Ka Nupepa Kuokoa, Volume XVI, Number 5, 3 February 1877 — HE MOOLELO NO AAHOAKA KE KOA A ME KONA HANAU KUPANAHA ANA HE MOOLELO KAHIKO NO KAUAI. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO AAHOAKA KE KOA A ME KONA HANAU KUPANAHA ANA

HE MOOLELO KAHIKO NO KAUAI.

[ Unuhiia no ke Kuokoa.'] I3ELU 3. NO kii hiki mau aku o ka lohe he piha lealea ka na alii o Koolau ma Kahikikolo, inapo a p'au. Kupu ae la ka manao iloko o ua kaikamahiue uei, e heie e ike ia mau lealea, no ka mea, o ke ano mau no ia o ua alii, he puni lealea, nolaila, hoi aku la oiu i kona.mau makuH no ka pono o kpna hele aua e naua ia mau leaiea, i mai Ia kona mau makua, o hele me ko wahi kahu me Manuakepa, ko laua nei haele no ia a Kiwa. E noho ana he lei aia ilaila, ua loho no hoi keia kaikamahine i keia mau lealea, a ua maoao no hoi oia e hele, uo keia hana hookahi no, he ui a uani uo hoi keia kaikamahine, o Mailehahai he ui he milimili im kona m»»u makila, i ka wa a'Lnia i hiki aku ai me kona wahi kahu pai ae la no hoi o Mailehahai i kona wahi kahu ia KawailipoUpo, ko lakou iiei hele aku li no ia a haia o Ka-lihi-wai, pii i ka pnli kaui ka hoe, aole he mea a manao ae he maloeloe, uo ka mea, ua piha i kanauki e ake no e hele. Oia pii o lakou nei a hiki i »»ka o Kahihikolo e hoomuka mai ana ka liula, a-me ke kilu, he nui na keiki kane maikai e noho aua iloko oua halo kilu nei, he poe alii wale no keia no na Koolau, he poe maa no i ke kilu, ame ka hula, a me ke konaue maia po a ao ke kilu ana maia la no a po, aia no malaila, ua mau kaikaeuahino nei ka'hi i hooko ai ina iini a ka manao, uolaiia i uiu mai ai I>eia mau wahi lalani mele.

Hinnaiunu uiea i po ana ka nahele, Haakokohi aua ka uiaka i ka nani, I ka ike i na pua Wmiahie luna, Ua hihina wale i Moeawakea, Kai noa ua poina ia Malio, . Aia ka i o Haa e, Me e ka mālama aua a ka puul&na, 1 kahi mea hoaloha e. lloko nō o keia wa ke hapai nei no o Koauanai i keia keiki. 0 ka Hma keia o keia opu ona, o ka haua no ka ono i ka hee o Kalihi-kai, a me Anini, 0 ka liana no ke kii a na alii, pau ae aqa ia ono o ke alii, pela mau aku uo e ono ai, ke alii i ka hee a me ka oopu pe o Hanakapiei, o ka haua no a na lii ka hooko i ka ono. o ka hele ia a piha ka elimu mahiua o ka hapai ana. 0 ka hana ro ka ono i ka hee—o ke hele ia a puni keia opu o ke iii ekolu po, ekolu ao, aole he mea a hanao, ekolu hou po, ekolu hou ao, «ole no he hanau iki, ia wa hoomnka in ke kii ia o ke kahuna, 1 lalo o Wainiha, oia no o Kanoeoalakai o ka mea nana i kii o Kaikialaweo, he punahele na Kalalea, o Anahola no kona aina lianaii, oia holo o Knikialaweo a hiki i Wainiha i hiki aku ka hana, e noho mai ana no kela, ua ike e mai la no kela i ke kumu o ka hiki ana akn imua ona, uo ka mea, he ike no kona i na mea a pau. Ninau mai la kela, heaha ka mea hou o ka hiki ana mai nei. I kii mai nei au ia oe no ka hanau o ke'lii, aono ae nei po, aouo ao, aole he mea a hemo iki o ke keiki. Olelo mai la kela e hoi oe, a hiki in#ia o ua mau alii la, hai aku oe, i keia mau mea, e kii i ka wai puna i Kaluaokuahine i Kealia, i elua kio puu laalo, a hoi mni a Homaikawaa ako mai oe i elua pua hau, alaila hoi mai, a hiki i ka hale kii aku i elua kili oopu a makaukau keia mau mea a pau, apopo au moe aku i Waiawa i kahi o Kahonuiki ma. a ma ka wanaao o ka po io Akua—hiki aku au ilaila, ia manawa, hoi m*i la o Kaikiolowea, a hiki imua o ke alii, bai aku la i na mea a pau a ke kahuua i hai mai ai, ia wa koke no. Ua na mea a pau imua

