Ka Nupepa Kuokoa, Volume XVII, Number 41, 12 October 1878 — Page 4

Page PDF (1.99 MB)

This text was transcribed by:  Cynthia Nakai
This work is dedicated to:  Awaiaulu

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

KA NUPEPA

Kuokoa me ke An Okoa

I HUHA.

A @ Malaia @ Bono Mahina, $1

Dala K@ke ka Rula.

OKATOBA 12, 1878.

Kaawina Kula Sabati.

 

HELU@. SABATI OCT. 27, 1878.

 

KUMUHANA.

Ke kanaka waiwai me Lazaro Pauku Bai@ Luka 16:19-31.

 

19 @ O kekahi kanaka waiwai ua aahuia ka @ makue a me ka ie nani, ua aheaina @ ia a keia i keia la.

20 A o kokahi kanaka ilihune, o Lazaro kona inoa. ua waiho@ aku ia ia ma kona puka, ua paapa i na mai hehe;

21 E ake ia e hanaiia mai i na hunahana i haule mai luna iho o ka papaaina o @a kanaka waiwai la.  A hele mai hoi na @ a pala iho la i kona mau mai.

22 E a hoi kekahi, make aku la ia kanaka @hune, a laweia aku la oia e na anela ma ke poli o Aberahama; a make aku la noi ua kanaka waiwai la, a kanuia iho la.

23 A maloko o ka po oia i nana aku ai, me ka eha nui, ike aku ia ia Aberahama i kahi loihi aku a me Lazaro ma kona poli;

24 A kahea aku ia ia, i aku la, E ka makua, e Aberahama, e aloha mai oe ia’u, a e Loouna mai ia Lazaro e o iho i ka welau o kona manamana luna iloko o ka wai, a e @oumaa@ mai i ko’u alelo; no ka mea, ua @ loa au @ko o keia lapalapa.

25 Alaila i mai la o Aberahama, E ke k@ @manao oe, ua loaa ia oe kau mau mea maikai i kou wa e ola ana; a ia Lazaro hoi na mea ino.  Ano hoi ua hooluoluia ma noi, a ua hoehaeha ia hoi oe.

26 A he mea e ae no hoi, ua waihoia mai he awawa nui iwaena o makou a me @akou, i ole ai e hiki ka poe e manao ana e hele aku ie oukou la; a o ko iaila poe aole e a ki ke hele mai io makou nei.

27 I aku la hoi oia, Nolaila ke noi aku @ au ia oe, e ka makua, e hoouna oe ia ia i ka hale o ko’u makuakane;

28 No ka mea he mau hoahanau kane kolu @lima, e ao aku oia ia lakou, o hiki mai lakou i keia wahi eha.

29 I mai ia o Aberahama ia ia, Aia no hoi ia lakou o Mose a me ka poe kaula, i lohe lakou ia mau mea.

30 A i aku la oia, Aole, e ka makua, e Aberahama; aka, ina e hele aku kekahi mai waena aku o ka poe make, e mihi no lakou.

31 I mai la hoi oia ia ia, Ina i lohe ole lakou ia Mose a me ka poe kaula, aole no lakou e hoohuliia ke ala hou kekahi mai waena aku o ka poe make.

Pauku Gula.  Sol. 14; 32.  E hookuke a ka @a i hewa iloko o kona hewa; lana @ ka manao o ka mea pono i kona make @.

Mele.  Hun. 290.  “E koho no ka poe aia,” p. 1, 3, 1.

Pu@ no ka poe e manao nui ana i ko keia ao.

Ka Wehewehe a Ninau ana.

He Haawina ano nui loa keia, a oi aku i ka na Haawina e ae a pau.  Akahi no a hoakaka loa ia ke ano o ka noho ana ma kela ae, ma ka p@, a ma ka lani.  O ka poe i kele i ka po, ua poino loa lakou, a ua mau ko lakou paa ana malaila.  A o ka poe i hele i ka lani, ua pomaikai lakou, a ua mau ko lakou paa ana malaila.  He wahi awawa paa mau loa mawaena o ka po a me ka lani.  Aole hiki i ko ka po ke pii a komo iloko o ka iaia.

Aole hoi i hiki i ko ka lani ke iho a komo uoko o ka po e kokua, e hooluolu i ko laila poe pio.  Ua ike pono Iesu i ka oiaio o keia mau mea, a nana no i hai mai ia kakou i ole e kuhihewa ke lalau a make.

P. 19, 20, 21.  Elua kanaka, he kanaka waiwai, ua aahuia i keaha?  A ua aha hoi oia i keia i keia ia?  A he kanaka ilihune kekahi, owai kona inoa?  Mahea oia i waiho ia’i?  A ua paa pu hoi i keaha?  Ua ake hoi oia e aha ia?  Ua aha hoi na ilio ia ia?  He mea hooluolu anei ia palu ana i kona eha?  He mea hoomahuahua paha ia i ka eha.  No ka mea, he kalakala ke alelo o ka iho.  Pilikia maoli Lazaro.  Aloha ole ke kanaka waiwai.  Kona inoa, ua huna ia, aka, o kana hana aloha ole, aole hiki ke huna ia.  Aole hiki ia ia ke holoi, a hoonalo aku.

P. 22-24.  Ua make laua nei a elua.  O ke kanaka ilihune mamua no ka waiho wale ia me ka malama ole ia mai.  Aole akaka he poe kanikau nona, he poe wahi, a hoolewa a kanu.  Me he la aole ona makamaka, a hoahanau ma keia ao.  Mai hea mai nae i hoea mai ai he poe aloha a kokua ia ia?  Owai ia poe?  Ua lawe aku lakou ia ia ihea?  I ka poli o Aberahama, ke auo keia, he wahi maikai loa ia, he wahi e malu pono ai.  Malu na keiki ma ka poli o na makua.  Malu ka poe pono ma ka poli, ma ka hale ma ka lani.

