Ka Nupepa Kuokoa, Volume XVI, Number 22, 2 June 1877 — Page 1

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

BUKE XVI. HELU 21. HONOLULU, POAONO, IUNE 2, 1877. NA HELU A PAU 809.

 

MAIKAI KA HOI KA PAPA!

-A ME-

Ka Laau o kou Hale!

No Hea la?

KA INO HOI NO KAHI O

WAILA MA!

 

Nana aku no hoi ia la,

OHI KA IO o KA LAAU o MAKAWAO.

i ka ua mea o ka nani o

Na Papa, Na Laau.

-A ME-

Na PONO KUKULU HALE

O NA ANO NO A PAU,

-MA KE KIHI O-

Na ALANUI PAPU a me MOIWAHINE,

…..HONOLULU…..

MALAILA E LOAA AI E LIKE ME KA

makemake, no ke

Kumukuai make pono loa

 

PAPA, PAPA, PAPA

Na PAPA huluhulu,

Na PAPA manoanoa,

Na PAPA i kahiia,

Na PAPA i kepa,

PAPA hole keokeo,

PAPA hole ulaula

NA LAAU! LAAU!

NA KUA,

NA KAOLA,

AAHO,

MOLINA,

PEAPEA,

PINE HULUHULU,

PINE I KAHIIA,

Na Papa a me na Laau Ulaula!

PILI ULAULA,

PILI KEOKEO,

PANI PUKA,

PANI PUKA ANIANI,

IPUKA ANIANI,

OLEPELEPE!

PENA O NA ANO A Pau

Hulu Pena mai ka liilii a ke nui

AILA PENA!

AILA HOOMALOO,

WANIKI, PATE.

NA LAKO

o kela a me keia ano.

NA AMI-PUKA HALE,

NA AMI-PUKA PA

 

ANIANI!

 

Pepa Hale me na lihilihi.

 

E LOAA NO MALAILA

Paakai Helu 1,

O KAKAAKO a me PUULOA

 

No ke Dala k@ike, e loaa no na mea a pau i haiia ae la no ke kumukuai emi loa.

O na kauoha a pau mai Hawaii a Niihau, loaaʻku ana ia lakou, e hooko, koke, ae mai ana no ia me ka lawa pono.

E kipa nui ilaila, i ike i k oiaoa

768 @ 79@

 

HE IWAKALUA TAUSANI LEGUE

MALALO O KE KAI!

-NA MEA-

KUPANAHA O KA MOANA!

KE ALA O KA MEA HUNA,

-A O KA MEA-

POHIHIHI O KA 1866!

 

MAHELE II.

MOKUNA VIII.

No keia mea, hooholo iho la au iloko oʻu, he pono no wau e hoomakaukau mau i na wa a pau no ka holo ana. Noonoo iho la no hoi au no ko Kapena Nimo poino, ina makou e haalele ana i ka Nautilo, aole nae au i ike he poino kona, no ka mea, he poe makou i hoopaa ole ia malalo o kekahi palapala hoopaa, nolaila, ua maopopo, ua hiki no ia makou ke haalele i ka wa pono.

Kau nui loa aku la koʻu manao, o ka hiki ae i ka manawa a Nede Laua i olelo mai ai e holo. Oia hele hoi a hiki i ka hora 8, pioloke loa ae la koʻu manao, a he mau minute hoi i koe e hiki ae ai i ka hora 9, hookokoke aku la au ma kahi a Nede i kauoha mai ai, malaila e kakali ai a hiki mai ka wa pono no ke kau ana maluna o ka waapa. Aia nae i kuu hele ana aku, ua hemo ka puka o ka rumi o Kapena Nimo, no ia mea, ua kuemi hope mai la au; aka, no koʻu kupono loa imua o ka ia la alo,, ua hiki ole iaʻu ke alo ae, nolaila, ua kahea koke mai la no kela iaʻu me ka ninau ana, "ua ike anei oe i kahi moolelo no Sepania?"

