Ka Nupepa Kuokoa, Volume XV, Number 15, 8 April 1876 — Aha Kiekie o ko Hawaii Pae Aiua, ma ka Banako. [ARTICLE]

Aha Kiekie o ko Hawaii Pae Aiua, ma ka Banako.

Emma Kale'ewialani, kne ia Hoopiopio « ine ke ui»u mea e ne. Oielo hooholo .i mai e ka Luli ikanawai Riekio HHrris. Ua hookoloKoioia k«ia lii'uia ma ke Kau o laiiQf»ri o k* A'na Kiekie. a ua hooholo ke i ka pono uo na mea i hoopiiia, a u.i waiho ruai ka inoa hoopii i keia mau kumu iiooh »ÜbaSa. "I ka vva i hookolokoia ai ka hihia i hoikeia mnlnua, ua hoike mai ka liiea hoopii i kekahi palapala kuai iaia mai a Hikoui mai, i kakania rna ka ia 24 o lune 1874, no ka nina e hauaia nei, a ua hoikeia mai, ua noho keakea oie ia o Hikoni malaaa o ua aiua la, ma ke ano oia wale no ka mea nona ia aina no na makahiki be iwakaiua a oi ae mamua o ka hanaia ana o na palapala knai nei, a na ohi i na uku hoolimalima aAe na pomaikar o ka ainn, a ua noho hoi ka poe i hoopiiia maluna o uaaiua nei, mai ka mahina o Aperiia 1873, malalo o kekahi palapala hoolimalima, a oiai lakou e nolio ana.ma ia ano, ua hookuu i ko lakou mau lioloholoua ma keia aina, a ua kuai aku i ua iaau maluna o ka aina i wahie, a ua ioaa mai he $150.

Ua hoiko mai kekahi o na hoiko o ku mea hoopii, nana i kuai i ka w.ihie mo na rnea i hoopiiia, aua uku aku ia iakou i ka $1 50 i ololoia no ka wuhie, a oia dala i huiia uio ko $50 hou iho, ua hoo* īiiia o ia ma ka mahina o Moi IST4, i ka mea hoopii, i mea o kaa ai ka hoolimalima oka aina, raa ka bilu kikoo no na $200 ia H. Īlackfclil & Co M aua loau mai iaia ka palapala hookaa no ia mau dala, o olelo ano, ua kaa.

Ua hoike no hoi ka mea hoopii i na loaa mai ka aina mai, a mo ka hoola* ha i na mea i hoopiiiu, o helo mai luna aku o ka aina, a hoouiaha kona aoao. "Uu hilinai ka poo i hoopiiia malu* na o kekahi palapala hoolimalima mai a Ilikoni mai, i hanaia ma ka la 9 o Ape-! rila 1873, no uh inakahiki ho umikumainulimu, a me kekahi lela mai ka mea hoopii aku, a i kekahi o na mea i hoopiiia ia Lilikalani i mako, i kaknuia ma ka la 10 o Apeiil» 187H, a ua hoikeia mai, na Lilikalani i hana na hana a pau a ka mea hoopii, p kauoha aku ai iaia ma ka mokupuni o Kauai, mai kona wa i holo ai i Kauai ma ka makahiki 1871, a hiki i ko Lilikalani wa i mako ai, ma ka makahiki lS7i:. Aole hoiko o maopopo ai ua hoikoia, a i 010 ia ua iko na mea i hoopiiia i keia palapala. "Ua kue ka moa. hoopii i k;v waiho ana o ka palapala hoolimaiima a mo ka letai ololoia imua o ka Aha, a ua-hoo-lialuhala no hoi i ka hoolo aiVa o ka Aha, aole o ao aku i ko juro o na moa hoiko i hilinaiia o ka poo i hoopiiia, ua pili wale no ia i ko kulena o ka mea hoopii e loaa i na uku poho, a ua like paha me ka ao aku e komo ma ka aina, a ua like paha mo ho hoolimalima la no ka makahiki hookahi, ma» ka la i leakauia ai uamau leta uei, aolo nao ia ho mea o hiki 010 ai ka mea hoopii o hookoia nona aina. "Ua hoohaiahala no hoi ka moa hoo* pii i ka olelo hooholo i hoopukaia mai no na mea hoopiiin, aolo ī'leu i ke kauawai, a ua kue i na mea i hoikeia. "Ua laweia keia mau kumu hoohalahala, a \ia ae ia. Ma ka hoolol»© ana i na kumu Uoohalahah», ua hivi ia mo* na olelo hoiko i waihoia mai, ka iko a Llikoni, o olelo aua, ua loaa iaia ka uku hoolimalima o ka aina, muhopo mai o koua hana aua i ka palapala kuai mo ka mea hoopii, aka. aolo i loaa iaia ka uku hooliuialima no na makahiki elua. Ua hoikeia na hoakaka anu, ua loaa i ka moa hoopii he palapala hoolilo uo ka aina o Lawui, mu Kauai, (ko kumu o koia hoopii) mai a Hikoni, a oia palapala hoolilo, ua kakauia malea la 24 o luno, 1871, a ua hooiaioia, a ua kopeia ma ia la no. Ma ka la 9 o Apoiila 1573, ua haua o ilikoni i hoolimalima m.o na mea i hoopiiia no keia aina hookahi no na makahiki ho umikumamalima, m» ka uku hoolimalima ho $20.0 uo ka makahiki hookahi, a ua hoomaka koko ko lakou