Make hoi ke kanaka waiwai.  Aole hiki i kona waiwai ke hoopakele ia ia i ka make.  Ua make oia.  Ua hoolewa nani ia paha, Nui ka huakai i hali a kanu ia ia.  A pehea?  Ua pau anei?  Aohe mea i koe?  Ua koe no ka waiwai ma keia ao, me kana hana aloha ole ia Lazaro.  Aia kona kino ma ka lua kupapau, he lua paha i hoonani ia.  Aia nae mahea kona uhane?  Aia ma ka po me ka uhane o keia kanaka naaupo ma Luka 12:20.  Heaha ka i loaa ia ia ma ka po?  A me ka eha nui, nana’ku oia ihea?  A ike @ wai?  Mehea?  A owai ma kona poli?

P. 24-26.  Mihi anei ke kanaka waiwai i kona ike ana ia Lazaro ma ka poli o Aberahama?  Aole mihi.  Noi aku eia ia Aberahama e hoolilo ia Lazaro i kauwa nana, e hoouna ia ia ilalo i ka po me keaha?  E aha i kona alelo?  No keaha? Ua ae anei Aberahama?  Ua pane oia pehea?  Ua loaa ia ia keaha ma ka honua?  Ua loaa hoi keaha ia Lazaro ma ka honue?  A pehea Lazaro ma keia ao?  Pehea hoi ke kanaka waiwai?  Heaha hoi kekahi mea nui e keakea ana ia Lazaro i ole e hiki ia ia ke iho i ka po e kokua ia ia?  A e keakea ana i kekahi ke makemake oia e pii ae mai ka po a i ka lani?  O keia awawa, aole ia he awawa maoli, he mea ano like.  Ua kau ke Akua i palena, kana olelo paa mau a luli ole mawaena o ka lani a me ka po.  Aole loa e hiki ke pii ae a komo i ka lani, a iho iho a komo iloko a ka po.

P. 27-31.  He mau kamailio kike keia mawaena o ke kanaka waiwai a me Aberahama.  Heaha kona noi ia Aberahama?  Ehia ona mau hoahanau?  E hele Lazaro e aha ia lakou?  I ole lakou e aha?  A pane aku Aberahama pehea?  A koi hou mai oia pehea?

A pane hou aku Aberahama pehea?  Aia no me lakou ke Kauoha Kahiko mai Kinohi a Maraki.  Eia hoi me kakou ia kauoha me ke Kauoha Hou.  Ina hoolohe ole kakou, hoolohe anei kakou ke hoea mai kekahi mai ka make mai?

Mele.  Him. 191.  “Ka Haku e, ua haohao au.”

Na Ninau Hoi Hope.

Heaha ka like ole o keia mau kanaka elua ma keia ao?  Heaha ka like ole ma kela ao?  O ke kanaka waiwai, ua mihi anei oia iloko o ka po?  Ua noi aku anei-oia e hookuu ia mai ka po aku, a e lawe ia aku i ka lani?  Ua noi aku anei e hele kekahi kumu, kekahi kahuna e ao e paipai ia ia maloko o ka po i mihi oia a pii aku i ka lani?  Me he la, ua maopopo, ka poe i hele i ka po, aole o lakou makemake e lohe, a e ao i ka ke Akua olelo.  Ua akaka lea, ua paa mau lakou ma ka po, aole makemake e mihi, he mea ole hoi ke mihi; aole hoi i makemake e hookuu ia, a e lawe ia’i aku i ka lani.  O ko lakou makemake e hoomaalili ia ka wela o ke ahi, e hooluolu ia malaila.  Aole loa lakou e pomaikai ana ke iawe ia i ka lani.  Ina malaila lakou me ko lakou naau kahiko, ua like ka lani me ka po, me ke ahi ia lakou.

Mehea ka oi o ko kakou ao ia’na mamua o ko na hoahanau elima o kela kanaka waiwai?  Ua ao mai ke kanawai o Mose, ua ao mai ka Uhane Hemolele ia kakou.  Elua kumu oi.  Iesu, ka Uhane Hemolele.  Ina hoolohe ole kakou i keia mau kumu eha, hoolohe anei kakou ke puka mai kekahi kumu hou mai ka make mai?  Aole anei Iesu i make a ala hou mai mai ka make mai?  Mau nae ka hookuli o ka nui, a e ake ana no ka lehulehu e make hou Iesu, e make loan no.  Ke hoomaau nei no lakou i na haumana a Iesu, hanai no, pepehi, hoopaahao, puhi i ka baibala i ke ahi, hookapu i ka heluhelu ana i ke Kauoha Hou.  A ina loaa ke kino o Iesu, e kau hou lakou ia ma ke kea.

Aia ka nui o kakou me wai?  Me ke kanaka waiwai anei e noho lealea ana ma ke no nei?  Me Lazaro paha, e noho hune ana ma keia ao, me ka manao nui nae i ko ka lani waiwai?

Mele.  Himi 239.  Mahea la e maha ai?  p. 1, 2, 3.

Pule i mihi ano a hoolohe i ka na kumu a pau.

Haawina no Nov. 3, Luka 17; 11-19.

 

[O ke Kumumanao malalo iho kai lawe i ka makana helu akahi a makou i haawi ai no na manao i hakuia malalo o ka ninau e kau ae la ma kona poo.  Mamuli o ka hooholo ana o ke Komite a makou i koho ai no ia mea; a ke hoolaha aku nei makou ia no ka pomaikai o na makamaka heluhelu.  O ka makou wahi hoohalahala iki wale no, o ka loihi loa; he pono e kaomi ia mai na manao a paa iloko o kahi anapuni emi mai.]

