Ka Nupepa Kuokoa, Volume XVI, Number 22, 2 June 1877 — Ka Hoike a na Komisina Roiala o ke Aupuni. [ARTICLE]

Ka Hoike a na Komisina Roiala o ke Aupuni.

! Ma kahi i kukulu ia ua mahiko make ano hui, he okoa ka wili a he okoa ka poe nana e kanu na apaua aina i mahele liiiii ia, he kupono e haavviia na hoolana a me na kokua e like me ka hoike a ke Komiāina» O ka nui o ka Kiua kupono i ka mahi, he mea maopopo he mau tausani ka nui, aka, no ka nele i na ana aiua inaikai, aole e hiki ke hoouluuluia. Me he ala aole he kanalua ia © iawa ana no na wiliko he 10 a umikumamaloa i ka aina e kauu ai i ke ko. Ka Apana o Hilo. 0 kahi imn i m »kaikai ia e ke Eomisina ma keia apana, oia no ke awa pae i manaoia o Okala. He awawa ke* ia e holo ana a hiki i knhakai, he pali m:ikai he 200 kapuai paha ka hohonu. Ma ka hikina aku o ua awawa nei, e oni aku ana iwaho kekahi lae pohaku, a he wahi ano kuono ma ua lae pohaku nei, he wahi pae maikai i ka wa aleale nui ole, a he wahi kupono hoi e kukuluia ai j ona mau kewe. He ano paunini loa ka j pali, a e kiei pono aua maluna o ka moana ma kau mau wahi. He hiki no ke bana ia o ua alauui me ka piioa kupono, mai kahi pue aku, a e moe aku aua kakaipali, a loaa aku ke awawa. Mai ia wahi aku, ua hiki ke hoopii ia ke alanni ma kela a ma keia aoao o ka pali, a hiki aku iluna pouoi o kahanua, o Kaiwiki a mo Kaala ma ka aoao o Hamakua, a o Okala, Humnuia a me Waipimalei ma ka aoao o Hilo. Ua pau keia mau aina i ka lilo, a e kanu ko ia aku ana. Ma Laupahoehoe, ua maikai loa ke awa pae, a ua momona no hoi na aina ; j aia malaila kahi i uiu ai o kahi mau ko maikai loa, na MeB3i*s. Lidgate me Gam* bell, a ma ka nanaina e holomua ana ka laua mau hooikaika ana. He mea kupono e hana hou ia ke aknui ma ka pa li o Laupahoehoe. Mai ia uei aku a hiki i Maulua, e waiho ana na aina o Koamano, Linhulu, Kihalani a me Paaloa, Hookumahoe a me kahi mau aina e iho, he mau aina momona wale no keia ; ua pau kalii mau aina i ka hoolimalima ia, kekahi he 1000 eka paha, ua pau i kuai ia, a he 3000 eka paha ka nui o na eka aina aupuni i koe, he 4000 eka ka huina a pau loa. Aia mai ka 10,000 a i ka 15,000 ka nui o na eka aina ululaan e waiho la, a he pono loa lakon ke malamaia. Ina he mea hiki ke komohia kahi poe e kukulu i wili ma keia mau wahi, ma ke ano mahele, e like me ko Kohala ; o ke koena o na aina, e hoolimalima ia i ka poe mahiai liilii, —e loaa anei na hoohoihoi kupono ana i ka poe hapa iki mai o kahi loaa, a pela pu no hoi e loaa ai i na kauaka Hawaii ponoi, e noho ana ma ia mau wahi. Malia paha, o lilo keia i kumu e hoakoakoa mai ai i kahi poe Hawaii e ae e noho ana ma kahi mau apana okoa ; a e like anei na hope na e hiki mai aua, e like me na mea i ikea ma Kohala. E pii aoei na ap»na aina aupuni, a i ole ia o na wahi i bookoe ia, a e loaa mai no hoi m uku hoolimalima maikai. O ka hapai ana i na auo hana e like me keia, ma kela a me keia apana, he mea nni ia e kukulu ai i loaa ai ka mea nana e none mai i ke korao ana o na hoopae lima hana ; a he j hoike pu ana aku no hoi ia i ka mooio-1 na makaukau maikai o ka lepo i pii ai ke kumukuai a me k* hoolimalima o na aina e pili ana. Aohe nele wai ma Liiu-; pahoehoe, a ina he pono na alanui, aohe pilikia o ka hoouna ana i na waiwai mai ko laila mai awa pae. Mahope aku o keia mau aina kupono i ka mahi ko, he mau wahi akea kahi i kupono i ka mahi ana o ke kope. Ua manao ke Komisina e hoike aku he mea kupono i ke Aupuni e maUma i keia mau aina i hiki ai ke hoohoihoi ia ka hana hoopae iima hana ; a e malama ia | hoi kahi hapa o ua aina la, a hiki mai i j ka wa e noho ai ka Ahaolelo, aUila, e j mahele liiiii ia i ka poe hoopae limaha- | na. Aia ma Kaiakua he awa pae maiI kai, a he alanui wale no ka mea i koe e hoohui mai ai me na aina ma kiekiena, 1 a me ona mooo i mea e pono ai ka hoo-