j uoho aua i ka aina. | Ua waihoia luai ma ke ano hoike, he ■ paiapala.ua. ka mea hoopii iu Gr W Lilikalani",i kak iuia ma ka h\ 16 o Apenia 1573, a maloko o ia paiapak keia mau olelo : u Ua ike iho au i kau oieio uo ka hoio o ka hoolimalimaia o Lawai me kanaka, aua paa na paiapala he $200 no ka makahiki,a he 15 mukahiki. Pehea ■ U i kou m&u&o keia hooiimalima ? Ina | ho maikai t ahiiia ua pouo. Teh«a ka ; manao o Kakiua, ua lohe uo auei i nei iiio o ka nina ia hai, aka, e tke aku ana i paha ;a oe ma Kiiauea mai, aiaila ole* ; 10 pU.'" Ua uku n* ine» i hoopiiia ia Hikoni, i ka uku hooinualima uo ka iuakahiki hookahi, a ma kekahi makahiki mai, ua ' oki i kekahi mau laau o ka mea hoopii, I a ua kuaiia aku qoi $lsoy a ua hooiiiiā aku ho iiOO, i ka mea hoopii, i Mii iiooliinali uia no i» makahiki, oia hoi, ; mai Mei 1674 a hiki i Mei 1575, Aohe ■ i mao popo, ua iko paha, uohe paha i ; ike ka mea hoopii t kahi i loaa mai ai j keia mau <laia, aka, ua louopopo ua iohe j oia ma ka maiama o Kovemaba oia uiakahiki, ke oki uei lakou i ua īaau, a ua II nui kona makemake oie ia haua, aua nhooili aku i palapaia, e kauoha ana ia iakou e hele, a peneī ke kope o ia palapnlii:

•'Hoooialu, Nov 24, I>7 I. : Hoopiopw, Kadar*akid>: a, nu Up sp°i: Aloha oukoa hoopii nii o L'ma Kkleleoaalani ia oakon do ke oki wahie ma koaa aioa o i; L»wai," ua hooiilo loa ;ia keia ain;i e ilikaoi ma ka la 24 o ;īune. 1871, a ma iA hope aole mariA o , liikoni malaila. Ake papa aku nei au ; ia oukon m-rii hana a eoho oukou mamu- ; h o k;i hoolimalima ana o Uikoni i hana |ia ma ka ia 1 o Mei, M. U. ISTi ; no ka 1 mea he oleloa ia. Ma ka pane o ka ioio i kanaka o na mea i hoopiiia, Mr. Maioho ;aa haawi aka lakoa i ka aka hooiima- ; iima uo 1875—15, ma ka mahiua o Ape | riia 1875, a ua hoole ia mai aoie e la\ve, ia ua hoomaka ia ka hoopii kipaku ma ka la 23 o Sepftteraaba, 1875. I ka naua aku ua waiho mai na mea i hoopiiia i ! ka palapala i mea e maopopo a ka mea a lakou i manao ai oko iakou kuleana ia, a ua waiho mai hoi i ka leta i mea e