 

Pehea e Loaa ai i ke Kanaka Hawaii

ka Noho ana Kuonoono ma

na Pono Kino?

 

No ka ninau holookoa e pono kakou e kamailio malalo o na mahele eha:

1.       O ka mikiala hana.  2. O ka hoopono ma na hana.  3.  O ka hoomanawanui mau me

ke ahonui.  4. O ka malama i na loaa.

1. O ka mikiala hana, oia kekahi haawina maikai loa, e pono e loaa iloko o kela me keia

kanaka Hawaii e manao ana e holomua ma keia ola ana.  A o ka mea mua loa no hoi keia e pono e loaa mua i ke kanaka i kona wa opio i eleu ai oia ma na mea a pau.  E loaa mua loa hoi iaia ka mikiala ma na hana mahiai, a me na mea e pono ai kona ola kino ana, no ka@ mea, oia ke ola o ke kanaka; ina aole he ai, e wiwi kakou a e pau i ka make.  Aole hoi no ia wale no, aka, no ka mea, o ka mahiai oia ka hana mikiala mua loa a ke Akua i haawi mai ai i ko kakou mau kupuna mua loa ia Adamu ma, a ke paa nei ia kauoha a hiki i keia la; a o ka hana mikiala mua loa ia a ke kanaka e pono e ike, a mahope na hana mikiala e ae.

Aka, ke minamina nei au i ka puana ae, he nui loa o na kanaka Hawaii i nele i keia haawina maikai o ka mikiala hana; ke kapa wale aku nei no lakou i ka hoopalaleha, he mikiala hana; i ka hiamoe a awakea ala mai e hana, he mikiala hana; i ka lalau wale iho no a po ka la i ka paniolo pipi, he mikiala hana; a i ka hana iki ana no hoi i kahi hana, a hiamoe            iho a po ka la i ka hapanui o ka manawa, he mikiala hana; a pela aku, a pela aku.

Nani wale ke kuhihewa ana o ke kanaka Hawaii i ke ano io oia mau huaolelo! Nohea mai hoi keia kuhihewa ana, a me keia hoohewahewa ana o oukou i ka kakou olelo makuahine i maa mau a kuluma hoi?  Aole anei no loko mai o ka p@laualelo a molowa maoli no me ka makau hana maoli keia kuhihewa ana?  Auwe oe e ke kanaka i makau i ka hana, ka mea hoi i oleloia, “Aole e pono e ai i ka ai!”

Ke lawe nei ke kanaka molowa i ka hiamoe i wahine manuahi, i ka palaualelo hoi, i haku nona!  Auwe hoi oe e ka palaualelo “Ka makua o na hewa he nui!” – Auwe hoi oe e ka mamoe, “Ka makua o ka ilihune!”

Ea!  Auhea oukou e lawe hoano e nei i ke ano io maoli o ka mikiala hana.  O kona ano maoli, oia ka makaala ana o ke kanaka i na hana me ka paa mau o ka manawa. – Ala mau ke kanaka mikiala hana i ka wanaao, a hele aku e hooko pono i kana mau hana, ina e pau e ana ua mau hana ‘la i ka hanaia, a he nui ka manawa o ka la i koe, alaila, e hele hou ana no oia i kahi hana e ae ana i ike ai he pono ke hana e ia ia, hana, aole hoi e hoomaunauna wale aku ia hakina manawa ma ke kuauhau ana ma na mea ano ole me na lola.

Eia hoi kekahi, aole aia wale no he hana pii o ka uku hana, alaila hana, aole no hoi, aia he hana maemae alaila hana; o na hana a pau e loaa ana ia oe, uwi waiu, eli lua, palau, kahu pipi, mahiai, a pela aku.  No ka mea, aole no he pii o ka uku hana i na wa a pau, a aole no hoi he mea loaa mau na hana mama; aole hoi no ia wale, aka, no ka mea, “Me ke kahe o kou hou oe e ai ai i ka ai.”

Ina no ua nele i ka hana ole i kahi manawa, aka nae, he wahi hana uuku ke waiho ana no ka hapawalu paha o ka la, a i ole no ka hapaha paha o ka la, e hana no, no ka mea, iloko o 360 la hana ole e like me ia, e loaa ana he 360 hapawalu, like me $45; a i ole o ka 360 hapaha paha, like me $90.  No ka mea no hoi, ua oi aku ka la helu, mamua o ka la helu ole – “O ka huina o na mea liilii, ua lilo ia i mau mea nui.” Aole wale hoi no ia, aka, i mau ka mikiala hana me oe.

E nana oukou i na haole, ka ala nei lakou i ka wanaao, a hele aku e hooko i ka lakou mau hana, me ke kali ole ma ke ala e hoolohe i na wanana ano ole – “He dala ka manawa,” wahi a lakou, a ua oiaio loa kela olelo ke laweia kona ano io a hookoia.

E nana hou aku i na pukiki, ke ala nei lakou i ka wa kakahiaka nui loa e uwi i na pipi waiu i na kakahiaka a pau me ka haule ole o ka manawa hana, a ua ano like lakou me ka wati, no ke kali ole i kekahi mea, aka, oili mau aku no i ke taona i ka wanaao me na kini waiu no ka ohi mai i na kenikeni; oiai, ua ike lakou, “He dala ka manawa.”

E nana hou aku i na pake, ala no lakou i ka wa kakahiaka nui a hele aku e hana, me ke kali ole i kekahi mea.  Ina lakou e hana a pau e ka hana, a ua pau la okoa, alaila, e hoi no lakou a ka hale, a e paeli hou mawaho iho o ka hale, a e kanu kapiki, pineki, papapa, uala, a pela aku; me ka hoomaunauna ole i ka manawa no ka hoolohe ana i na kuauhau ano ole, oiai, ua ike lakou, “He dala ka manawa;” e loaa ana he mau kenikeni ma kela mau pineki, uala, a pela aku.

