Ka Nupepa Kuokoa, Volume XVII, Number 42, 19 October 1878 — Page 1

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

KA NANEA EEHIA O KA HIWAHIWA OPIO BABELA KA MAMO MAKAHIAPO O NA PUHAKA ALII NANI ABEONA A ME MARIADANE, KA WIWOLUA OLE NANA I KAILI NO KA HULU MAMO GULA LELOLELO MAKAMAE O KA IU O GOMOHERA: KA @ ROSELANI OPIO I AHAI MAKAHEHI  MALUNA O NA KUAHIWI, MAWAENA O NA AWAWA, MALALO O NA LAU LAAU A HOEA I NA WAOAKUA, E KE KUPUA O KA WAO

ALINOE-LUSIANA: O KE KUKULU HIKINA LOA O KA ILIHONUA NEI.

MOKUNA 1 ----HELU 19.

            I ka hoomaopopo ana mai o ke Kaikamahine alii ua ko kana mau kuhikuhi a ua lanakila hoi o Babela maluna o ke kupua; holo awiwi ai la ia a pane maila:

            "E wiki, mai lohi; e hele mua aku, o manawa keia e loaa ʻ i ka Hulu Mamo.

            Hui aku la ko Babela alo imua, ia kona koke a hele aku la.  E kani i na manu mele lea ma o a maanei, a nani na hiohiona o na mea a pau, o ka ua ala ʻ e la ia mau mea mailoko o ke kahi moeuhane o ka weliweli i @ no na kau he lehulehu mai kahi@, a akahi no lakou a hoomaopopo @, a nolaila, haawi lakou i ka @ nui me ka pue hoolea a mahalo @ lakou mea nana i hoopakele ae.  I ka hoomaka ana e oliuliu ka wehe @, a hala aku hoi ka po a omaka @ ka malamalama, o ka manawaia o babela i ku kino ai imua o ka nani o ka Hulu Mamo.  Ua hala mai la iaia nei @ o waho, no ka mea, aohe a ia nei ana, oiai, o lakou pu kekahi i hauoli, a @ la ko lakou mau maka, i ike @ mai ai iaia nei a hana ino mai.

            Maloko o kekahi olowaa aniani i kino@ ia me ka wai gula, i anapuni ia @ me na apo daimana nunui, e waiho @ ua Hulu Mamo Gula nei o Gomohera.  O kona ano, he Hulu no elike me kona inoa; aka, aia mawaena konu o ua hulu nei, kekahi kii nani o kekahi wahine ui, mailoko mai o na hiohiona o ua kii nei i anapu mau ai ka mania hinuhinu a lelolelo ano gula i kela a me keia manawa.  I ko ia nei nana ana iho, he keu @ no o ka ui, aohe mea ana e hiki ai ke  @halike ae; he ui no ko kana ipo, aka, ke ui mohala nohenohea kona; a o keia hoi, he ui onaona maoli no.

            Malalo pono o ka uhi malumalu o ka huna ana a na lau laau ua pahu aniani @ kahi i waiho ai, a lalau iho la keia a hapai aela.  Ia manawa i pane ae ai kekahi leo nahenahe mailoko ae i ka i ana ʻ e.

            "Aloha oe e Babela; ke koa o na la@ a no na la e hiki mai ana; o ka @ alii o na noho Moi he lehulehu; a @ ka punahele makua o na makaainana i ke aloha lokahi a ka lehulehu."

            "Kupanaha!" Wahi a ke koa. "Ke@ nei o Babela e pane aku i ka mea @ ka leo nahenahe onaona i hoolea mai nei ma kona mau pepeiao; aka, pehea ia e hiki ai ina e hunaia na helehelena a hiki ole ia ʻ u ke hoomaopopo ina he kino kanaka no keia ao, a he kino aka paha no kela ao!"

            "Kupanaha io no; aka, no ka manawaia.  E kali oe a e hoomaopopo ia no ia oe: ano, e lawe aku oe i kau makana o ka lanakila!" Wahi hou a ua leo nei.

            Aole keia i hookaulua iho, aka, huli hoi aku la keia i kahi a kona hoa e ku ana me ke kali ana iaia.   Halawai aku la laua, a mahope o ka haawi ana aku i na hoomaikai i ka Mana Lani, huli hoi aku la ma ke ala a laua i hele mai ai me ka piha i na manao hauoli.

            I keia manawa, ua hoomaka na ao pouli e nalo aku mahope o na hiona malamalama e okuku mai ana mahope aku o na pali hauliuli nani o ka aina, a nolaila, ua awiwi loa ku la laua.  Mamua nae o ko laua puka ana aku mai ka ululaau aku, ua uhi ia iho la ua pahu aniani nei me kekahi koloka veleveta uliuli, a na ia mea i paa aku i ka nani mai ka ike ia mai e na kanaka.

            I ke komo ana aku o ke kaikamahine alii iloko o kona keena moe a waiho aku la me ka ike ole ia; ua hoomaka mai e malamalama loa a ua ala mai la no hoi kona makua alii a me ka poe o ke alo ʻ lii.