| maopopo ai o na uana o ka mea hoopii j ana i hana ai ua hoolilo oia i ka Hikoui | mau mea i liana ai uona. Aolo paha e lawa loa ka palap?i!a a me ka palapala hooiilo no ia mea, akā, uahiki no ke hoikeia mai. Aole uo iioi he hiki ke o!e--ioia, ua hewa ka lunakanawai ma kana hoole ann, aole e ao pna aku i ke jnre i ka kaikai a lakou e nana ni i ka hoiookoa ona hoiko. Ua kamailio no paha j oia no kela a me keia mea .i ho*keia mai, a me ke auo o ia mau mea, e like me ka rnea ana i manao ai he kupouo, a ua waiho oiana ka jury no e ooonoo i ke kaumaha o ka ike o na hoike i ka tnry. oko kumu hoohniahala oia no ke kumu hoolmlahala iaulu, aole i ku ka olelo hooholo i ka iko o na hoike a me ke kanawni. E hiiinai no maua i ka mea mau ma keia Aha, aole hookahuii i kekahi olelo hooholo o ka tury na kumu walo no ua manao maua ua kue i ke ano kaumaha o ka ike o na hoike, aka, in \ ma ka nana ana i ke ano 0 ka liihia mai mua a ka hope, ua ike ; ii:, i mea i loaa ai ia olelo hooholo, ua hoomaopopo ole ka ture i ke ano o na mea i hoikeia, a ua hoomaopopo ole a hoopili hewa i na oleio ao a ka Lunakanawai, a i ole ia, ua ku-e ikaika loa ka olelo hooholo i ka ike o na hoiko a ua maopopo malaiU ua loaa paha ka manao ku-e, alaila ka maua hana ia e kapue ia olelo hooholo. Ma koia hihia, ua maopopo ua hoolilo aku o Hikoni i | keia aina i ka mea hoopii, aole uo i ma- | opopo ma ua paiapala noi ua waiho e j ia ka uku hoolimalima no ka mea nana 1 hana ua palapala nei; aoio no i maopopo ka hookoe ia ana mamuii o kekahi hana a ōlelo paha o ka mea hoopii. Alaila aole kuleana o Hikoni e" hoolimalima aku i keia aina mahope iho o kana | hana ana i ka palapala hooliio i ka mea ! hoopii. Aka, ke oleloia mai nei, ua maa 0 Liiikaiani i ka imna ana i na hana i kauohaia aka iaia e ka mea hoopii, a nana i kakau i keia palapala hooiimalima. Ma keia, ua manaoia palia e manao ana mau i hana oia i keia paiapala no ka mea hookahi. oka pane kupono paha 1 keia, oia keia, aole oia kakau i kona inoa no ka mea hoopii, aole no hoi oia i kau i kona iuoa ponoi a rae ka inoa o ku mea hoopii, aka, ma ka nana i ka ike o na hoike, ua lawelawe ma ke ano mea kakau paiapala no Hikoni. Aole i hoikeia ma kaike o na hoike, aole uo i maopopo ma ka palapala hoolilo, ua haawi aku ka mea hoopii i ka mana ia Lilikalani o haua i keia mea noua, aole no hoi o olelo ae o Lilikalani, e hana ana oia manuili o ka mea hoopii, a ma kona inoa paha. x 0 ka ninau hou i keia wa, ua apouo aku auei ka mea hoopii i ka hoolimalima ma kekahi hana ana i hana'i, he mea auei kekahi e maopopo ai, ua hoapono oia i ka hooliau\lima a hooiilo nona ia hooHmalima? Oka meaa na mea hoopiiia i hiiiuai ai © hoomaopopo i keia