Ano hoi, e pono kakou e ike, o na manawa a pau i hooliloia ma ka hana, e ohi ana kakou i ke dala no ia manawa, a o na manawa hoi a pau, i hooliloia no ka hoolohe ana i na kauahau me na olelo ano ole, e ohi ana kakou no ia mau hakina manawa i ka ole o Ladana.

Nolaila, ina he mikiala hana kai loko o kekahi, alaila e hoomanaoia auanei, ke hele aku la oia maluna o na meheu e hiki aku ai i kahi e loaa mai ai o ke kahua e loaa mai ai ka noho ana kuonoono ma na pono kino.

2. O ka hoopono ma na hana, oia kekahi mea nani loa e loaa ai i ke kanaka.  He oi kilakila kona nani imua o ke dala me ke gula.  Ua like no kona nani ke loaa pono i kekahi kanaka me ka nani o ke kaei gula nani-kela o na anela i kae@ia ma ka puhaka o ua kanaka la.  A he mea pono loa no hoi e loaa keia haawina nani i ka wa opio o ke kanaka, i ola ai hoi kona lunaikehala a ikaika i kona wa e oo ai.

No ka mea no hoi, ua oi pakela aku ka mana o ka hoike ana a ke kanaka hoopono imua o ka hoike ana a na miliona kanaka hapa hoopono; aole oia wale, aka, ua like ka hilinaiia o ka oiaio o ka olelo a ke kanaka hoopono me ka hilinaiia o na olelo o ka Baibala; a o kona inoa hoi, ua lilo i momi na ko keia ao.

Aka, ke minamina nei au i ka hoopu-a ae maanei, he kakaikahi loa na kanaka Hawaii i lawe pono i ke ano io o ka hoopono a hooko aku.  Ke lawe kapakahi nei ka hapanui ma ke ano hoopalaimaka. – Oia kekahi poe o lakou iluna o na awai laa o ke Akua Mana Loa kahi i hookiekie ai, a aole no e emo a ua haule mai la no ke kolohe i ke dala a ka Ekalesia.  A ke lawelawe nei hoi kahi o lakou ma na oihana o ke aupuni aole no i liuliu aku, ua haule mai la no, no ka apuka i ke dala o ke aupuni, a pela wale aku no a he nui loa.

Ea! Nohea mai keia apuka ana?  A nohea mai keia manao kolohe iloko o ke kanaka?  Aole anei ua nele i ka hoopono?  Aole anei ua make mua loa no ka lunaikehala i kona wa no e noho kamalii ana?

E!  O ka hoopono oiaio maoli, oia kou malama pono ioa ana i na waiwai a pau o hai i haawi mai ai ia oe e malama, a e hoopukapuka paha.  I kou malama ana, mai lawe iki i kahi huna o ke kene@a, aole no hoi no kou ike ua puka mau kau hoopukapuka ana, a aole i ike kou haku, he mea ia nau e lawe iki ai, no ka mea, “O na waiwai a pau i loaa hewa mai, aole ia he mea nou e waiwai ai.”  Aole no ia wale, aka, e kapaia oe he kanaka aihue, a e eleele aai ino ioa kou inoa ma keia ao.

Aia no a loaa pono keia mea i ke kanaka Hawaii, he hoopono ma na hana, alaila, ua manaoia ua kokoke loa no oia i ke kahua e hiki aku ai i kahi o ka noho ana kuonoono ma na pono kino.  Oiai, aole e nele ka loaa o na hana iaia ma na wahi a pau ana e hele ai, a o na hana kupono no hoi a pau i kupono i kona ike e loaa ana iaia me ka hakalia ole.

3. O ka hoomanawanui mau ke ke ahonui, oia kekahi mau mea maikai loa e pono e loaa pono loa i ke kanaka Hawaii e ake ana e holomua ma na hana pomaikai o keia noho ana.  No ka mea. aia @o a loaa pono keia mau haawina i kekahi, alaila, hiki pono na hana a pau ana e manao ai e lawelawe; a aia’no hoi a loaa pono keia mau haawina i kekahi, alaila, ua manaoia, aia ke dala me ke gula me a kahi i ukali mau ai.

Aka nae, o kona loa, laula, me kona hohonu, he paakiki loa ia ma ka hooko ana ia, o kona ano maoli ma na hana a ma na mea no hoi a pau.  Aka hoi, ua manaoia no, o ka wa opio wale no ka wa kupono loa e kanu ia ai keia anoano a ulu iloko o ke kanaka, a i kona wa e oo ai, e oo pu keia mea iloko ona.

Aka, me ka minamina no au e olelo mau aku nei, ua nele loa ka hapanui loa o na kanaka Hawaii o keia wa i nei mau haawina maikai loa. – Ke kapa aku nei lakou i ka hoopalaleha, ka lomaloma, a pela aku, he hoomanawanui mau me ke ahonui. . A ke lohea ia aku nei no hoi ia mau leo ma na wahi a pau o ka aina; a ua pii loa aku iluna o na awai laa o ke Akua Mana Loa, ua mau leo ohumu ala, u paupauaho wale.

No keaha keia kaniuhu ana a paupauaho wale?  A no keaha hoi ka ohumu ana?  Aole anei no ka nele maoli no i keia mau haawina maikai loa, ka hoomanawanui mau me ke ahonui?  Kei ka nele ana, ke hele nei a hiki loa iluna loa o ka oihana pookela loa o ke ao nei, ke kahunapule.  E!  Aia no a loheia ia mau leo kaniuhu, ohumu, a paupauaho wale i kekahi, alaila, e hoomanaoia auanei, ua nele loa oia i ka hoomanawanui mau ke ahonui.  A o na kanaka a pau i nele ia haawina maikai, aohe o lakou waiwai ma keia ola ana; a aole loa no hoi e loaa ana ia lakou he noho ana kuonoono ma na pono kino ma keia ao.

