Ka Nupepa Kuokoa, Volume XVI, Number 21, 26 May 1877 — Page 1
This text was transcribed by: | Shaun Kamakea-young |
This work is dedicated to: | Kealoha Hoomana-Heffernan |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
MAIKAI KA HOI KA PAPA
A ME
Ka Laau o kou Hale!
No Hea la?
KA INO HOI NO KAHI O
WAILA MA!
Nana aku no hoi ia la,
OHI KA IO o KA LAAU o MAKAWAO
i ka ua mea o ka nani o
Na Papa, Na Laau.
A ME
Na PONO KUKULU HALE
O NA ANO NO A A PAU
MA KE KIHI O
Na ALANUI PAPU a me MOIWAHINE,
Honolulu
MALAILA E LOAA AI E LIKE ME KA
makemake no ke
Kumukuai make pono loa
PAPA, PAPA, PAPA
Na PAPA huluhulu,
Na PAPA manoanoa,
Na PAPA i kahiia,
Na PAPA kepa,
PAPA hole keokeo,
PAPA hole ulaula
NA LAAU! LAAU!
NA KUA,
NA KAOLA,
AAHO,
MOLINA,
PEAPEA,
PINE HULUHULU,
PINE I KAHIIA,
Na Papa a me na Laau Ulaula!
PILI ULAULA
PILI KEOKEO,
PANI PUKA,
PANI PUKA ANIANI
IPUKA ANIANI,
OLEPELEPE!
PENA O NA ANO A Pau
Hulu Pena mai ka liilii a ka nui
AILA PENA!
AILA HOOMALOO,
WANIKI, PATE.
NA LAKO
o kela a me keia ano.
NA AMI-PUKA HALE,
NA AMI-PUKA PA
ANIANI!
Pepa hale me na lihilihi.
E LOAA NO MALAILA
Paakai Helu 1.
O KAKAAKO a me PUULOA
No ke Dala kuike, e loaa no na mea a pau i haiia ae la no ke kumukuai emi loa
O na kauoha a pau mai Hawaii a Niihau, loaa'ku ana ia lakou, e hooko koke ae mai ana no ia me ka lawa pono.
E kipa nui ilaila, i ike i k oiaoa
HE
IWAKALUA TAUSANI LEGUE
MALALO O KE KAI!
NA MEA
KUPANAHA O KA MOANA!
KE ALA O KA MEA HUNA,
A O KA MEA
POHIHIHI O KA 1866!
MAHELE II
MOKUNA VII.
I AKU o Kosila, " Ke manaoio nei au i kou hoike ana"
"Eia hou no kekahi, ke ku nei no kekahi mau kohola a hiki i keia la, mawaena o ke kowa o Gibelaleta a me Ceota, oia no ke Kaiwaenahonua, i ka wa i hoomakaia ai ka huli ana i ke ano o ka honua."
Ninau hou aku o Kosila, "Pehea la, ina paha e hoopau ana kekahi ahi pele i kekahi la, aole anei e hoea ana iluna keia mou kohola?"
"Aole paha e hiki e Kosila."
Eia hou no keia ninau ia oe e M Aronaka, ke oluolu nae oe, "Aole anei he mmea hooluhi wale ia ia M. Lessps, ka mea i huli nui a i ake nui e hou a puka na puali ma ka eli ana?"
I mai o Aronaka, "Ae, he oiaio no, he mea hooluhi wale ia ia M. Lesseps ka eli ana, ina ua hoopukaia ae maluna o ka ilikai. Aka, aole loa no paha e hoohuaia'na ia mau kohola, oiai i ka la mua o ka honua nei, he nui ke ahi pele, a ua emi liilii mai ke ahi, a lilo ka wela o waena i mea nawaliwali, a o ke ano anu loa o ke kumu lalo o ka honua, ua hoohaahaa mau ia i kela a me keia keneturia, i mea e loaa ai he wela i ko kakou honua, a oia wela, o kona ola ia."
Pane mai o Kosila, "I ko'u manao, o ka la no ka mea e wela ai."
Aronaka, Aole e hiki i ka la ke hoowela i ka honua.
Kosila. Ina pela, alaila, lilo ka honua i ka la hookahi i kupapau anuanu.