No ka ia la ninau, aole no au i eke mu aku, no ka mea, e noonoo ana no o loko oʻu i kahi e hiki ai ke holo a me ka hooikaika e kokua i na mea ano e o loko o ka hohonu. Ua maopopo aohe waiwai o ke kaku ia ana o keia mau mea, ke ole makou e hoopae ia i ka aina maloo, a pehea la e ike ia mai ai keia mau mea huna a ka Mea Mana Loa, i waiho ai iloko o ka moana, ma kela a me keia wahi; eia wale no, o ko makou holo malu, a pae aku i kahi e pae ai, alaila, ike ia mai keia mau mea huna o loko o ka moana, a lilo i waiwai nui o ke ao holookoa; a makepono ka luhi o ko makou hoopaa ana ia makou iloko o ka moana.

No kuu pane ole ana aku, ua kukai hou mai la o Kapena Nimo i ka ninau ana, "Ua ike anei oe i kahi moolelo o Sepania?"

Ma ia ninau hou ana mai, na pane koke aku au, He wahi mea uuku wale no ka i loaa iaʻu.

I mai la ua o Kap. Nimo, "Ina pela, eia iluna nei o ka moku he mau kanaka naauao; e noho iho nae oe ilalo, a e hahai aku au ia oe i kekahi mea ano e iloko o keia moolelo, nolaila, e hoolohe pono mai oe, a e lilo ia i mea e pomaikai ai oe ma kekahi mea au i lohe ole ai iloko o keia moolelo."

"Ae e hoolohe no au," i pane aku ai au, me ka ike ole aʻu i kahi aka Nautilo e hookele ia nei; a ninau wale iho la no au iaʻu iho, ke hele nei paha makou ma kahi e hiki ai ia makou ke holomalu.

Ina aole mea keakea ia ae ma ka hoolohe ana mai; alaila, e naua aku kaua a hiki i ka makahiki 1702. Aola no hoi oʻu manao, ua poina ia oe ka manaoana o ka moi o oukou, oia hoi Louis XIV, ma ke ake ana e lilo ka poe Purene malalo o kana auamo, a nana no hoi i hookau i ke Duke o Anjon maluna o ko Sepania O ka nohoalii ana o keia alii, ua ino loa, malalo o ka inoa alii Pilipo V, a nui no hoi ka poe enemi mai iaia ma kela a ma keia wahi o ka aina. Ma kahi makahiki mai o kona nohoalii ana, upu mai la ko Holani, Auseturia a me Enelani a kaili i ke Pilipo V, a e hoolei aku ia Kalaunu maluna o o kekahi Keiki alii, a lakou i kapa aku ai i kona inoa alii o Kale III.

"Ano ka nele loa o Sepania i na koa, ua hiki ola iaia ke hoopio i na hoalaala kaua ana, o loko iho ona a me ko waho mai. He uni nae ke dala a me ke gula ia Sepania mai Amerika mai. Ma ka hope o ka M. H. 1702, na holo aku la he 23 moku malalo o Ademarala Chateau Renand, e kii kala ma kahi mua i loaa ai, a e hoi mai a ku ma Padizai aka, lohe e ka Adimarala, eia ka aumoku Beritania, ke holo poai hele nei iloko o ka moana Atelanika, a nolaila hooholo iho la lakou e holo loa i Farani.

O keia hooholo ana e holo a hiki i Farani, aole i aponoia e naʻili o ka moku. O ko lakou ake loa, o holo no a ku ma ke awa o Padiza, iloko o ke kaikuono o Vigo, ma ke Komohaka Akau o Sepania, a malaila e palekana ai, aole e hao wale ia.

A hoolohe koke no ka Adimarala i keia mau olelo, a hooholo i ka aumoku iloko o Vigo.

O keia alanui a lakou e holo ai, he alanui palahalaha loa, e hiki ole ai ia lakou ke hoopakele ia lakou, mailoko mai o ka lima o na enemi e au hele ana ma o a maanei, e ake ana o ka loaa o kahi waiwai pio.

Oia la i lohe oe e M. Aronaka, a pehea lakou manao, aole anei he mau mea ano nui keia? wahi a Kepana Nimo.

I aku o Aronaka, He oiaio he mau mea ano nui keia au i hoike mai nei.

Hoike hou mai la o Kapena Nimo iaʻu penei, O na kalepa o Padiza, a ua noi aku lakou ia Pilipo, aole he pono e hooleleia na waiwai o na moku iuka; aka, e waiho no iluna o na moku, ma ke ala e hiki ai i Vigo, a hiki i ka wa e pau ai na enemi i ka nalowale.