Ea, e na makamaka, eia ke ano o ka hoomanawanui mau, oia ka hooikaika ana me ka hoomau ana o kekahi ma na mea a pau, me ka paupauaho ole, aka, hoomau no a lanakila maluna o na mea a pau e keakea mai ana.  A o ke ahonui hoi, oia no ke kaniuhu ole ana o kekahi, a ohumu ole i na pilikia alalai, a paupauaho ole no hoi i na inea a me na pilikia a pau i ili wale mai i kona hooikaika ana.

Nolaila, i manao kekahi e holomua oia ma keia ao, e pono e loaa mua iaia ka hoomanawanui mau me ke ahonui; no ka mea, “Lanakila ka hoomanawanui maluna o na mea a pau.” – “O ke ahonui, hoonee ia i na kuahiwi.”  A ua olelo ia no hoi, “O ka hoomanawanui mau, he pohaku akeakamai ia nana e hoolilo i na mea a pau i puupuu gula.”

Ano, e ike kakou, o na kanaha hoomanawanui mau me ke ahonui a pau, ua hiki ia lakou ke hoolilo i na mea a pau i puupuu gula, ke kahua nui hoi e loaa ai ka noho ana kuonoono ma na pono kino.

E nana kakou i ka oiaio o keia i na kanaka i loaa keia kulana o na aina e mai, e hele mai nei e hookahua i home nani no lakou io kakou nei.  He poe ilihune no lakou i ka hiki ana mai, aka, paeli no kahi i ka honua, kalewa mea ono kahi, a hoomau no i ka hoomanawanui ana, a hala he mau makahiki, loaa iki no ka lanakila; aka nae, hoomau no lakou a lanakila loa.  A i keia mau la, ua lilo kahi i ona makiho a i ona halekuai, a o kahi ua lilo koke no i ona miliona no ka malu ulu o Lele ma Lahaina.  Na hua ia a ka hoomanawanui mau me ke ahonui a pauaho ole.

A no ka ike no hoi o ka poe hoomanawanui, he momona ka lepo o kakou nei, a he gula malaila, nolaila kanu lakou i ke ko, i puka mai ke gula oia wahi; kanu hoi kahi i uala kahiki, a loaa ke gula oia wahi; hanai holoholona hoi kahi, a loaa mai no ke gula oia wahi o Hawaii nei; a pela aku.

Nolaila, e ike kakou a pau, aia a ulu keia mau mea iloko o ke kanaka Hawaii a oo, ka hoomanawanui mau me ke ahonui, alaila, ua maopopo loa no, aia oia maluna pono iho o ke kiko waena o ke kahua e loaa ai iaia ka noho ana kuonoono ma na pono kino.

4. O ka malama i na loaa, oia ka mea nui loa ke loaa i ke kanaka Hawaii.  O kekahi no hoi keia o na mea mua loa e pono e loaa i ke kanaka i kona hoomaka ana e hele ma ke alanui e holomua ai ma na mea e pomaikai ai.  E pono no hoi e loaa i ke kanaka i kona wa opio, i oo ai iloko ona, a minamina oia i kana mau loaa no ka hoolilo ana aku i na mea waiwai ole.  A no ka mea no hoi ua olelo ia, “E malama oe i kau mau loaa oiai oe e opio ana, a e hoolilo aku i kou wa e elemakule ai.”  Aole oia wale, aka, me ka luhi no oe e imi ai a loaa mai ke dala; e pono no oe e aloha ia oe iho, a e malama i nui kau mau loaa, a kuonoono pono oe ma ia mea.

No ka mea, ino aole ou aloha ia oe iho, pehea la e hiki ai ia oe ke aloha aku i kou mau hoakanaka?  A ina ua nele loa no oe i ke aloha, alaila, aole anei ua like oe me ke kumebala kanikani?

Ea!  Ehia la kanaka Hawaii i lawe pono loa i ke ano io o ka malama i na loaa?  Ka!  He uuku loa, o ka hapanui o lakou he poe uhauha me ka hoomanao ole.  Ke hoolei wale nei kahi i na dala i na pepee baka mulea me na kika hohono; o kahi hoi i na pupu awa maka piheka, ili mahuna e hoolei nei i ka luhi; o kahi hoi, i na ol@ole waiona pepehi kanaka; a o kahi hoi, iloko o na hale pahupahu a me na hale pili waiwai malu; a o kahi hoi, ke lawe nei i ka haaheo, a hoolilo aku i kana wahi loaa uuku malaila, no na paa lole hanohano loa o na Moi, a i ka nana aku, me he ona miliona la i ka hele a hulali na pilali gula, a o ka pakeke nae he neo.

No keaha keia hoolei wale i ke dala a hoomaunauna wale?  Aole anei ou hilahila i kou mau i ka ilihune me kou kino ikaika, a i ke kapa ia mai hoi i ka puhikole?  Ea!  Aole anei o ke kumu nui o keia hoolei wale i na loaa; ua lilo na hana lapuwale i wahine manuahi nau na ke kanaka?  A ua lilo hoi ka noonoo i kauwa na ka lapuwale?  Oia maoli no, aohe mea nana e hoole.