            Ia la, ua hooluolu iho la ia, e hoomaha ana no ka malihilihi, a e hoomanao ana hoi no Babela, no ka mea, i ke kakahiaka nui o kekahi la ae oia e haalele mai ai i ka aekai o kona one hanau a huli hoi aku.  Nolaila, ua hoopiha ia kona puuwai me na koni hoehaeha ana a ka pana o ke aloha, me ke kulu ana o na omaka waimaka ma kona mau papalina mohaha.  E kuko nui ana ia e noi aku ia Babela e lawe pu iaia a e lilo oia i kauwa nana, oiai, me he la, ua pau kona aloha no na mea e ae a pau, a o Babela wale iho la no ka mea imua o kona mau maka a iloko hoi o kona noonoo ana; a wahi ana i pane ai iaia iho ia manawa ana e nipoa ia ana e na ao poluluhi o ke kuko.

            "O! E kuu Babela; ina ua manao oe he oiaio ole ka ʻ u mau huaolelo, a he wahahee hoi neia mau kulu waimaka hoehaeha, alaila, e kau mai i kou lima maluna o keia umauma, a e hooiaio iho i ke pana ae nou."

            Aloha ino oia, no kona hoomanawanui hookahi i keia uka koikoi.  Ina paha o ka mea kakau moolelo kekahi malaila, ina ia ua loaa iaia kekahi manawa hauoli a nani iloko o kona ola ana; ka haule ana aku o ka ike o na maka maluna o kona nani nohenohea, a me ka hoonana ana aku i na manao ikiki o ka waikahe e mokuhia ana iloko o kona oiwi kino palupalu.

            O ke keiki Babela, aole no oia i nele i ke kuko ana, ua loaa ia haawina like ia laua.  "Ua imi keia Moi i wahi no ʻ u e poino ai, a aole nae i ko.  Ua hala kona manawa, a ua pau kana mau kumu hoopoino i ka haulehia malalo o Babela, a nolaila, o ka Babela koe.  Aole au e imu i wahi nona e poino ai, aole au e hoouna aku iaia imua o na kupua, aka, e ahai ana au a lawe i kana kaikamahine, i uku panai no kana mau hana lokoino, me ka lawe lanakila pu ana aku hoi i ka olowaa aniani a me ka ukana makamae o loko."  Pela iho la o Babela i kuko ai iloko iho ona, a ua paa kona manao e hooko, ke hiki mai ka manawa.

"Ina e hoea io mai ka la apopo,

Ina he aho ko Babela ia la maikai,

Ina e lana malie a ino paha ka moana,

E hele ana oia me kana Kaikamahine."

            Pela iho la kana mau olelo kaena ku i kona kulana kilakila. (Aole i pau.)

 

Ma ke Kauoha

HE KANAWAI

E PILI ANA I KA MANA HOOKOLOKOLO KAULIKE O KA AHA HOOKOLOKOLO KIEKIE A ME NA AHA HOOKOLOKOLO KAAPUNI.

E hooholoia e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo Kau Kanawai o ke Aupuni.

            Pauku 1.  I hui hoi ia aku ai i ka mana Kaulike i loaa i ka Aha Hookolokolo Kiekie a me na Lunakanawai o ia Aha a me na Aha Hookolokolo Kaapuni ka mana hookolokolo maluna o na hihia a pau i hoomaka ia, ina ma ka palapala hoopii, palapala kena, palapala noi a ma kekahi ano e ae paha i noi ia aku ai e haawi mai i ka pono kaulike, koe na mea i hoakaka ia ke ano o ka hana ana a e hoopuka i na palapala kena akea, a me na palapala ku i ka wa, a me na palapala e ae i makemake ia, ma na hana kaulike i na Aha malalo iho na hui i hoohuiia, a me kekahi poe i komo iloko, i mea e loaa ai ka pono a me ke kaulike.

            Pauku 2.  Ua hiki i ka Aha Kiekie a me na Lunakanawai o ia Aha a pela no hoi me na Aha Hookolokolo Kaapuni e hoolohe a e hooholo ma ke kaulike i na hihia a pau i hoakaka ia mahope iho nei, ina aole i loaa ka pono i na aoao a i elua ma ke ano moakaka, a me ke ano lawa kupono ma ke ano Kanawai i maa mau, oia hoi na hoopii e hookaa i na moraki, a i ole ia e hoopau, na hoopii a me na hana no ka hooko, a me ka hooponopono ana i na waiwai i malama ia no kekahi ina ua pili i ka waiwai paa, a i ole ia, i ka waiwai lewa, na hoopii no ka hooko ana i na olelo aelike, a kekahi aoao iloko o ka aelike e kue ana i kekahi aoao, a me kona mau hooilina ma ke Kanawai, na hooilina mamuli o ka palapala kauoha hooko kauoha, luna hooponopono waiwai, a me na waihona waiwai, na hoopii e kauoha ana e hoihoi ia kekahi waiwai i lawe ia a paa ia mai ka ona, a i huna ia, ai paa ia i hiki ole ai ke hoomalu ia, na hoopii mawaena o na hooilina, na hooilina mamuli o ka palapala kauoha, a hooilina ma ke Kanawai e uku i ko lakou mahele, ina ua ili maluna o lakou ka uku ana i na aie o kekahi mea i make kauoha, a kauoha ole paha, a ma ka hoopii ana, a mawaena paha o kekahi poe e ae i ili like maluna o lakou ka hookaa ana i kekahi aie ina ua ili ia aie maluna o na mea i oi aku mamua o ka mea hookahi.

