Ka Nupepa Kuokoa, Volume XVI, Number 1, 6 January 1877 — HE MOOLELO NO AAHOAKA KE KOA A ME KONA HANAU KUPANAHA A NA HE MOOLELO KAHIKO NO KAUAI. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO AAHOAKA KE KOA A ME KONA HANAU KUPANAHA A NA

HE MOOLELO KAHIKO NO KAUAI.

[ Unuhiia no ke Kuokoa.~\ HELU 2. '* AMAKAUKAU keia mau mea a pau, hiki mai la ka manawa e hookoia ai na iini paa o ua'lii, ku mai la o Kuaehu me koua kahiko piha, a hoike mai la imua o na'iii a me na makaainann, Im;ii la, Auhea oukou e na'lii a me na kauakō ulii, na makua o na mea e mare nei i keia mauawa a me na ma* kaainana, ua hiki mai nei kakou i ka wa e hookoia ; i ka makemake o kuu naau, oia ko laua hooko ana i ka uiare. A mamuli nae o kuu ike piha kilokilo, | s hanau aua he keiki koa mai| : ko olua mau puhaka aku, he keiki koa, a nona auanei ke ole ma keia hope aku ; o ke keiki ia ola na iwi, puni no o Kauai nei ia kakon%ei e na'iii. A pau na olelo a Kuaehu, hoomaka ka ai ana i na mea a pau i hoomakaukauia, o ka houo ana o na alii, hula ka hula a maloeloe, oli ke oli a ha ka leo, kilu ke kilu a pau i ka nahaha, no ka loihi o ka wa o ka hula ana, o\a hoi, he umi la a he umi po, ka loihi o ka wa a

na'lii o ka noho ana e ai i na mea i hooinakaukauia no ka la hni o na'lii. Ia wa i)0, hoi aku la na alii o Koolau ameko na wahi e ae a puni o Kauai. I ka po nae mahope iho o ka hoi ana aku o na alii, kaukau aku la o Pali koa, j k&hi aikaae a Kalalea, ioa ke mele nua peuei: # Anu la—e anu, 1 Ann uiai nei loko e ke hoa, He inalihini kipa ko ka hale, ; Aohe ike wale iho ia Kamoku, j Moku kaua e ke hoa la, [kuu alo, Anu mai nei kuu kua mehaua mai nei He wahi aloha, No'u no e noho aku nei. Ia paa anu no o keia wahi me a Palikoa, o ka wale waha aku ia i na'lii a n}6 na aialo, pa iho hoi i kamalii, o ke kaulaua loa aku la no ia a puni o Kauai nei. E waiho iki kakou no ke kamailio ana ia Kalalea ma, a e huli ne kakou e nana ia Kahnoi, ka mea i kamailio ia mamua a me kona mau kahn. I ka manao ana o na makua ame na alii, i ka pouo o ka mare ana o Koananai me Kahnoi, he keiki alii no Tahiti. A ia lohe ana o Kahuoi no Koauanai, oia kana wahine e hooko aku ai piha loa ika olioli, a i iho la, E hoouna paha wan i kau kahu ia KahaleoU, e kii io'u kapa i luua o iKahakaekae, iloko o ka pili o Hoinkalaui, oia i kuu kupunowahiuo ia Poloahikanaloa. I loa no a pliu na huaolelo, o ka hoouna koke ia aku ia uo ia o Kahaleala, a koe iho o Hanapai e ljjai i ka laua haHai alii. 1$ Ia Kahaleala hoi i hiki ai i kukulu o Tal?ti. hele aku la keia a Kahakaekae. i ka pili hoi o Hoeukalani. Oiai ko ianei hiki ana aku, e moe ana no o Poloahikanaloa, oiai,he eha mahina ona e moe ai, alaila ala kona hiamoe. Hiki aku nae keia, eiua mahina i pau, «. koe elua. Wbho iho U keia kakali no na mahina i koe. A pau na mahina i koe, ala ae U ui* luahiue *»i, a ike mai la i k<feg&nei noho aku, pane la, ika i ana mli, He eaea knpanaha no ka hoi ia oe, o ko haalele aku nei no ka ia i ko haku, a miki mai nei oe i kau o hope nei. I aku hoi keia, I kii mai nei au i na kahiko o aia ka ia oe. Ae mai U ke kupuuowahiue, Ae, eia uo ei ae no, a i mao kahiko aha keia o ke kii aua mai ? I aku o Kahaleala, I mau kahiko ai i ka wahine ana. AMohe ka luamne uo keia mau huaolelo, holi ao U oia, a wehe ae la i ko poi o ka ipu i *||iho ai na meft ike, a