(Aole i pau.)

 

Ka Hoike a na Komisina Roiala o ke Aupuni.

 

Ua manao ia he hiki no ke hoolilo ia keia apana (Hamakua) i apana nui o ka waiwai. Ma ka olelo hoike no na apana aina iloko o ka apana o Hamakua ua nana wale ia no ka aina ma ko lakou ano kupono no ka mahi ko ana, oiai o ka mahi ko no ka waiwai ano nui i hoomaopopoia; aka aole no paha he apana aina hookahi o lakou i kupono ole no ka hooulu ana i kela a me keia ano hua ai e ulu ana ma na wahi a pau o ka kaei mehana a me na kaei olu o ka honua nei. He ano apuupuu ka moe ana o ka aina, aole hoi he palahalaha loa e like me ka olelo ia; a o na alanui hoi e hoike ana i ke ano ole o ka hookohu ia ana o na luna alanui a me ka poe hana alanui hemahema. Aole no ka nana ku ua ike ia kekahi mau kumu ano nui e alai ana i ke kukulu ia ana o kekahi alanui maikai mai Waipio a hiki i Paahau, nolaila he kupono e hana ia kekahi alanui. Ua hoike mai ke ano o na alanui o keia apana i ko lakou malama pono ole ia. O ka maopopo lea o ka lilo ana o na aina maikai o keia apana i ka hoe hanai holoholona, nana na holoholona e mauna wale nei i ka waiwai o ka aina, he kumu akaka loa ia e hoike ana i ka mea nana e alai a e hoopoino nei i ka pomaikai a me ka holomua o keia apana, a he kupono loa e imi ia ka mea e pakele ai mai na poino e like me ka apana o Waimea. Ma ke kanawai e hoomama ana i ke Komisina e lawelawe, ua hoakaka ia e auhau ia na aina no na hana hou, aka, iloko o kekahi apana e like me Hamakua, he mea maopopo loa aole he kaulike o ka hoauhau hou ana i ua hana hou ma na wahi i hooulu ia ai na hana hou, oiai ka hapa nui o na aina oi aku o ka momona e alo ana i na auhau hou aku, no ka hoohemahema ia e ka poe ia lakou ia mau aina, a nolaila ko oukou Komisina e paipai aku nei e hoauhau ia na aina momona e waiho hemahema ana e like me ka waiwai maoli oia mau aina, o lilo auanei keia ano e i kue a kaulike ole maluna o na hana holomua a me na hooikaika ana, Ua like, maanei a ma na wahi e ae, hookahi mea nui,-ke kanaka, i mea nana e hooulu ae i ka waiwai o keia apana, kahi i maopopo e hoolawa ana i ka nohoʻna oluolu o kekahi poe, he 10,000 ka nui

Ma kahi i kukulu ia na mahiko ma ke ano hui, he okoa ka wili a he okoa ka poe nana e kanu na apana aina i mahele liilii ia, he kupono e haawiia na hoolana a me na kokua e like me ka hoike a ke Komisina. O ka nui o ka aina kupono i ka mahi, he mea maopopo he mau tausani ka nui, aka, no ka nele i na ana aina maikai, aole e hiki ke hoouluuluia. Me he ala aole he kanalua ia e lawa ana no na wiliko he 10 a umukumamalua i ka aina e kanu ai i ke ko.

KA APANA O HILO.

O kahi mua i makaikai ia e ke Komisina ma keia apana, oia no ke awa pae i manaoia o Okala. He awawa keia e holo ana a hiki i kuhakai, he pali makai he 200 kapuai paha ka hohonu. Ma ka hikina aku o ua awawa nei, e oni aku ana iwaho kekahi lae pohaku, a he wahi ano kuono ma na lae pohaku nei, he wahi pae maikai i ka wa aleale nui ole, a he wahi kupono hoi e kukuluia ai ona mau kewe. He ano paunini loa ka pali, a e kiei pono ana maluna o ka moana ma kau mau wahi. he hiki no ke hana ia o ua alanui me ka piina kupono, mai kahi pae aku, a e moe aku ana ma kakaipali, a loaaaku ke awawa. Mai ia wahi aku, ua hiki ke hoopii ia ke alanui ma kela a ma keia aoao o ka pali, a hiki aku iluna ponoi o kahanua, o Kaiwiki a me Kaala ma ka aoao o Hamakua, a o Okala, Humuula a me Waipimalei ma ka aoao o Hilo. Ua pau keia mau aina i ka lilo, a e kanu ko ia aku ana.