Aronaka. Aole paha e hiki koke mai ia manawa, mamua ae o na haneri tausani makahiki.
Kosila. Ina pela, alaila, e pau pono ana ka kakou hele makaikai ana ia lalo o ka moana; ina nae hoi aole e hoopokole e ia e Nedo Lana keia huakai makaikai.
A pau ae la ko Kosila ninau ana ma ia mea, a hoomaka hou aku la ia e ninau ma na akoakoa nano o lalo o ka papaku o ke kowa o Lubia. A i ke kaa ana aku ma kahi hohonu loa, pau ae la ka ike ia ana o na akoakoa, a he mau ia wale no ka mea ike ia aku i ka maaloalo ae imua o na maka. A no ke kuu nuiia o ka holo o ka Nautilo ma keia wahi, ua ane like wale no me he aka la na mea ola o maalo ana imua o makou.
Oiai ma ka po o ka la 16 a me 17 o Feberuari, komo makou ma kahi hohonu loa o ke Kaiwaenahonua, he 1450 anana. O ia hohonu, he mea ole ia i ka Nautilo, he hiki loa iaia ke hele a kokoke i ka papaku olalo, mamuli o ka lako i na kolu hooemi a hoopii i ka moku ma na wahi a pau i makemakeia.
Ma ka hora 3 o ke kakahiaka o kala 18 o i a malama no, hiki makou ma ka nuku o ke kowa o Gibalaleta. Ma keia wahi o ka moana, elua au ikaika loa. e ko ana kekahi iluna, a o kekahi hoi e ko ana ilalo. O ke kumu o keia, o na ale o ka moana Atelanika a me na wai o na muliwai e kahe ana hoi iloko o ke Kaiwaenahonua, i kela a me keia makahiki, nolaila, aole no hoi he koena limu iho i ka papaku, a no ia mea, aole e ulu na akoakoa ma ia wahi.
A liuliu iki, hiki aku la makou ma kahi i ku ai kekahi kulanakauhale a me ka luakini o Hereculu, i kanu keleia'i iloko o ka lepo; a he mau minute mahope iho o ka hala ana o keia wahi, komo aku la makou iloko o ka moana Atelanika.
MOKUNA VIII
KE KAIKUONO O VIGO.
O ka Moana Atelanika, he wai nui palahalaha ia , nona ka ili he iwakalua kumamaono miliona mile huinahalike; a o kona loa, he eiwa tausani mile, a he elua tausani ehiku haneri kona laula. O kona mau kapakai he kikeekee, a i hoopiha mau ia hoi e ka wai o na muliwai nui o ka honua nei, oia hoi ka muliwai Laureneke, Misisipi, Amazona, palata, Orinoko, Nigera, Senegala, Elebe, Loire a me Rine. Ke eku mau ia nei keia moana e na moku o na lahui a pau me ko lakou mau hae e puleio mau ana ma ka ilikai. A ma kona mau lae ino elua, hoi, o Lae Hao a me Lae Hope, kau ka weli o na poe holo moana.
He mea ole nae i ka Nautilo ka ino o ia mau lae, he hiki loa iaia ke hou me kona ihu oioi iloko o ke kai; a mahope o ka hala ana o keia mau lae ino, ua aneane e piha ia makou na legue he 10,000, iloko o na malama ekolu me ka hapa, he loa i oi aku i ka poai nui o ka honua.
Mai ka hahalele ana o ka Nautilo i ke kowa o Gibelaleka, mailaila mai no ke ka loa ia ana o makou i ka lepo, a hiki ole ia makou ke ike ae, eia la makou i hea e hele nei. ia kaawale ana o makou i ka lepo, hoopiiia ae la ka holo o ka Nautilo ma ka ilikai, a inana ae la makou maluna o kona papa hele.
Ia'u a me kuu mau hoa maluna o ka papa hele, nana aku la makou i ka Lae Vinikeni, ua koliuliu lao, a oia no hoi ka lae komohana hema o ka anemoku o Sepania. Ia wa nae, nee koke mai la he kualau ikaika mai ka hema mai, a kupikipikio ae la na ale o ka moana, a paialewaia ae la ka Nautilo i o a ianei. A no keia lola ino loa o ka moku, ua hiki ole ia makou ke ku iho ma ka oneki, nolaila ua lumai hou aku la makou ia makou iho iloko o ka moku, mahope o na he ana i ke ea hou.