btlliu iho la oiii ilalo, a naun mai la i

Hawaii nei, a ike mai Ia i kana moopuna, e noho ana iloko o ke kai, a o ka wahine hoi, ua boao ae la me ke kane hou, nolaila, o T.ihiti no keia noho iho, aohe Hawaii e hoi akn ai. I ka lobe ana o Kahaleala i keia mau hn&Hlelo, ano e ae la kona mau nelehe* lena, a i mai la, Aole au e noho me oe, e hoi ana no au, a ina ua make io kuu haku, alaila, o ko maua make pu uo ifc. 0 ko ia nei ku ae la lbo ia a hoi mai la. A hiki keia i Anini, a i nana iho ka hana, aohe ka hanai, o ko ianei uwe ae la uo ia me ka leo nui : Kuu haku i ka ua nui o Hanalei, "Lei ana o Luia i na hala o Pooku, Ku au e hele, haalele au ia oe, Qdpe ka ka uhane iluna o Hihimanu, Me he manu la o Puupoa eau nei i ke kai, [aloha, Akahi au a ike i ka mea nui la he Aloha o—e, aloha no hoi au —e. A pau keiauwe anaa Kahaleala i kona b«kn o ka hu ana mai i ke kai loa, mai Tahiti mai, a pae ana i Hawaii nei. 0 ke kumu o keia make nna o Kahuoi, he make hilahila, no ka nele ana i ka wahine, no ka mea, ua hoao ae la o Koananai me ke kane hon, nolaila, ua holo mauawaino aku la o Kahuoi a moe 1 ke kai o Anini, aiaia wahi i Kalihi kai ma o aku ; a o kahi kahu hoi o Hanapai, holo hoi ia a moe ike one. Ua kapaia no ka inoa o ua aiua la ma ka inoa o ua kanaka Ih, aia ia walii ma o aku o KaHhikai. 0 ELahuoi hoi, ua lilo ia i pohaku i-a uo ia wahi a hiki i keia manawa. Penei kona moolelo, Ina e pii ka ia a pili i ka pohaku o Kahuoi, a puni ole ua pohaku nei i ka ia, aole no e puhi ana o Kauai nei i ka i a, aia no a pnui ua pohakn la i ka ia, alaila, he ia wale no ma na wahi a puni o Kauai nei—he alalaoa ka ia, he uu, he akule a me na ia no a pau. Ua make keia poe a p'au i Hawii nei, a ua make o Kahaieala i Kalihiwai la o luna aku, a ua kapaia ka inoa o ia wahi, mamuli o ka inoa o ua kanaka la a hiki mai i keia la. Maanei, e waiho kakou ia lakou iloko o ka make, a e huli ae kakou a e uana hou ia Kalalea ame Koananai, no ka mea, i ka hala ana no o na malama elima, ua ike lea ia ua hapai o Koananai. 0 ka hele hoi ia a biki i ka ehiku o ka malama, ono ae la o Koananai i ka hee b Kalihi-kai, huli ae la oia a i aku la i ke kaue, Akahi mai la ka hoi kuii ono i ka hee o KalihPwai, waiho mai a moko le, poke iho a pi£m ka ipukai, hui pu 1 iho me ka ina o Anini, o ka poi ono ae pno o Haena.

Aia nae iloko o ia munawa, huli ae U 0 Kalalea a kena ae U i kana wahi aikane ia Palikoa, E holo oe i ka ouo o ka wahine a kaua. Ae piai Uno o Palikoa. I hou mai ke alii, E hele nae oe a ia Puukunu, oia U i Kilauea, ma o aku, a e olelo aku oe, na ono ke alii i ka hee o Kalihi-kai a me ka ina o Anini, a Ika poi hoi o Haena. A lohe ia i keia mau huaolelo, ku no oe a hoi mai. Ku ae la o Palikoa a heie aka U, a hiki ana imua o Puukunu, a hoike akn U i na mea a pau i kauohaia mai, a ku ae U no hoi maPla, A loaa na mea a pau ia Poukunu, lawe mai U a hiki imua o ke alii nana ka ono, aoka ai iho U no ia e like no me ke auo mau o ka Hawaii. % Oi noho aku hoi lakou nei a hiki i ka puni ana, o na la ia o Ole, hoomaka iho Ia ka nahunahu ana ; ua haU h#inau la ame qa po, aole uae he hapauiki, a ika po i Olepau, kui iho la ka hekili, olapa ka nei ke olai, pio ke anuenue, ku punohnula. ua ka ua |oko, kahe ka wai ula, a i hanau ae ka hana, he keikikane. oka hele ia a hala ke ftnahnlu?kapaia ka iooao ke keiki, qst hoio Anuu. keia keiki, na lilo ia Kaiwa a me Kawaipapa, |ge mau kupu* na no ia no Kalaia, a na Uua no hoi i hanai f keia moopuna. Ia wa, ua haku nn'lii a me na mea a pau i mele inoa no' keia keiki, a oia hoi keia:

Nani a'u pua i ka waokele, I ka uka laau O Keaaopu, Mehe opua la ko aloha ke hiki mai, A hiki mai ka makani he kiu kai uui, He noi no oe he hiapo na ? u nei, No kuu wa opiopio heu ole, Eu ole ka moe a ka Uoulehua, He lehua ko aloha ua'u e noho nei, E noho ae ana i ka kau o ke aloha, E hai mai oe i kou kee—e Ua Li—ki no—e, mele ae la, ua haku pono ia no e Koananai, no ka oiea, o ka hua mua no ia o kona puhaka, he hiwahiwa hoi he mea laha ole. 0 keia mele malalo iho. na Kalalea ponoi no i haku, a oia keia : Nani Puna i ko ala me ke onaona, Onaona aala na pua i ka nahele, Helt no oe a ike mai, Kikaha na manu i ka wai, 0 ka waiwai iho la id ia o ka manao, 0 kun mauao ua onipaa, Alia oe e pulale mai, E hai mai oe i kou ke—e, Ua hi—ki no—e. A pau keia mele a Kalalea kona Biakuakano ponoi, hapai ae la kekuhi kupunowahine ona i keia mele : Nani pohakupili he kuahiwi no Kealia Alia oe e ka aumakua hooluhi kiuo, 0 kun kino ua*laahia i ka moe, 0 ka.moe oni ole a ke kai o Papaloa, Aohe loa o ke kula q Kalualihilihi, He liliilihi kuku ia n'o Aipo, A mai hoopa mai oe e ke aloha, 0 kuu aloha ua onipaa iho nei, 0 kuu lei nloha ua hiki mai e, £ hai mai oe i kou ke—e, Ua hi—ki no—e.

Ike koana wai no oke keiki mua, hapai hou uo o Koauanai, o ka hele ia a piha na mahina elima, ike pono ia ke keiki, aka, ke hoomau nei no na kupuna i ka haku no i ka inoa o keU keiki. Eia mai hoi ka Kuaehu mele iuoa o 0 ka haku ana : Naui a J u makani epa nei, Pa mai ka makaui he Kamalo, He lae o kahala he moae, He moae auauei ko kai uei, He hoolua auanei ko uka, Huhuhui aku ka makani, He lae o mano. he akeake, Mai keakea mai oe i ka J u aloha, E hai mai oe i ko'u ke—o, Ua hiki no—e. 0 keia mele, he mele makani no īa no Auehola nei, a o ka elemakule kilokilo no hoi keia, ke kupunakane o Koananai, a nana no i hanai i keia moopuna, a nana no hoi i hoomare ia Kalalea, e like me na helu i hala, i oleloia hoi no Kalalea a me Kuaehu, i kona ike ana e heenalu ana.. E huli ae kakou e nana aku īa Koananai, no kona hapai hou ana, oiai ke uui ae la ia opu ona ; o ka hele ia a piha ka ehiku o ka malama, ono ae la ia i ka opae o Pohakuhapai, a me pa luau ono o Kaluaokuahine, aia no ia mau wahi i Keaiia. A loaa mai U keia mau ono, hana iho la ke alii ma ka mea lawa 1 koua manao. 1 ka piha pono ana o ka ewalu mahina, ono ae la keia i ka uhi molale lehua o Makiao —na Uua nei ka hele, o|ka hana no a na'iii, o ka hahai mahope, a hiki ana i kahi o ka uhi, eli kane eli ka wahine, aia ka pono o ka ioaa, pau ka ono o ke'lii. Ua hanau keia opu ma ka po i o Huna, ika maiama i o Welo. O .Welo kane o Poelei ka wahine, haoau kauaka, he kanaka aea kauhale. I ua po la i hanau ai, kai ka hekiii, olapa ka uwila, uei ke olai, ua ka ua koko, kahe ka wai ula, Eha po, eha ao, aoie he wahi mea a hanaflfeiki, nolaila, ua pilihua loa na makua a me na'lii. Eha lioi po hou, eba ao, aole no be wahi mea a hanau iki. A no keia mea, aui ae 1a ka wahine a ninau aku i ke kane, Pehea kou maoao no'u i keia manawa ? I mai Uke kane, Hookahi wale no o'u mauao i koe. a ina no e ole mai, oia no. Heaha ia manao ou ? a ka wahine. I mai ke kaa«, E paha e kii i kahuua? Ae aela ka wahine, Ae, ua hana ae nei Ja hoi o Kuaehu i kana pono a ua nele, nolaiU, e aho paha e kii ia Kanoeoalaks»i, aia no oia ioka o Waioiha kooa wahi e noho ana ia manawa. Ua noonoo

. ia ka mea nan* e kii, a ina ke kuk» ana, ; ua hoohoioia, o Pohakumaiumaiu ke k'i- . i ke kahnna. i (Aole i