Ua manno ia he hiki no ke hoolilo ia keia apana (Hamakua) i apana nui o ka waiwai. Ma ka olelo hoike no na apana aina iloko o ka apana o H;>makua ua naua wale ia no ka aina ma ko lakou ano kupono uo ka mahi ko ana, oiai o ka mahi ko no ka waiwai ano nui i hoomaopopoia ; aka aole no paha he apana aina hookahi o lakou i kupouo ole no ka hooulu ana i kela a me keia ano hua ai e ulu aua ma na wahi a pau o ka kaei mehana a me na kaei oln o ka honua nei. He auo apuupuu ka moe ana o ka aina, aole hoi he palahalaha loa e like me ka olelo ia ; a o na alanui hoi e hoike ana i ke ano ole o ka hookohu ia ana o oa luna alanui a me ka poe hana alanui hemahema. Aole no i ka nana ku ua ike ia kekahi mau kumu ano noi e alai ana i ke kuknlu ia ana o kekahi alauui maikai mai Waipio a hiki i Paahau, nolaila lie kupono e hana ia kekahi alanui. Ua hoike mai ke ano o na alanui o keia apaua i ko lakou malama pono ole ia. O ka lea o ka lilo ana o na aina maikai o keia «pana i ka hoe hauai holoholona, nana na holoholona e inauna wale nei i ka waiwai o ka aina, he kumu akaka loa ia e hoike ana i ka mea nana e alai a e hoopoino uei i ka pomaikai a me ka holomua o keia apana, a he kupono loa e imi ia ka mea e pakele ai mai na poino e like me ka apaoa o Waimea. Ma ke kanawai e hoomama ana i ke Komisiua e lawelawe, i ua hoakaka ia e auhau ia na aina no na' hana hou. aka, iloko o kekahi upana e iike me Hamakua, he uiea maopopo ioa | aole he kaulike o ka hoauhau hou ana i ua hana hou ma na wahi i hooalu ia ai na hana hou, oi<*i ka hapa noi o na aina oi aku o k* momona e alo ana i na anhau hou aku, no ka hoohemahema ia e ka poe ia lukoa ia mau aina, a noiaila ko oukou Komisina e paipai aku nei e hoauhau ia na aina inomona e waiho hemahema ana e like me ka waiwai maoli oia nwu aina, o lilo auanei keia ano e i kue a kauiike ole maluna o na hana holomua a me na hooikaika ana, Ua like, maauei n ma na w&hi e ae, hookahi roea nni, —ke kanaka, i me.i nana e hooulu ae i ka waiwai o keia apana, kahi i maopopo e ana i ka noho'ua oluolu o kekahi poe, he 10,000 ka nui

I pna a(ia o ka moku. E pili koke hu t i ka p t|i o Maoina, aii he 1000 eka uina ko maikai no ke aupuui. He mea pono ke anaia keia mau aiua, a e hooiiloia mamuli o ka hoeuen ia ana 0 na loaa kuloko o keia apana momona launa ole. No keia mea, ke hoike aku nei ke Komisina t e kanohaia na ann nina uupani e ana i ka laiua pili knhnkai a me ke alaoui aupuni, i loaa'i i kahi poe aim aina e »ku na wahi e hoomaka ui, ke liOomaka ia na aina e anaia. Ina he mea hiki, he mea kupono no ke Uoonna ia i na Hina e na ana aina, na lakoo e hooholo pouo i keia hana ; maiia o hookahua ioa iho ka ueho ana maluna o ua mau aina nei, a lilo ia i hoomahuahua kupono ana i ka oneanea i keia o ua apaua momona la. He mea kupono lo:i i ke aupuni ke hana i na alauui, na alahtik:i, a me