niea, oia no ka palapula o ka mea hoopii ia Lilikalaui, o ka la 16 o Aperiia, 1873, i hoikeia maluna. 0 na olelo i i hoike mai keia palapahi mai, noloko ae no ia o kekahi palapala e hai aku ana i ke ano o ka noho aua o ka mea kakau, aoie i uianaoia keia paiapala no na mea i hoopiiia, aole no i ike ia kekahi mau huaolelo iloko e hooiilo aaa nona, a e apon<* aku ana paha i ua hoolimalima | nai ; aka, ua ninau aku oia i ka Liiika- : laui a ine ko Kakiua manao nia ia mea, \ me ka olelo pu e kamailio me Lilikala- | ui i ko laua wa o halawai ai, a me ka I oloio aku, ina he hoolimaiima maikai, malia o apono aku oia. Ua maopopo, aoie keia ka apono ana i ka hooiimaiima. Ua oleloiama ka maiama o Mei 1874, ua lawe ka uiea hoopii i ka uku hooli- ; maiima no ka makahiki o hiki mai ana, I a ina ia haiia aua, ua lib ae ia he noho ana mai kahi makahiki a i kekahi makuhiki, (e aaua k ia Washburn ma ka waiwai paa, Buke 1, Aoao 393, nie ka oielo a me n» hana i hoikeia malaiia). Ua haawi keia ia iakou ke kuieana e

noho maiaiia uo ka mak ihiki hookahi. oia hoi. a hiki aku i ka ia 5 o Mei I?7S. E iike me k» peiue i waihaia ma; e Mr. Maioho, ua haawi hou aku ua mea i hoopiiia i ka uku hoolimr«limi iloko o ka maiama o Aperiia 1875, (oia hoi mamoa oka la i hoikēia ma ka paiapaia hoolimalima o Hikoui me iakou) no ka makehiki o hiki mai aoa, a ua hoole ia mai. Ua like keia me ka olelo mai e heio mai ka aiua aku, oia hoi, he hai aua aku, e paa aaa ko iakou kuleana e noho maiaiia ma ka ia mua o Mei e hiki mai ana. Ua lawa ka olelo waha ana aku e hele mai kaaina aku. Eia hoi kekahi : ua loaa ia iakou ma ka la 23 o Novemaba 1874, ke kauoaa i kakauia, e heie mai ka aiua aku, e iike me ia i hoikeia malaua. He oiaio no, aole i haiia aku ma keia kauoha ka ia a lakou e heie ai mai ka aiua aku : aka, ua loho mua iakou ina ka maiama o Aperila ; a maloko o ke kauoha ia hv koa, ua oieioia, ua hanuino lakou i ka aina, aole uae i koiia ma ka hana ana o ka hihia ma ua kumu hoohalahala, aka, ina he oiaio, he mea ia o iawe ae ai ke kuieaua mai na mea hoopiiia, e hai e ia aku lakou e hele, a ua maopopo ma ka iko a Mr. Dharaian, ua hana iuo io ia uo. (e uana ia Washbnrn, ma ka waiwai paa, aoao 385, 14). Aole no i manaoia i hookahi wale no ano o ke kauoha e hele mai ka aina aku, (e nana ia Parsons ma na olelo aelike aoao 433) Makokauawai kakau oie ia o Berituuia, ua kauohaia, e kauoha e aku i eono mahina, iua e mauao ana e hoopau i ka noho ana mai kahi makahiki a i kahi makahiki, a ua Uwe ae kekahi Mokuaina o Amerika Hni i keia rnla no lakou. Ma kekahi uiau Mokuaina, ekolu malama ka mea i hunaia, o pau aua i ka wa o pau ai ka makahiki.