Ea!  Ke lilo nei oe i ka baka me ke kika he 75 keneta o ka pule, like me $39 i ka makahiki; a ke lilo nei hoi i ka awa he $1 i ka pule, like me $52 i ka makahiki; a ke lilo nei hoi i ka omole waiona he $2 i ka pule, like me $104 i ka makahiki; a ke lilo nei hoi iloko o na hale pahupahu he $3 i ka pule, like me $156 i ka makahiki; a ke lilo nei hoi i ka opioma he $5 i ka pule, like ma $260 i ka makahiki.  Ma ke koho haahaa ana keia i na lilo no na mea lapuwale, ina nae he hoolilo pakiko ia, aka nae, o ka mea maa mau e ike ia nei, hookahi no hele ana, aia ka pono o ka pau, a neo wale iho ka pakeke pono.

Ma ka hoomaopopo ana aku i na dala i hoolei wale ia no keia mau mea hoopoino kino, he mea e ka nui hewahewa i ka puni ana o ka makahiki; a ina o keia mau ino a pau kai nohoalii iho maluna o ka noonoo o ke kanaka, a i ole o ka hapalua paha oia mau mea lapuwale, alaila, he mea maopopo loa, he puhikule mau ia kanaka, a m@ hou kona poo i ka h@nua no ka make mau loa.  Aloha wale oia i kona puhikole wale ana no ma keia ao.  Pomaikai wale a nani hemolele wale hoi ke kanaka Hawaii opio i nele i ke komo ana iloko o keia mau hana lapuwale, a i hoopa ole hoi.

A i ka hoomaopopo ana, ua like no ka pakeke o ke kahaka uhauha, me ke awa ka moku, aia a hoea i na wa kaulu moku, ua piha kela awa i ka wa po@ole a neo aku; pela no ke kanaka uhauha, aia a hoea i kona wa e kepa ia ai, ua piha kona pakeke i ke dala, aole no nae e liuliu, ua neo koke.

Ea, no keaha ka mea i hiki ole ai i ke kanaka Hawaii ke malama i kana mau wahi loaa uuku?  No kona manao anei, aia a he pii kona uku malama, alaila, malama?  No kona manao anei he mea hihi wale no na hapawalu, hapaha paha, ana e hoolei wale nei i kela me keia la, kela me keia hebedoma?  Oia no.

Ea!  E hoomanao oukou, “O ka huina o na mea liilii, ua loaa i mau mea nui.”  O ka huina o na hapawalu me na hapaha a oukou i hoolei wale ai i na kika, i na lei, i na hula, a pela aku, i kela me keia la, i kela me keia hebedoma, he puu dala nui ia ke helu ia a puni ka makahiki.

E hoomanao no hoi oukou, o ka hapawalu ke kumu waiwai o ne pake e hoomaka nei e imi loaa, a ua loaa hoi ia lakou ke kuonoono ana ma keia nohe ana.  No ka mea, he malama lakou i na hapawalu, oiai ua ike lakou i keia olelo: - “E malama i na hapawalu, a na na dala no e malama ia lakou” a no ka mea no hoi, ua ike lakou he 12 ½ keneta i ka hapawalu, a he mea nui no ke keneta ke malama ia.  E malama i na mea liilii, a e pu-a nui mai auanei ko lakou nani mahope.

Nolaila, i makemake kekahi e holomua oia, a e kuonoono hoi ma na pono kino, e malama pono oia i kana mau loaa a pau, a e hoopau ae hoi i na hana lapuwale, a i ole e hookaawale loa iaia mai ia mau hana ino mai, a e malama i na hapawalu.  A i ka hoolilo ana i ka ai, e ai pakiko oe, aole ka piikoi i na mea ai pii a me na aahu hanohano, aka, e uumi ia mau manao, aia a hiki pono ilaila.  No ka mea, e like auanei oe me ke kanaka lofa i komo i ka aahu o na ona miliona, aohe nae he pakeke, aka, he neo wale no.  A no ka mea no hoi, he aikane maikai ke dala no ka wa pilikia o ke kanaka.

Ano ke ike nei kakou, eha mau mea nui e pono e loaa i ke kanaka Hawaii, no ka hele ana aku ma ke ala e loaa ai ka noho ana kuonoono ma na pono kino.  Maanei e pono au e olelo aku, ina ua loaa pono loa i kekahi kanaka Hawaii, ka mikiala hana, ka hoopono, ka hoomanawanui mau me ke ahonui, a me ka malama i na loaa, aole loa oia e nele ana ma keia ilihonua i ka loaa ana he noho ana kuonoono ma na pono kino.

I ka loaa ana o ka mikiala hana, e loaa pu ka hoopono e pono ai, i hiki ai hoi ke hilinaiia mai na hana, a paulele ia mai; a e loaa pu no hoi ka hoomanawanui mau me ke ahonui, i holomua ai kau mau hana ana, a e loaa pu no hoi ka malama i na loaa, i koe ai kau mau luhi, a loaa hoi ia oe he puu dala.  No ka mea, o ke dala wale no ka mea e hiki ai ke loaa na mea a pau i ka wa pokole; o ka dala no ka@ mea e loaa ai ka aina, ka hale, me na lako pono kino a pau e loaa ai ke kuonoono ana.

Aka, pehea la e loaa ai keia mau haawina maikai i ke kanaka?  Oiai, he mea ole wale no keia mau kuhikuhi ana ke hooko ole ia.  Aole no e hooko ia ana, ke ole kakou e hoano hou ae i ke alakai ana i na opio Hawaii o keia mau la iloko o na haleao.  No ka mea, e hoomanao kakou, o ke ola o ke kanaka he kukulu ana ia.  O ka wa opio ka wa e hoomoe iho ai i ke kahua o ka ike, na maa, na mikiala hana, a pela wale aku.