ua awa pae. Ua nana ia e makou ke awa p ae ma H ikalan, a ina e hoohuiia kekahi ku hao mai kapakai, a hui aku me kekahi lae pohaku ma ka aoao hikina o ua kuouo nei, e loaa no kau wahi uwa pae kupono ; aka, o kahi nui wale no o ka li(o, o ka eli v\ me ka hana ana i ke alanui, e pii la i ka pali. a hiki pono loa iluna o kiekiena, e loaa aku ai ke alaloa aupuni. īna e kukulu ; ia ana na wili ilala o ke awawa, alaila, he mea kupouo ke hana ia ke awa pue a kupono loa no n* waapa alo nalu. He 1,500 eka aiua m «ikai o ke aupuni ma keia wahi ; a he mahuahua no hoi no kahi poe e iho. I ka wa malie, he hiki ke hanaia a loaa ona wahi awa pae maikai ma Ho- | nomu, a o ka uiono kalii mea makemake nui ia ; eia kahi poe ke hoomaka nei 1 wahi mahina ko uuku, me ka manuo e | kukulu i ka wili ilalo o ke owawa. Aia j ma na wahi e pili ana i keia he 1,500 eka aina no ke Aupuni, a he 1,250 eka i pau i kuaiia, o k;ihi o ia mau wahi he kupono no ke kanu ko. O ke ku ana o kahi wili ma Honomu nei, he mea ia e | pakui nui aku ai i ke kumukuai o koia I mau aiua. Mai keia aina aku, a hiki loa i Hilo- j one, ua mahuahua na wahi a pau i ka i mahiia, e like me Kaupakuea, Onomea, Paukaa a ine Papaikou ma. Maluna o keia mau aina, mamoli o ka hookoinoia | ana m ti o na ano ko hou h me na loina ! o ke kanu ana, u-i hoikeia mai ka ma» kauknn kupono o ka aina, i ka hoohuaana mai i na oo ko maikai a mahuuhua hoi. He mea kanalua ole, e lilo aku ana keia mau wahi i mau mahina ko kumukuai nui, a he mea ia e hoike mai ai i ka mana o ka hana ma keia apana ; 1 he nui na aina maikai loa i koe, aohe i pau i ka mahiia Ma ke kua, & manka! aku o keia mau mahiko, he nui na aina e wailio wule la i kupono no ka m«hi kope. Na ka mahi kope o Mi. Uilamni Kini i hoike mai i ke kumu waiwai uui 0 keia aina no ke kope; a ua hoike pu mai no hoi ia hapai ana i ka mea hiki ke hookoia e ka eleu a me ka mikiaU hana, ina no aohe paa dala nui e hoolilo ai. ; Eia ke ula nei na ua o Mi. Kiui ma-1 luna o 80 eka, he 100,000 ksmu kope j me ka u'u mohaha maikai; a ma ka i nauaioa o ko oukou Komiāina, o keia aina i kannia i ke kope, a pela oo hoi me ka aina holookoa ma ke kua ako o na aina makai o llilo, e moe ana ke kiekie mai ka 1000 a i ka 2000 kapuai ke kiekie maluna ae o ka iiikai ; he kopono waie no ia mau aina no ka mahi ko- ; pe ana. A i ka manao maoli o ko ou- ! kou Komiaina, oa kopono loa keia mau aiua do ke kanu kope, e iike me na aina kopono e ne o ka honua nei no ke [ kanu kope. Na ka mahaahaa pono o l ka wai, i haawi mai i ka hikiwawe a me | ka makaokau pono o ka lawe ana i na ! hua kope i kahakai ma o na auwai holo 1 la ; a hiki aka i kahakai, malaila e kuj kuioia ai kaei wili a me ka mikini e i hoomaemae a e ihi &i i ka alualu, ma o : na auhan ana la a ka poe wili, a i ole ia ! mamnli o ka liaawina mahele mawaena ! o ka mea nana ka wili a m& ka poe ka- | na. Ma keia mau ano hapai hana ana j he mea ia e hoohamama maoli aka ai i