Ma Laupahoehoe, ua maikai loa ke awa pae, a ua momona no hoi na aina; aia malaila kahi i ulu ai o kahi mau ko maikai loa, na. Messrs. Lidgate me Cambell, a ma ka nanaina e holomua ana ka laua mau hooikaika ana. He mea kupono e hana hou ia ke alanui ma ka pali o Laupahoehoe. Mai ia nei aku a hiki i Maulua, e waiho ana na aina o Koamano, Lauhulu, Kihalani a me Paaloa, Hookumahoe a me kahi mau aina e iho, he mau aina momona wale no keia; ua pau kahi mau aina i ka hoolimalima ia, kekahi he 1000 eka paha, ua pau i kuai ia, a he 3000 eka paha ka nui o na eka aina aupuni i koe, he 4000 eka ka huina a pau loa. Aia mai ka 10,000 a i ka 15,000 ka nui o na eka aina ululaau e waiho la, a he pono loa lakou ke malamaia.

Ina he mea hiki ke komohia kahi poe e kukulu i wili ma keia mau wahi, ma ke ano mahele, e like me ko Kohala; o ke koena o na aina, e hoolimalima ia i ka poe mahiai liilii,-e loaa anei na hoohoihoi kupono ana i ka poe hapa iki mai o kahi loaa, a pela pu no hoi e loaa ai i na kanaka Hawaii ponoi, e noho ana ma ia mau wahi. Malia paha, o lilo keia i kumu e hoakoakoa mai ai i kahi poe Hawaii e ae e noho ana ma kahi mau apana ooa; a e like anei na hope na e hiki mai ana, e like me na mea i ikea ma Kohala. E pii anei na apana aina aupuni, a i ole ia o na wahi i hookoe ia, a e loaa mai no hoi na uku hoolimalima maikai. O ka hapai ana i na ano hana e like me keia, ma kela a me keia apana, he mea nui ia e kukulu ai i loaa ai ka mea nana e none mai i ke komo ana o na hoopae lima hana; a he hoike pu ana aku no hoi ia i ka momona makaukau maikai o ka lepo i pii ai ke kumukuai a me ka hoolimalima o na aina e pili ana. Aohe nele wai ma Laupahoehoe, a ina he maikai pono na alanui, aohe pilikia o ka hoouna ana i na waiwai mai ko laila mai awa pae. Mahope aku o keia mau aina kupono i ka mahi ko, he mau wahi akea kahi i kupono i ka mahi ana o ke kope. Ua manao ke Komisina e hoike aku he mea kupono i ke Aupuni e malama i keia mau aina i hiki ai ke hoohoihoi ia ka o@hana hoopae lima hana; a e malama ia hoi kahi hapa o ua aina la, a hiki mai i ka wa e noho ai ka Ahaolelo, alaila, e mahele liilii ia i ka poe hoopae lima hana. Aia ma Kaiakua he awa pae maikai, a he alanui wale no ka mea i koe e hoohui mai ai me na aina ma kiekiena, a me ona mono i mea e pono ai ka hoopaa ana o ka moku. E pili koke ana i ka pali o Maulua, aia he 1000 eka aina ko maikai no ke aupuni.

He mea pono ke anaia keia mau aina, a e hooliloia mamuli o ka hoeueu ia ana o na loaa kuloko o keia apana momona launa ole. No keia mea, ke hoike aku nei ke Komisina, e kauohaia na ana aina aupuni e ana i ka laiua pili kahakai a me ke alanui aupuni, i loaaʻi i kahi poe ana aina e aku na wahi e hoomaka ai, ke hoomaka ia na aina e anaia. Ina he mea hiki, he mea kupono no ke hoouna ia i na aina e na ana aina, na lakou e hooholo pono i keia hana; malia o hookahua loa iho ka ueho ana maluna o ua mau aina nei, a lilo ia i hoomahuahua kupono ana i ka oneanea i keia o ua apana momona la. He mea kupono loa i ke aupuni ke hana i na alanui, na alahaka, a me na awa pae. Ua nana ia e makou ke awa pae ma Hakalau, a ina e hoohuiia kekahi ku hao mai kapakai, a hui aku me kekahi lae pohaku ma ka aoao kikina o ua kuono nei, e loaa no kau wahi awa pae kupono; aka, o kahi nui wale no o ka lilo, o ka eli a me ka hana ana i ke alanui, e pii la i ka pali, a hiki pono loa iluna o kiekiena, e loaa aku ai ke alaloa aupuni. Ina e kukulu ia ana na wili ilalo o ke awawa, alaila, he mea kupono ke hana ia ke awa pae a kupono loa no na waapa alo nalu. He 1,500 eka aina makai o ke aupuni ma keia wahi;a he mahuahua no hoi no kahi poe e iho.

