamahine, no ka mea, i kekahi wa a na makua i ike ole ai i ke ano o ka laua kaikamuhine, ua lilo uo i na wa i ike ole \a a\ ko lakou noho pu ana, na ikeia hoi i kekahi munawa loihi, ua laweia keia kaikamahine iluna e ka La, mamuli o ka mana i loaa mii iaia, e like me ke ano o ka poe mana knpua a kilokilo hoi—a he mana hiki ole ia i ko Hawaii nei papa aiii ke alualu nku, koe oae na auo kupua o keia aina. Ma keia kaua mua ana no, o ka lanakila no ia oka aoao o ke Aliiwahine, a hene iho loha iho la hoi ua elemakule hookano nei a me kana mau hana iuo pono ole a pau i ike ia e ka lehulehu a pau o ua aina kaulana la, i kapaia ka aina hikina, i hoowehiwehiia eka nani polohiwa o na mea kupanaha o ke Aliiwahiue kaulaua, ka ia hilu moe wai o ka aina i ka muka o ke ahi e aa ana, uo ia roea, ua ike ae la kakou, ua pio a pupue i ke anu o Kuhakahaiani, a ''pau ka oe hana, pio ka oe ahi." Uoko o keia kaua aua, ua oi aku ke kaulana ma na walii a pau o ka aina o ka mea nona keia moolelo, aia hoi, ua ike iho la o Kaohaiomana i keia kaua ana a me ke pio ana o koua kanaka koa kaulann, (ka elemaknle) a me na koa i pepehiia a me na mea i huii mamuli o laua. Aua ike no hoi oia, he oi aku ka mana a me ka ikaika hiki ole ke ukali ia aku, a ua komo e ke ann iloko o na manao ana a me na kuka ino ana a ua alii kane la. no ka mea, o ko lakou ola, aia ma ka lima o ka Aliliikaua o kana wahine, a ua pio kona aoao me ka lanakila ole o na mea a laua i manao nui ai e hapai a e lawe i ka aina o ke Aliiwahine, ma ke kaua aua aku i na kamaaina, a lawe ae nona ponoi iho, i lilo ai paha ia i ewe panalaau qo na alii o Ilawaii nei.

Ua oleloia no boi, aohe i pau ko laua lili nui nr> k» «ina, e ake no a lilo mamuli o ka laua mau kaua an i ; aia no ka pau a nele laua i na koa ole e kaua aku ai. Ua ukuia na kanaka i na puaa nui a me na waiwai e ae a ka elemakule i lawe mai ai mni Hawaii aku nei, nolaila, ma ia hope njai, hoala hou no o Kaohaiomana a me ka elemakule, ma ke ano kipi maoli i ka aina o ka mea nona ke knleana ana i hookahna ai me ka liookamani, i oleloia ma ka hua mele o ka manu penei : "Hoohinnhinu hnlu wale, Aolie lihi o 1 ilo, I ahona i ke knhi—e, Ku no ka ihu iluua." A hala ae la na la he kanaha kumamalima, loheia ae la ka ohamn nni ana 0 kekahi poe uo na mea i hoike e ia ai e ka elemakule, no ko kaua hou ana'ku 1 na kana oka aiua hanohano, i kahiko mau ia e na kulu kehau o ka noe kakahiaka, me na makani kolonahe maikai o ua aina hikina la» e palai uiaiie ana iwaeua o na keiki o ahi enaena o ka wela o ka la, e kuni iho ana, * Enaena ka papa o Kulilikaua. 7 ' x lwaena o keia loheia ana o ka lakou ohumu no keia mea, hele aku la ka lohe nene kaua a na pepeiao o ka kakou hiwahiwa alii KaUikiuaakala, oiai oia e noho ana ma ka paka makani o koaa keena hoolaolu, ike aku la oia i ka holo ke o na kanaka ma ka ae kahakai, oiai ua pii mai la na anoano eehia i kona naau alii, aka, aole nae oia i hookaumaha iho i kona naau, no ka mea, ua ike no ia i na mea e hanaia ana no kona aina. {Ade i pau.)