No ka mea no hoi, i ka makaikai mau ana i na keiki Hawaii, iwaena o ko lakou noho ana ohana, ua ike ia, ua nele loa na makua i na rula o ke alakai maikai ana me ka noho ana maemae ana.  Ke hookuu wale nei lakou i na keiki e auwana wale aku no e like me kona makemake; ke he auwana wale nei i o a ianei, a po ka la me ke keakea ole ia o kona mau manao lalau.  A o kahi mau keiki, ua hele mau no i ke kula, aka, ua nele no na makua i ke ao ana ia lakou i ka mikiala hana.  Aia a aneane aku ke keiki e hiki aku i na makahiki e oo ai, alaila, komo aku la i na kula kiekie ae, a ua hooikaika no, a ua loaa no ka ike, a i ka hoi ana mai i ka home o na makua, he hiamoe ka hana nui me ka hooio i kahi ike uuku, a e ike mau ia ana ma na ahiahi a pau ma na huina alanui me na ai-kala ku, a me na buke ma na pakeke; i ka nana aku ua kohu loio o Pilidelepia.  No keaha keia?  No ka maa ole i ka hana i ka wa kamalii; oiai, ua makau lakou i ka hana lima, a wahi no hoi a lakou, “I imi i ka naauao i mea aha?”  Auwe ke keike naaupo!  I imi oe i ka naauao i mea kokua ia oe ma kau mau hana, a i mea no hoi e mohala pono ai kou noonoo ana, a i ike no hoi i na mea pohihihi, a i loaa no hoi kou kokua ma ka holomua ana ma na mea e pomaikai ai.  E nana oe e keia wahi keiki Hawaii wale iho no i ka moolelo o Daniel Webster, kela loio kaulana o Amerika Huipuia, i kana hana i puka mai ai, he mahiai no ia.  Eia kana olelo i kona mau hoakula iaia i puka aku ai mai ke Kulanui aku o Dartmouth College; “O ko’u hooikaika hana, ka mea nana e hoolilo ia’u i kanaka kaulana, aole o keia palapala hoomaikai;” a haehae ae la oia a holo aku la no ka mahinaai o Elema, (Elms Farm.)  E ike e na opio Hawaii, he mahiai ka hana mua a keia kanaka kaulana a mahope kona lilo ana i loio.

Ua lawa kakou no na hoakaka ana, aka, o ka mea nui wale no i koe, o kahi e ao pono ia ai na opio Hawaii i na mea i hoakaka ia ae nei, oiai, ua nele lakou ma ia mau lala o ka ike ma ka home o ko lakou mau makua.  Oiai no hoi, o ka hapanui o na hoonaauao ana o ko kakou nei wahi aupuni, ua lilo loa ma na buke wale no, a ua nele ke ao ana ia ma ka mikiala hana.  A mai pono no paha ia mau hoonaauao ana, ina he like ke alakai ana a na makua Hawaii me ka na haole ke ao i ka lakou mau keiki i ka hana.

Aia ma ka Repubalike nui o Amerika Huipuia, ke hele nei na keiki i ka hana i ka wa kau mahana o ka makahiki, a i ka wa kau anu o ka hooilo, alaila hoi mai na keiki i ke kula – hookahi hapa o ka makahiki i ka hana, a hookahi hapa i ke kula ana. – Aka, ma Hawaii nei, he kula wale no i oa wa a pau.

Aole anei ua hiki mai kakou i ka wa kupono e hooponopono hou ia ai na kula hanai o na keikikane o kakou a ke aupuni e kokua nei a e malama nei no hoi?  Ma@nei hoomanao au i ke Kula Hanai Keikikane o Haleakala, aia iloko o ka makahiki 1874, ua hookomo ka Papa Hoonaauao he hoololi iloko o ke kula, a @o ia na keiki ma ka mikiala hana i kekahi napa o ka ia @ @ o na rula koa ma ke ano e loaa @ ku@ @ @ keiki hoopono, a i kekahi hapa o ka @ @ ia ma na @oke me ka imi ana no h@ haawina; a i kela hana ana ia peia ua holomua no na keiki, a ua hoomaopopo no au ua loaa he eiwa keiki hooponopono @ ia hana no loko ae o kela me ke a umi keiki.  A ke ike ia nei i keia mau ia ka h@a ana o kela hookomo ana a ka Papa ia @ maikai – Aia kahi poe i ka amara, kamana, hooheeheehao, aia kahi i ka mah@ko, a@ kahi ma na hana mikiala e ae, a ua @o kahi kapena moku iloko o keia mau mahahiki pokole.  Pehea ko oukou manao no keia mau keiki Hawaii, ina aole i hookomo mai ka Papa i ka mikiala hana ma Haleakala?  Aole anei he eiwa o lakou e puka ae no @ko ae o kela me keia umi, i poe @oli me na pakeke i piha i na buke hooio ma ke ano loio apuka Pilidelepia?  Aole anei ua a@e keia poe keiki Hawaii i keia hana maikai a ka Papa Hoonaauao. a owau hoi kahi e kuilima pu aku ia aie ana?

He mea oiaio, he uuku lea ka poe @ @ i ka waiwai nui oia hoololi ana a ka Papa, no ka mea, iloko o ka makahiki 1876, ua hui kakau inoa kekahi poe naau pouli i ka ha hupo o Makawao i kekahi palapala hoopii e hoopau i ke kula no keia ano i ka ahaolelo malalo o ke alakai hewa ana a kahi mea i kona mau hoa kanaka naaupo.  Aka nae, aole no i ko ia mau manao naaupo, no ka mea, na ka pouli i hana.

Nolaila, o ka wa pono keia o hookomo ia ai ka mikiala hana iloko o na kula hanai keikikane o ke aupuni, a e wae ia no hoi na haumana mai na keiki aku he 10 na makahiki a hiki aku i ka 15; no ka mea, o na keiki i oo me ka maa ole i ka hana, he paakiki loa lakou no ke ao ana i ka mikiala hana, a ua maa loa hoi i ka paiaualele.

“E hoomaa aku i kahi keiki ma ke ala e pono ai oia e hele, a i kona wa e oe ai, aole loa oia e haalele ia ala.”