I ka wa malie, he hiki ke hanaia a loaa ona wahi awa pae maikai ma Honomu, a o ka mono kahi mea makemake nui ia; eia kahi poe ke hoomaka nei i wahi mahina ko nuku, me ka manao e kukulu i ka wili ilalo o ke owawa. Aia ma na wahi e pili ana i keia he 1,500 eka aina no ke Aupuni, a he 1,250 eka i pau i kuaiia, o kahi o ia mau wahi he kupono no ke kanu ko. Oke ku ana o kahi wili ma Honomu nei, he mea ia e pakui nui aku ai i ke kumukuai o keia mau aina.

Mai keia aina aku, a hiki loa i Hiloone, ua mahuahua na wahi a pau i ka mahiia, e like me Kaupakuea, Onomea, Paukaa a me Papaiko ma. Maluna o keia mau aina, mamuli o ka hookomoia ana mai o na ano ko hou a me na loina o ke kanu ana, ua hoikeia mai ka makaukau kupono o ka aina, i ka hoohuaana mai i na oo ko maikai a mahuahua hoi. He mea kanalua ole, e lilo aku ana keia mau wahi i mau mahina ko kumukuai nui, a he mea ia e hoike mai ai i ka mana o ka hana ma keia apana; he nui na aina maikai loa i koe, aohe i pau i ka mahiia. Ma ke kua, a mauka aku o keia mau mahiko, he nui na aina e waiho wale la i kupono no ka makhi kope. Na ka mahi kope o Mi. Uilama Kini i hoike mai i ke kumu waiwai nui o keia aina no ke kope; a ua hoike pu mai no hoi ia hapai ana i ka mea hiki ke hookoia e ka eleu a me ka mikiala hana, ina no aohe puu dala nui e hoolilo ai.

Eia ke ulu nei na ua o Mi. Kini maluna o 80 eka, he 100,000 kumu kope me ka ulu mohaha maikai; a ma ka nanaina o ko oukou Komisina, o keia aina i kanuia i ke kope, a pela no hoi me ka aina holookoa ma ke kua aku o na aina makai o Hilo, e moe ana ke kiekie mai ka 1000 a i ka 2000 kapuai ke kiekie maluna ae o ka ilikai; he kupono wale no ia mau aina no ka mahi kope ana. A i ka manao maoli o ko oukoui Komisina, ua kupono loa keia mau aina no ke kanu kope, e like me na aina kupono e ae o ka honua nei no ke kanu kope. Na ka mahuahua pono o ka wai, i haawi mai i ka hikiwawe a me ka makaukau pono o ka lawe ana i na hua kope i kahakai ma o na auwai holo la; a hiki aku i kahakai, malaila e kukuluia ai kaei wili a me ka mikini e hoomaemae a e ihi ai i ka alualu, ma o na auhau ana la a ka poe wili, a i ole ia mamuli o ka haawina mahele mawaena o ka mea nana ka wili a me ka poe kanu. Ma keia mau ano hapai hana ana he mea ia e hoohamama maoli aku ai i ka aina i ka poe mahiai io maoli, a e loaa pu no hoi he mau kuuna maikai i ka poe malihini e noho hou mai ana iluna o ka aina a e pii nui no hoi ke kumukuai a me ka waiwai o na aina, i mea e hoopomaikai ai i na ona o ia mau wahi.