Ke manaoio nei ko Komisina ooa \ tnea a pau a Ukou » hoike aku uei do i ka ha»;i hou a me ua houueu aua o na | apan<iO a me ililo, hb mea i kapono ke iioooaak i koke ia, e tike me i ka hiki; i mea o hiki «i ke paalele ia mai na mauao hoohoihoi o ke aupuui, a | ke h iiiwi aku nei i na hooianalaua ana | ika īnikiaU ame k* hana. O kekahi ' •ne* nui a ke IComisiua i kau nui ai t o |ke kukulu ana i mau wili me ke kuleana mahele, no oa kaoaka i mahuahua ole na wahi ioaa, e hoonlu ike ko. Ua hoike mai oa kaoaka maoli i ko lakoo ake nni i ke kanu ko, na lakou ponoi ibo no e mahi, a he mea knpono keia e hoohoihoi ia ai ma keU a ma keia wahi ! oka aina. He mea kupono 110 hoi ike aupuni ke noonoo koke mai i na e loaa mni ai na poe paahaua, i hik< pono ai ke hnpaia ua haua i mauaoia; a i mea hoi e iawe mai ai iloko o keia aupuni i kahi ohan« kauaka, e lawe pa mai ao% 1 ko l-iko»! man ohan?», a malia ohoohuiia mai ko lakou koko, me ko kakou Hawaii. Maliu e loaa uo ma Inia keia poe kauaka i mauaoia, a ke kaukolo ako uei ' hoi ke Komiaiua he mea pouo e maia ooa mau aiua aupuoui e haawi aku ai i keia poe paahaua, mahope iho oka pau ana o ka iakoa in<ia hana ana malalo o na palapala kepa, alaila, e ooho mai lakou maluoa o ua m«u aina nei, a e mahi ia mau wahi, me he poe poooi loa ia oo ka aiua; e like me oa mea i hoopukapuka pioepine ia no Hamakaa, he uui ua aiua \ kopooo i ke kope a me ke ko, eia oae, he poe aina wale no i kupono oo ka alaoi, lemi, a me kahi mau hua laau e ae, pela k& mea i ike ia ma k»u wahi hapauui oia mau aina. | (doio i pau*) : —

: ka aina i ka poe mahiai io maoli, a o loa« pu na hoi ho m;ia kaun.i luuikai \ i ka poe lualihioi e iioho hou w»i aua iluoa o ka aina a e pii nu\ no hoi ke ku- ; imikuai a uie k i waiwai on» ain», i tr.ea j e hoopoiuiākai t\i i na oua o ia mao wahi E waiho aku ke Komiein»! i ka ma* nao he mea pono i ke Aupuni m \ i«i apanM, ke an* i kona mau ain>4 a hooli- : mnlīmii aku ika poe m ihiai io muoli, me k>i mahelehelo ana i na aiua uia o ua ano kuleana, i raea e hookoe mui ai i ka pouo wai u me ka poro alaiuu i wahi'e hoouioeia ai na huwai; a o ko koeua mai o ka aina i m»lama ia mui t he mea pono e mnhelehele liilii hou ia, | a e haawi ia i ka poe hoopae lima h-uin; e hnna ia keia mahope iho o kela mahe* , iehele mua ana , a i ka wa no hoi e pau ! ai i ka mahiia na mahele mua, a i ka ; holomua ana. : Ua hiki ia mau nina ke hoohua nui | mai i ke kalo me k>t nui ole oka luhi; a , oka poee uoho hou aku aua mnluna o : ia muii HĪna, he hiki pouo ia lakou ke ! hooulu i na me » a pau i kupouo no ko <; lakou ola ana iho; oi-»i, ina kumu kope j eoo mui ana iloko o na makahiki eko- } lu, a mahope aku ona mikahiki eha e j mau nmi ana ka hoohua ana mai i u i i makahiki a pau. j E hoike pu aku noke Komisina t he ! mea pono e kukuluia i uwapo ma ka aoao akau aku a ka uwapo mokuahi e ku nei i keia wa ma Waiakea, Hilo; e kukuluia ua uwapo nei ma ke ano pua, a e hemo ana iwaho i 200 kapuai ka !oa mai ka lae pohaku aku e kuanamnlailo, a e hanaia hoi ua uwapo nei, i hiki ai i na moku ke ku a pili aku ma ka aoao o ua uwapo net. He hiki ke laweia i Hilo pouoi na waiwai ulo o ia mau apana a pan, a mai laila aku e hoouna pololei ia ai i na makeke o na aina e; a ho kniuu ia e liouuku mai ai i oa lilo o ko laila poe no ka hoouna pololei ana i ka | lakou mau weiwai i namakeke kupono, j a aole hoi e holo loioiahili a ma Honolulu aku nei. He pono loa o Hilo ke lilo i awa e hoouna pololoi ia ai na moa nlu; a o ka hooliio aipakiko akamai aoa ma keia wahi, he kumu no ia e hoomahuahua mai ai i ke kumukuai o na waiwai, a he mea no hoi ia e hoopii loa ae ai, a lilo ia apana momona, o ka lua o na apana waiwai nui maloko nei o ke Aupuni.