Oiai makou iloko o ka moku, hoi aku la o Kosila i ko laua rumi, a owau no hoi ma ko'u rumi, me ka hahai pu mai o Nede Lana ia'u, a noho iho la me ka ekemu ole mai ia'u, hele iho la o luna a makue, nui ae la ka nuku. Hoao aku la au e ninau no kekahi mea ana i manao mua ai, ke hoomanao nei no paha, oia hoi, "pehea hoi ko manao holo malu mai ka Nautilo aku nei, ke hoomanao nei no oe?" Aole nae o ia la pane mai i ka'u ninau.
A i hou aku la au, Aohe pono i keia wa e holo ai, aia a hoi hou kakou i na kapakai o Potugala, Farani a me Enelani, na wahi e pilipili aina iki aku ai ka moku, alaila, o ka wa ka hoi ia e loaa'i ia kakou ka manawa maikai e holo ai."
I mai la ua Nede Lana, Aohe like ko'u mana'o me kou, no ka mea, o ka mea i maopopo ia'u, i keia po no kakou e holo ai.
O ka ia la pane ia'u, hookokoke loa aku la au i lohe pono ia ka ia la olelo, aka, aole nae kela i hai hou mai.
A liuliu iki, pane hou mai la oia, E kali iki io paha kakou a loaa ka wa pono e holo malu ai, malia o hanina lea aku hoi kakou i na kapakai o Sepania i keia po, a o ka wa no ia e hoomakaukau ai kakou no ka holo malu ana me ka ike ole ia, oiai ma ka hora 9 no o keia po, e hoi ai o Kapena Nimo i kona keena, a pela no hoi i ka wiliki nui a pela no hoi i na sela, a waiho wale iho no o luna o ka oneki, a o ko kakou hala no ia (ahai ka ua i ka pupuhi) me ka ike ole ia. Eia no hoi kahi mea e pono ai ka holo ana, he po paapu a pouli loa keia o ka lewa i na ao, a he maikai no hoi ka makani e puhi nei i ka hema, a ia'u no hoi ka ike i ka wa kupono, o ko'u wa no ia e hoike aku ai i ka hooailona ia oe a me Kosila, no ka mea, ua makaukau loa na hoe, ke kia a me ka pea, aia iluna o kahi waapa, a ua makaukau no hoi i kekahi ai no kakou, nolaila, aohe mea hemahema i koe no ka hiki ana mai o ka wa pono.
I aku nae au i na hoa la o maua, Ae, ua maopopo ia oe keia mau mea, pehea hoi ka ino o ke kai, e hiki ana no anei ia oe ke palu no kakou?
I mai o Nede, Aohe o'u kanalua no ia mea, ua ike au, he waapa paa loa no keia, a he maikai no hoi ka makani nana e lawe malie aku ia kakou a pae aku ma kahi e palekana ai.
A pau ae la keia mau olelo a Nede, hoi aku aku la ia i ko laua rumi, a noonoo nui iho la au i ka pono a me ka ole o kaua mau olelo.
Minamina no nae au i kana mau olelo, oia wale io no ka wa pono no ka imi ana i ka pomaikai; aka, aole nae i maopopo ko Kapena Nimo manao, e hoomau ana paha ia i ka holo ana maluna o kailikai aole paha. Aole i liuliu iho, lohe aku la au he leo nui e i ana, E hooemi i ka Nautilo iloko o ke kai o ka Atelanika.
No keia hooemiia ana o ka Nautilo ilalo, ua hoopiha loa ia au e na manao paonioni, oia hoi, o ka haalele i ka Nautilo a me ka noho no e hoopau pono i ka'u mau hana no na mea e pili ana ia lalo o ka moana.
Ua like pu ia'u keia mau mea elua, o ka ike pau i na mea pohihihi o ka moana a me ka manao e ike i ka pae ola ana aku iuka o ka aina me ko'u mau hoa; aka, no ke keakea ia o ka manao o Nede e na hana a Kapena Nimo, nolaila, ua hiki ole ke ike ia ke ko ana o ka manao holo malu o Nede.