oke alii a me kana alii wahinei, maia ahi ihi o Kanoeoal ikai i hele mai ai a moe m i Wainiha, a ma ka wanaao o ka po o Akua hiki mai oia ma kahi oke alii, ia wa i ninau aku ai ke kahuua "Auhea na mea a pau i kauoha ia mai ai ?" Eia ua makaukau ka wui he wai puna o a me elua puahau o Homaikawaa a me na kili oopu, a i kai o Kahili—Ua makaukau wahi a Kalalea, homai haawi ia mai la, lalau aku la o Kanoeoalakai, i keia mau mea a pau, a puie ae la i kona wahi Aumakua inu awa, a pau ia haawi aku la ia ia Kaikialaweo e kui i na puahau ame na kili oopu, a wali keia mau mea hui pu me ka wai, ia wa i haawi aku ai ke kahuna ia Koannaai, ua hana ia a ka apa i aku la ia e inu oe, i ka wa no i hoomaka ai 0 Koananai e inu, kui iho ana ka hekili, olapa ka uila, nei ke olai, kahe ka wai ula, ua ka ua koko, pouli ka lewa, ia wa koke uo, alala ana ke keiki i waho, i hauau ae ka haua he keiki kane, o ka po i hanau ai o ka po io Akua, o ka malama 1 hauau ai i ka malama o Kaona, oka hele ia, a hala na la he umi, kapaia ka iuoa o keia keiki, o Olooloku, lilo keia keiki ia Kaikihauna ame Olohena, o Wailua no kahi i hanai ia ai a nui ia keiki, he keiki kanaka maikai a naui hoi, kilakila oka nani i na la mahope aku, aia no na lii i Koolau i keia manawa. Aole i hala he wa loihi hapai hou no o Koananai. E hoonianao knkou e ka poe e holuhelu ana i keia moolelo. 0 ka hōomaka ana keia e hapai kekeiki nona keia moolelo. Ia koko no hapai hou no 6 Koauanai, i ka manawa no i hookauhua ai o Koananai, ono koke ae la no ia ike kohola, i aku la ia i ke kane. Auhea oe e kuu kane. Ua noho ae nei 110 hoi kaua a nui ae nei na keiki a kaua, ahe moe aku koe i ka wahine, he meakupaianaha ke* ia hookauhua o'u. Heaha ka ono o keia hookauhua mhu. " Ileaha ?" Heaha mai ka hoi kaq,. he ono hoi au i ke kohola, kupanaha 110 ua ono ou, heaha la hoi kana ika nana aku i na opu keikiou he keiki kupanaha paha, ae paha o laua wale no ia e kamailio nei. la wa no h«i ia aku la ka lohe i na mea a pau 110 ka ono o ke alii i ke kohola. Imai o Kuaehu, akahi a ola na iwi. E hanau ana he keiki koa, nana e nai o KaUai nei puni. Manao iho la'na alii pehea la e loaa ai nei ono oke alii, i mai o Kalaeouininiwai, ua ike no au ika mea e loaa ai o kuu kaikaina, oia o Kalaeomano, he hiki ia ia na mea hooulu iaa me kana keiki o Aiai, be poe pili no keia ia Kua me Hina, aia o Aiai i Anahola nei kahi i noho.ai, a mare noia i ka wahine, mahope loa mai nae keia wa a Aiai i noho ai, he mua ioa aku ka moolelo oko kakou kamalei ke koa o Kauai nei i ka wa kahiko loa.

Ia manawa ui ae la o Kuaehu ia Kalaeomano, ea 4, pehea la e loaa ai ka ono oke alii ia oe ?" i mai o Kalaeomano, he mea loaa wale no ia, tnai ko'u mau kupuna mai. Aia a hiki ika po i o Huna, huna ia ka maka o ke kohola aole e ike i kahi ana e holo ai haua aku au i na inea & pne mai ai ke kohola. Ena kaoaka a l tfie na lii, penei oukou h'oomakaukau ik« wahie a me ka pohakU kalua no ke kohola, ake alii. E moole a makauk4u kauoha, a t Kalaeouiauo. A kokoke i ka po a Kalaeomano i mauap ai e i .ke kohola, ia wa olelo aku la oia i iaa lii a puu e iho a kui o Waiakalua, na ka mea, aia no lakou i keia wa i nka o Kahihikolo.

Ia wa pau mai la na alii a me na makaainana a pau i kai o Waikalua, ma ke ahiahi ko lakou iho aua mai a moe i kai ia po no, o Hnna, huua ke kihi oka mahiua. huna ka maka o ke kohola, pale ka pono puka ike ao. Ia wa i wae ia ai na kanaka ikaika ika hopu ike kohola, hookahi kannha ka. noi, i ke ahiahi ana iho no. Iho aku la « hiki i kahakai o W«n&kalua, kukuii iho ia o Kalaeomano i kona mau kuli i kahōnua, a pule aku la. E Kua e—E ala, Eia la he ono, He onoi uo ke alii a kaua t Homai he ia, oka ia oke kohola. Nau hoi E