E waiho aku ke Komisina i ka manao he mea pono i ke Aupuni ma ia apana, ke ana i kona mau aina a hoolimalima aku i ka poe mahiai io maoli, me ka mahelehele ana i na aina ma o na ano kuleana, i mea e hookoe mai ai i ka pono wai a me ka pono alanui i wahi e hoomoeia ai na hawai; a o ko koena mai o ka aina i malama ia mai, he mea pono e mahelehele liilii hou ia, a e haawi ia i ka poe hoopae lima hana; e hana ia keia mahope iho o kela mahelehele mua ana, a i ka wa no hoi e pau ai i ka mahiia na mahele mua, a i ka holomua ana.

Ua hiki ia mau aina ke hoohua nui mai i ke kalo me ka nui ole o ka luhi; a o ka poe  e noho hoiu aku ana maluna o ia mau aina, he hiki pono ia lakou ke hooulu i na mea a pau i kupono no ko lakou ola ana iho; oiai, i na kumu kope e oo mai ana iloko o na makahiki ekolu, a mahope aku o na makahiki eha e mau mai ana ka hoohua ana mai i na makahiki a pau.

E hoike pu aku no ke Komisina, he mea pono e kukuluia i uwapo ma ka aoao akau aku a ka uwapo mokuahi e ku nei i keia wa ma Waiakea, Hilo; e kukuluia ua uwapo nei ma ke ano paa, a e hemo ana iwaho i 200 kapuai ka loa mai ka lae pohaku aku e ku ana malaila, a e hanaia hoi ua uwapo nei, i hiki ai i na moku ke ku a pili aku ma ka aoao o ua uwapo nei. He hiki ke laweia i Hilo ponoi na waiwai ulu o ia mau apana a pau, a mai laila aku  e hoouna pololei ia ai i na makeke o na aina e; a he kumu ia e houuku mai ai i na lilo o ko laila poe no ka hoouna pololei ana i ka lakou mau waiwai i na makeke kupono, a aole hoi e holo loloiahili a ma Honolulu aku nei. He pono loa o Hilo ke lilo i awa e hoouna pololoi ia ai na mea ulu; a o ka hoolilo aipakiko aka mai ana ma keia wahi, he kumu no ia e hoomahuahua mai ai i ke kumukuai o na waiwai, a he mea no hoi ia e hoopii loa ae ai, a lilo ia apana momona, o ka lua o na apana waiwai nui maloko nei o ke Aupuni.

Ke manaoio nei ke Komisina o na mea a pau a lakou i hoike aku nei no ka hana hou a me na hoeueu ana o na apana o Hamakua a me Hilo, he mea kupono ke hoomak@ koke ia , e like me ka hiki; i mea e  hiki ai ke paulele ia mai na mano hoohoihoi o ke aupuni, a ke haawi aku nei i na hoolanalana ana i ka mikiala a me ka hana. O kekahi mea nui a ke Komisina i kau nui ai, o ke kukulu ana i mau wili me ke kuleana mahele, no na kanaka i mahuahua ole na wahi loaa, e hooulu i ke ko. Ua hoike mai na kanaka maoli i ko lakou ake nui i ke kanu ko, na lakou ponoi iho no e mahi, a he mea kupono keia e hoohoihoi ia ai ma kela a ma keia wahi o ka aina. He mea kupono no hoi i ke aupuni ke noonoo koke mai i na e loaa mai ai na poe paahana, i hiki pono ai ke hapaia ua hana i manaoia; a i mea hoi e lawe mai ai iloko o keia aupuni i kahi ohana kanaka, e lawe pu mai ana i ko lakou mau ohana, a malia ohoohuiia mai ko lakou koko, me ko kakou Hawaii. Malia e loaa no ma Inia keia poe kanaka i manaoia, a ke kaukolo aku nei hoi ke Komisina he mea pono e mala maia ona mau aina aupunui e haawi aku ai i keia poe paahana, mahope iho o ka pau ana o ka lakou mau hana ana malalo o na palapala kepa, alaila, e noho mai lakou maluna o ua mau aina nei, a e mahi ia mau wahi, me he poe ponoi loa la no ka aina; e like me na mea i hoopukapuka pinepine ia no Hamakua, he nui na aina i kupono i ke kope a me ke ko, eia nae, he poe aina wale no i kupono no ka alani, lemi, a me kahi mau hualaau e ae, pela ka mea i ike ia ma kau wahi hapanui o ia mau aina.

(Aole i pau.)