No ka nalu mau o ko'u manao no keia mau mea, ua hele pinepine au e nana i ke panana o ka moku, i ka launa iki aku i ka aina a me ke kuu loa ia i ka lepo, aka, i ka nana ana, aia no makou ma na wai o Potugala.
(Aole i pau.)
Ke ano o na hana a ka Haku ma
ka Pae Aina o Maikonisia ma ka
MOKUPUNI O MILE.
Aloha i ka Home Song.
1 Manao nui au i kuu home malihini, Kulaiwi makamae e,
Home nani oia mau a ke aloha i noho'i
O na lau u-li-a pu-a-i mau.
Hui. Home nani, Home nani,
Home nani, maikai uli mau;
Home nani, Home nani,
O Mile i noho ai-a kupa.
2 Aloha i na kapakai, na makani ahe mau,
Na kula olinolino mau,
Na hoa aloha pu, na lii no a pau,
O na Kula Sabati o MIle Home.
Hui. Home nani, Home nani, &e.,
I ka la 4 o ka malama o Sepatemaba o ka makahiki 1876, oia ka wa i haalele ai i ua home la, a kau aku la maluna o ka moku Hoku Ao, owau a me ka'u mau keiki. Ia'u i huli aku ai a nana aku i na kapakai o Mile, me he la e peahi mai ana na lau niu ia'u e hoi hou aku, a e noho malalo iho o ko lakou mau malu, e ai a e inu no i ka wai o ke Jakrew, (wai o ka lolo niu.) Ua holo aku ka moku no Arno, no ka hooili mai i na pahu aila niu mahinahou, e kalewa ana, a ma ia ahiahi holo aku a ku ma Mejeru i ka la 6, lele makou i uka, a hui aloha pu me ko laila misionari Mr. S.W. Kekuewa a me kana wahine, a he nawaliwali ko laua mau ola kino. Ua lohe mai mai ia laua mai, he nawaliwali na hana a ka Haku, o ke kumu, no ka lilo nui o kolaila poe i ke kaua. La 8, holo no Jeruij, a ku malaila i ka la 11, lele i uka a hoi au a noho ma ka home nani o Rev. D. Kapali, a malaila au i noho ai a hiki i ka wa i huli hoi mai ai ka Hoku Ao mai Bonape ma mai. Owau he aie nui au na Rev. D. Kapali a me Mra. Tamara K. Kapali, a he papa a mama oluolu a maikai laua, a ua malama ia au a me ka'u mau keiki me he kaikamahine pono i la au na laua, a ua noho hoi e like me ka ka Halelu a Davida i olelo ai, "Aia hoi, nani ka maikai a me ka oluolu o ka noho lokahi pu ana o na hoahanau." Eia ka mea hou malaila; I ko makou hiki ana aku, loha ia mai la, he nune kaua mawaena o Ebonia a me Jeruij no na kumu he nui. O na hana a ka Haku ma ke kihapai o Jeruij, ua holo mua, oiai, ua noho loihi au malaila no na mahina 3 a oi paha, a ua hele kino maoli au iloko o na hale halawai. Nolaila oia mau makua a me ko laua home, he home na ko'u puuwai i hoohihi ai a i lia mau ai i kela a me keia la a hiki loa mai i keia wa. I ka hiki ana mai o ka Hoku Ao mai ka hema mai, a ku hou ma Jeruij i ka malama o Dekemaba, a ua kiloi ia na ukana, a hoouka hou mai na ka haole kalepa olaila Mr. Kapele, a he mau ukana no hoi no ka Papa Hawaii. I ka makaukau ana o ka moku e holo, ua kau aku au a me ko'u mau hoahele he mau keiki, oia ka la 7, Poaha, a ua haalele aku ia Jeruij a me na hiona nani a me na makua, me ke aloha nui.