E maiiaoia ke kaaoha o ka hi 23 o No* vemaba, he kauoha, o helo koko aku uiailuua aku o ka aina, a o hooiuauaoia, 0 ka hoole ana mumua, aole o lawe i ka uku hooliuialiuia ihaawiiaaku ai ma ka maiama o Aperila, ua like ia me ka hai ana aku, o ka uoho ana i oleloia mai kahi makahiki a i kekahi makahiki, aole i ia e hoomauia aka ana mahope o ka la mua o AEei 1875, nolaila, i ka wa i kakauia ai ka palapa.la kauoha ia lakou e hele, ua eouo mahina a oi ae ko lakou noho ana me ke kuleana ole,'aka, aole no lakou i hele ma ka mahina o Mei, aole no i uku i ka uku hoolimalima, aole no i ikeia ma oa mea i hoikeia mai, ua lioao lakou e uku i ka uku hoolimalima. Aōle i hoomakaia keia hoopii a hiki i ka la 28 o Sepatemaba 1875, he umikumamahiku mahina mahope iho o ka hoole ana ia lakou, aole he poe noho malalo ona, a he umi hoi mahina mahope mai o ka palapala ia lakou, nolaila, aole hiki ko oleloia, aole i kauohaia na mea 1 hoopiiia e heie, mamua ao o ka hoopii ana ia lakou. Nolaila, peuei ka ku ana o keia hihia, mamuli o na mea i hoikeia mai: Kuai o Hikoui i keia aina me ka mea hoopii, a mahopo o i*a hoolilo ana, aolo ona kuleana e hoolimalima i keia aina mo na mea i lioopiiia ; aole no i hokekuhi maoa inai ka uiea hoopii a ia Hikoui, a i kekahi mea e ae paha e hoolimalima i keia aina no kekahi mau makahiki, a no kekahi manawa paha. Ina e hoolimalima wale aku kekahimea . mana ole i ka aina o hai, a ua uku nae ka mea uaua i hoolimalima i ka uku hoolimaliina i ka mea nona ka aina, aiaila, ua liko ia me ka uoho ana mai kokahi makahiki a i kekahi makahikiUa pau ia ano noho ana ma ka la mua 0 Mei 1875, a mahope mai o ia wa, ua noho kuleanaole ka poe i hoopiiia malaila. Ua lawa loa a oi aku ka hoolaha 1 ka poe i hoopiiia, e hele mai ka aina | aku, a ua hoopili howa paha, a i ole ia, : ua hoomaopopo hewa i ua oleloao a ka j Aha, e pili ana i ka palapala o ka mea i ' hoopii ia Lilikalaui, a i oioloia, aoie iakou i hoouiaopopo i ke kuleaua o ka | mea hoopii i ka aiua, a hooholo i ka ole- ) lo hooholo a lakou i hai mai ai. 0 na | mea i hoikeia mai imua o maua, aole j no i lawa e loaa ai ka olelo hooholo, a j nolaila, e kapaeia ka olelo hooholo. Ua Luoiia mai maua o hooholo i ka pono uo ! ka mea hoopii nou ob3tante verdicto. ] (me ka nana ole i ka olelo hooholo) Ua j waiho mai ka poe i hoopiiia i na hoike i ioaa ia lakou, a i manaoia paha e lakou he kupono, i ka wa i hanaia ai keia j hihia i mea e maopopo ai i ke jure, he | hope o Hikoni no ka mea hoopii, a ua | ae ka mea hoopii i ka hooiimalima, a | oialia paha ua hiliuai lakou ma ka ma- . nao ana, he hooiilo kela i hanaia ma ka ; manao ponoi o Hikoni, a aole e iilo i ! mea paa, aiaa make o Hikoui, a ua hiki ; ia ke hoomaopopoia keia mau mea ma | na hana o lana, a nolaila, he kuleana no j ko Hikoni e hoolimalim* i ka aina, oiai ' oia e ola ana; a ua manao paha ka poe I i hoopiiia, ua waiho io mai lakon i na \ mea hoike e maopopo ai kekahi o keia j mau kumu pale, aka, i ko maua manao,

i*o!d lakou i waiuo m;iī i ua hoike e Uwa ai kekaui kumu paie hookahi, «k?i. ua iawa i ka mauao o ke jare, i ka haua aua imua o iakou, aoie mnua i ike i ka oui o u% mea hoike i hiki ia lakou ke : hui me oa mea inaa, a uoUiU t ke hoole nei maua i ke uoi e hoohoio i ka poao ma ka aoao oka maa hoopii, aka, ke kauoha uei maua. e hookolokoio hou ia keia hihia. (Inoa) Chas. 0. Harkis. (Iuoa) A. Praxcis Jcdd, ) Na Lonakauawai o ka Aha Kiekie. A. S. Hartweii no ka mea hoopii, iE. Preston uo ka mea hoopiiia. j Houoinlu, Mar 10, 1878.