Hīoh. E Hiiui e—kuu iamai he i>i, 0 ka ia oke kohola. Ih ke xVu!elekai f Homai he ia, O ka ia oke kohola. Homai, Homai. a pau k eia leo o Kalaeooiano ea aela kona poo iluna, olelo aku la i ua kanaka, i noho auanei a i ike oukou i ka ia e pae uiai ana i kula nei, luai noho oukou a wikiwiki ika hopu o lona ole, a holo hou i kai, ia wa kulou hou iho la kona poo, a pule hou aku la. E Kua e, E ala, homai he ia, he ia he ouo no ke alii a kaua, ruai hookuli i kaualo aku a koo hoahanau. E Hina e—E ala, e nl» mai, eia la he ono no ke aiii a kukou, he hookauhua, hoopae iamui, i kula nei. A pau keia pule ana a ia uei, puha ana ua kohola nei i kuanalu, elua pnha ana, i ke kolu kokoke loa i ka poin inalu, aohe he oni o na knnaka a pau, oia noho malie no, o ka hele ia a puha ana i kahola, aole i upuupu iho ka noho ana i kahaone. 0 ka hele ia a pae ana i kula, a lvaiho ana ke poo i kula, ea uela na maka o Kalaeomano ilunaa pule aela, e Kane, Kanaloa, Eia ka ia Ia he kohola, he ono uo ke alii na Koananai, He hookauhua, E ka Pukuiokaluni e, e paa i ka ia a paa, Eia la he ia nui, ke moe uei no ua kohola nei, aole he oni, oia moe malie do. Ia \va i mai la o Kalaeomano, E—lakou nei, e kii e hikii a paai ke kaula raa ka hiu a hoopaa i ka laau i kula nei. I hookahi kaula ma ke poo—a paa thu na eheu, oia hoi lie halo, a pau keia mau ulelo a Kalaeomano imua o na kanaka ikaika he kanaha. Ia wa koke no, ua paa aku la i ka hikii ia, ia manawa ki'i aku la o Kalaeoinuno ama ka io o ke poo ma ka pane, oke poo, lawe aela, uae ka roake eia no ke hanu nei, lawe aku la oia a hiki imua o ke alii. Eia ka ono, e pulehu—Aole, E koala-ka-E puholo me ka pohaku—Uhuhu—E lawalu, he ono ia hui pu iho me ka luau ono o Kalnamoo—a me ka Paia, o ka pali o Makana, pau ouo a kalii hookahi, halulo ke kai. A popo kalua ka ia mai ke poo no aka hiu, a ma ke ao ana ae, makaukau ka imu, a a ka imu, kii ia ke kohola e auamo, elua kauahn o na kanaka ikaika, aole i eoio waiho ana ke kohoīa i kae o ka imu, kalua aku la ke kohola, pau aku la na kanaka i ka hoi i na hale—Ua hanaia kekahi lanai nui, he kanaha ka loa, he kanaha ka laula—ia wa lohe ia aku la keia Huha, he mea hou ia kakou i keia manawa, pau mai la na lii o Hanalei me na lii o Haena, me na hanai a lakou, ame na ? lii o Waimea ame oa alii a pau e nana i keia mea hou. Ua akoakoa pu mai me na keiki a Koananai ma. Ua hiki pu mai mo ka hauai a Kaunalewa ma, oia o Limaloa, no ka mea, he mea hou keia. A moa ke kohola. I moa ae ka hana ua hele a palu he ka ua o ka moalea, hoomaka na'lii e ai, i ua ia nei, oka hele i& a hala na inahiua ekolu, o ka ai ana, ekolu no hoi mahioa oka noho ana ona alii i Waiakalua. Pau no hoi keia ono o ke a!ii. Ma keia hana ana a ua lii nei, i keia imu kohola. Ua kapaia no ia wahi a hi» ki i keia manawa, o Kaluakohola, he wahi kaulanā ia a hiki i keia wa e noho nei. Pau ae la keia ono o ke alii, ke he ie aku la e piha na malama elima o ka hapai ana o keia opu oke alii. Ia manawa pau ka uoho ana o na alii ia kai o Waiakalua.

la wa, ua manao na alii e hoi i Kahoiwai, i ko laua home ponoi, a makaukau na aiii e hoi mai. mai Koolau. Ua pau aku la ka nohoana i na Koolnu, hoi mai la ika home pouoi i Kahoiwai. A hiki mai la lakou i ka home. 0 na alii, a me na makua o ua alii, a me na makaainana. Aia a hiki i kauhale, o ka hana no a na alii o ka hul i a me ke kilu, i napo a pnu. 0 ka hana no boi a n i lii wahine o Wailua a me Kapaa, ka hele i ke kilu. Hele mai la o Kaluluohaola ka oi kela*kelao ka nani, a me ka ui, hui inai hoi me ka nani o Kapaa, oia o Maiiehona, hul na naui a kahi hookahi. 0 ka hana no ke kilu, i ka po i kilu ai i ka po i o Laan, hiki aku la ua mau alii nei, i Kahoiwai, e kiiu ana. £ kani ana ke oii a » Kalalea.

) Xani Nnuuou ke kuahiwi o Wailna, j Elaa pua nani nka maka e ike uei. ! 0 kuu loaka kai ike ika moe, } Moe ole ka Uau oni o #T Kahihikoio, j Pakele ke aloha mai loaa ika uioe, | E moe la hoi paha pono mauli. { Uhu he aloha e. i (Aole ipau).