Ua holo ka moku no Maraki, kalewa malaila no ke kii ana ia Rev. D. Kanoho, a no na pilikia, aole ia i kau mai. O kana mau waiwai, oia ka mea i hookomo ia iloko o kahi pahu nui, a kiloi ia iloko o ke kai me ke kaula loihi i nakii ia, i kaula e huki ai i ka aina. Ua ike maka wau ia Rev. D. Kanoho, he nui a ola maikai oia, ua hai mai nae oia, he nawaiwai loa o Mrs. K. Kanoho. Ma ia la no, holo ka moku no Apaiana, ku malaila i ka la 12. Ma keia wahi, e loaa hou ai he mahele hou e like me ka mea i hoakaka ia ae nei mamua.
Ka halele ana mai o ka'u kaikamahine ia'u, a hele aku la ma ke ala a kona Papa i hele mua ai. O ka inoa oia kaikamahine, o Miss Luse Kaanoalii Kahelemauna, ua hanau ia oia ma Mile i ka la 3 o ka malama o Mei, 1876. I ka malama hoi o Iulai, loaa oia i ka mai, a me ia mai no oia i noho ai makou, a hiki wale i ka haalele ana ia Mile, a holo no Jeruij, Pela no a hiki i Apaiana. Ma Apaiana, ua nawaliwali loa oia, a i ka la 14 ae o Dekemaba, ua lawe aku ke Akua i kana o ka uhane, a waiho iho la i ke kino lepo na'u e kumakena. Oia hoi ka mea i oleloia: "E hoi ka lepo i ka lepo a o ka uhane e hoi i ke Akua ka mea nona mai ia." Ma keia mea, e ike oukou e na makamaka, ua ili papalua mai ke kaumaha maluna o'u, oiai no e noho u ana no ke kaumaha no kuu makua, aia hoi, lawe pu ia aku la mai kuu poli aku ka pua makamae i loaa mai ke Akua mai, a oia no ka mea i hoolana ia mai ai: "Na'u no i hana, a na'u no e lawe, na'u e hoola, na'u no e pepehi &e." Aka, o kamea nui wale no i loaa ia'u, oia no na olelo hoolana a ka Haku: " Ke waiho la no he wahi maha no ko ke Akua poe kanaka." Eia hoi ma ka himeni,
1 Kapua i hauli ae,
Mohala mai la a maikai
Hoopa Iesu mae koke no
Aloha ko kakou naau,
2 Ina Iesu i hoomaikai,
I kona uhane makamae,
E ola ia kela ao,
Mohala hou a nani mau.
Nolaila, ua hana loa kuu manao, ua hele no oia a noho pu me kona Haku Iesu Kristo. Ua haalele mai no oia ia'u a me kona kainunane iluna no o Hoku Ao, a ua hele aku i kana huakai uhaipapa. Mahope o keia, ua hui makou e haipule me na makua Rev. Snow a me Mrs. Z.V. Snow. ua noonoo ia hoi i pahu nona, a ua holo ia i uka a o Apaiaana he haole kalepa Pelekane i papa, me ka manao o ka makua Rev. Snow, o na lilo a pau, noa ia ma ke kokua ia'u. Aka, i kalele ana i uka, a kamailio me ua haole ei, ia wa ua hopu mai oia ia mea, a ua lawe nana e hana, anana na pono a pau me ke kokua i ka wahine kane make. A ka pahu, ua hanaia me ka maikai loa, a ua hoouhiia o waho me ka lole lilina maikai loa. Ma keia wahi he aie nui au na keia haole, a heha la ka'u e hana'i nona. Eia nae ka ka Baibala, "E aloha i na wahine kane make a me na keiki makua ole." I ka loaa ana o ka pahu, ua lawe ia i ka moku; ua hookomo ia kona kino, a ua lawe ia aku i uka o Apaiana. Eia ka nui o ka poe i uhai aku i kona huakai hoolewa, ke kapena o Hoku Ao a me kana wahine, Mr. E. Bailey, Rev. Snow a me kana wahine, Rev. Kela a me kana keiki, Mrs. Logana, Rev. B.W. Kapu me kana mau keiki, Rev. G. Leleo me na keiki, o ka haole Pelekane nana i hana i ka pahu me kona mau keiki, a me na haumana o ke kula kahunapule a Mr. Kela ma Apaiana a me na haipule oia wahi. Ua waiho kona kino lepo ma ka mokupuni a Apaiana ma ka pae aina o Kilipati, ma ka ilina o na misionari o na keiki Hawaii. ua noho makou malaila a ka la Sabati, a ua ike makou i na hana, a ua holo no imua. Nui ko'u mahalo i ke kula kahunapule, a ua ku i ka maemae na mea a pau, mai na mea helu a i na mea pili Baibala.