E pono au e kuhikuhi aku i kekahi mau kanaka Hawaii ponoi, i loaa ka noho ana kuonoono ma na pono kino no loko mai o ka hoomanawanui mau me ke ahonui, ka mikiala hana hoi, ka hoopono me ka malama pono i na loaa.

E nana aku e na makamaka ia David Crowningburg o ka ua Ukiu o Makawao, he ilihune no oia mamua, a ua lone au, he palau kana hana mua loa no ka uku, he wahi hapaha no ka la.  He – kanaka oia i hoonaauao maikai ia, a ua kupono loa no kahi mau hana mama, aka, aole oia piikoi e like me ka hapanui o na kanaka opiopio o keia mau la; aka hoomanawanui no oia ma ia hana, a hala kekahi mau manawa, ikeia oia no ka mikiala loa me ka hoopono; ua apo koke ia aku oia e kekahi haole i luna, no ka uku he $25.00 o ka malama, a ua hoomanawanui oia me ka hoomau, a ua pii mau ae no kona kulana, a hiki loa i kona lilo ana i luna nui maluna oia mahiko holookoa, a ua loaa iaia ka uku he $100.00 no ka malama.  He wa loihi loa no keia hoomanawanui ana a pii ai kona uku no loko mai o ka mikiala me ka hoopono.

A no kona malama loa i kana mau loaa, me ka puni haaheo ole hoi o kana wahine, ua kupaila ke bala iaia i kela manawa a ua kii aku na kanaka e aie iaia, a ua pau ko lakou mau aina i ka moraki ia e keia kanaka opio.  A i ka make ana o kona makuakane, ua hooili ia mai iaiai he mau apana aina.  A no kona ike no he gula ko loko o ka lepo o kela apana aina, nolaila, ua kuai oia he mau bipi waiu a hooholo aku maluna o kela aina, aole no nae i liuliu, ua kanau mai la, a hala hou no he makahiki hanau no, pela no i hanau mau mai ai a @k@ ka nui loa ana o na bipi, a ua nui loa kana mau bipi kupono i ka hana i kela manawa, a ua lawe mai oia a hookomo aku la i ka hana o ka mahiko, a ua loaa h@ he helu malaila, a ua loaa hoi iaia ka uku malama i kela manawa he $50.00 me ka helu ole i kona mau loaa mawaho.

A i keia la, he home nani loa kona loko o ka uluwehi a na laau ma Makawao, a i ka hoomaopopo aku i ka waiwai io o kona home Pare@aiso, aole ia e emi malalo o ka $15000.00, a aole no paha oia e ae ana e kuai i ua home ala ona no ka $25000 00 ka waiwai io.

Ua aie hoi k@ hapanui o na kanaka kuonoono apuni o Maui nei iaia, a ua pau ko lakou mau aina i ka moraki ia e keia kanaka opio.  A o kona loaa makahiki i keia wa aole no i emi iho malalo o ka $6000.00 a ua hai ia mai au e kekahi mea e hiki ke hilinai ia aku, aole e emi iho malalo o ke $50,000 na dala maoli iloko o kona waihona dala me ka helu ole i kona mau wa’wai mawaho he nui.

Ea!  e na makamaka, ke ike nei kakou he home noho ana kuonoono hanohano loaa i keia kanaka Hawaii no loko mai o kona mikiala hana, hoopono, hoomanwanui mau me ke ahonui i kona mau la opio, a me ka malama i na loaa, a ua ikeia ka hua nui ana.

He nui no na kanaka Hawaii i loaa ka noho ana kuonoono ma na pono kino ma keia ano, a i na au e hoikeike ia oukou e piha ana kekahi buke nui i ko lakou mau moolelo.  Aka e lawe mui au i hookahi kanaka i koe a’u i ike maka ai i kona pii ana, o Kaaua kona inoa, no Makawao no.

He kanaka kumakahiki mau oia mamua.  Aka, i ko’u wa he umikumamakolu makahiki, ua ike au iaia e hoopukapuka ana i kana wahi loaa uuku ma ke kalewa i-a ana mao maanei o ka aina, ua hoomanawanui oia pela me ka malama loa ana @ kana mau wahi loaa, a ma hope mai, ua kuai kela kanaka he mau bipi keiki, oiai, ua ike no paha oia e pua mai ana no he momona mahope.  Hoomau no nae oia pela, a hala he 5 na makahiki mahope mai, ua loaa kona apana aina, a ua ku koke no kona hale laau maikai.  A o kela mau bipi keiki, ua nunui i kela manawa, a ua loaa kana mau bipi kauo, a ua hele oia i ka oihana palau, a ua loaa no iaia kona uku la hana mawaena o ka $3.00 me ka $5.00 a oia no kekahi kanaka kuonoono ma na pono kino o Makawao i keia la.

E lawe e ni kanaka kumekahiki i ka rula o keia kanaka ma na mea i hoike ia aku nei ia oukou, a e loaa ka noho ana kuonoono ma na pono kino, aole hoi ku i ke kumakahiki mau.  E nana oukou iaia a e noonoo pono, no ka mea, he 10 wale no na makahihi i hala ae nei, a o kona loaa makahiki i keia wa he $500.

E ike e na kanaka Hawaii a pau, o ka mikiala hana, ka hoomanawanui mau me ke ahonui, ka hoopono hoi, me ka malama pono i na loaa, oia wale no ke alanui e hiki ai ke hele a loaa ka noho ana kuonoono ma na pono kino.  A o ke ala no keia a na haole @ hahai nei, a ua ona miliona kahi poe o lakou.- E aloha auanei, aka, e kamailio aku ana no au no na mea e pono ai na opio Hawaii.              ROB’T KALANILUAPO.