Ka haalele ana ia Apaiana. Ma ka la 18 ae, a ua holo aku no Maraki, aka, no ke ino o ka makani, a ua holo no Butaritari. O na ohua ma ia hele ana, Rev. Snow a me kana wahine, Mr. Kela me kana keiki, Mrs. Logana a me a'u no hoi a me ka'u keiki. Ku ka moku i Butaritari i ka la 19, lele i uka o Kapu a me na keiki a moe elua po; holo mai o Rev. J.W. Kanoa, he maikai oia, a o R.Maka he omaimai a wiwi kona kino. Ua manao ia, o R.M. kekahi e hoi mai i Hawaii nei, a no ka makaukau ole, ua haule. Ma ka la 21, holo kamoku no Hawaii nei. Ma keia wahi, nui ko'u aloha io'u hoa misionari a me na hana a ka haku a me na hoa a pau o ka noho pu ana. I ka huli ana aku a nana ihope, me he la, e hea mai ana ka pae aina o Maikonisia holookoa ia'u e hoi hou aku a noho pu hou, aole hoi e hiki, eia ke lawe nei ka ihu o Hoku Ao no ka pae moku o Hawaii nei. Maikai ka makani a me ka hele ana o ka moana, a ua hele loa ka holo ana o ka moku ma ka akau, aka, ina e ano ino ka makani, ina la paha ua komo loa makou i ke anu. I ka la makahiki hou, ua houoli Hape Nuia makou maluna o Hoku Ao, a he wahi paina, ma ka uhola ana ae a ke kapena i kona lokomaikai. Ua haawi pu ia he hoomaikai no ko ke Akua malama maluhia ana i a makou, a loaa ka la Hape Nuia ma ke ala moana. Ua malama pu makou i ka hepedoma haipule maluna o Hoku Ao, a ua paipai kela a me keia o makou kekahi me kekahi, a ua pumehana makou i loko o ia mau la me ke aloha nui i ka Haku.
Ma keia wahi, ke huli aku nei au imua o oukou me na manao walohia, me ka hai pu aku ia oukou, o na mea a pau a oukou i haawi ai a i kiloi ai maluna o ka wai, ua loaa na hua he nui loa, a aole i makehewa ko kakou hookupu dala mahina hou.
Me ka walohia no hoi au e puana hou ae nei, o kuu makua a hoa aukai o ka moana a me na hana a ka Haku, ua hala ia me ke aloha nui, a ua lana kuu manao, eia aku la no ia me ka Haku. O kuulei aloha he kaikamahine, a hoa a-e ale no hoi o ka moan, ua uhai pu aku laia ala hookahi; nani wale au ke uahi hope aku ma ia ala, oiai, oia ke ala i manao nui ia e ka poe haipule io.
Ma keia wahi no hoi, ke hoike nei no au imua o oukou e na makamaka, ina e hea hou mai ka leo o ka haku i kana kauwa wahine nei, alaila, e ae no au e hele hou a e hapai hou i ka hana a ko kakou Haku iwaena o ko na aina e. "Eia wau, e hoouna hou ia'u."
Ehia la paa e holo ana i keia makahiki? Owai la o' mau hoa o ke Ehukai o Puaena ke hele ana? A ehia la hoi poe o ke kula kahunapule e holo ana no ka hana a ka Haku ma ka pae aina o Maikonisia? E ala e Hawaii a e aahu i kou ikaika, a e ku a hele nui e hai i ka Euanelio iwaena o ko na aina e. Ma keia wahi, ke haawi nei au i ko'u mahalo i ka poe heluehlu, me kuu aie nui; ke kui lima aloha pu aku nei hoi au me na Kapena o na nupepa a elua, a me na keiki o ka Papa Pai.
Owau no o ko oukou kaikuahine kane make, iloko o ka Haku Iesu Kristo.
MARY KAAIALII KAHELEMAUNA.
Honolulu, Mei 1877.