            O na hihia e ae i komo na mea he elua a oi aku me na kuleana kaawale i hiki ole ke hooholo pono ia me ka moakaka ma ka hoopii hookahi ma ke Kanawai maa mau.

            Na hoopii mawaena o na hoa hui, na hoa hui hoolimalima a me na mea e noho like ana me ke kuleana hookahi, me ko lakou mau hope ma ke Kanawai, me ka mana e koho aku i mau mea e ohi i na uku hoolimalima a me na puka, a e mahele, a e hoolilo aku ia mea i mea e hoopau ai i na aie a me na koi maluna o ua waiwai la, a i ole ia, mawaena o na mea e noho like ana iluna o ka aina.

            Na hoopii mawaena o na kahu malama waiwai, na hooko kauoha a me na luna hooponopono waiwai a me ko lakou mau hope ma ke Kanawai.

            Na hoopii e pili ana i ka hoopoino a me na mea ino wale, ina ua pili i ka waiwai paa a waiwai lewa paha.

            Na hoopii ma na aie buke ina mamuli o ke ano o ia aie buke ua hiki ole ke hooponopono a e hookaa ia ma kekahi hoopii ma ke Kanawai.

            Na palapala hoopii o ka poe i aie ia i mea e loaa ai a e hoolilo ma ka hookaa ana o kekahi aie i kekahi waiwai, kuleana ma ke Kanawai, a ma ke kaulike paha o kekahi mea aie maloko o keia Aupuni i hiki ole ka loaa e hoomaluia a lawe ia ma ka palapala hoomalu, ma kekahi hoopii ma ke Kanawai e kue ana i ua mea aie nei.

            Na hana apuka a me na hoolilo ana o ka waiwai paa ma ke ano moraki.  Na hihia ulia wale, a i ole ia ma ke kuhihewa.

            Na hihia a me na palapala hoopii e huli na mea e huna ia ma kekahi hihia, ina ua hiki e koi ia mamuli o ke Kanawai e like me ka hana ana o na hihia ma ke kaulike.

            A he loaa no hoi ka mana hookolokolo kaulike piha e like me ka mea mau a me na hana o na Aha Kaulike ma na hihia e ae a pau i loaa ole na pono maopopo ma ke Kanawai.

            Pauku 3.  E hiki no ke hoomaka ia na hihia ma ke kaulike ma ka palapala hoopii a palapala noi paha, me ka palapala kena e like me ka mea i hana mau ia ma ke kaulike, a i ole ia e hookomo ia iloko o ka palapala kena i hoopuka mua ia a palapala kena a me ka palapala hoomalu paha, a i ole ia, ma ka palapala hoakaka ma kekahi hoopii ma ka aelike a hana hewa paha e like me ke ano o ka hihia, me ke kauoha a kauoha ole paha no ka hoomalu ana i ka waiwai, a hopu ana paha o ka mea i hoopiia a e hoihoi ia mai ma na Kau o ka Aha a i ole ia ma na la i kauoha ia e ka Aha.

            E hoakaka pokole ia na mea ano nui a me na mea e pili ana i hilinaiia, me ka waiho aku i na mea ano nui ole a me na mea pili ole i ka hihia.

            Pauku 4.  Ina e makemake ia e huli kekahi mea iloko o ka hihia ua hiki no ke lawe ia mai ma ka palapala noi a i ole ia e hui ia iloko o ka palapala hoakaka a i ole ia ma na ninau i kakau ia.  A o na panee e pili ana ia mea e hoike koke ia aku me ka hoohakalia kupono ole a e hooholo ia na ninau e ulu mai ana ma ia mea mamuli o na rula e pili ana i na palapala huli iloko o na hihia.

            Pauku 5.  O ka olelo pale ma ka Aha Kaulike e hanaia no ia ma ka palapala hoohalahala, palapala pale, a i ole ia ma ka palapala pane, e hui pu ia me ka palapala hoohalahala kekahi, palapala hoike e olelo ana aole i hana ia pela me ka manao e hooloihi na hana, a o ka palapala pane e hoohiki ia no ia, ke ae ole mai kekahi aoao aole e hana pela.

            Aponoia i ka la 30 o Iulai, M.H. 1878.

            KALAKAUA R.

 

            (O ke Kumumanao malalo iho kai lawe i ka makana helu elua a makou i haawi ai no na manao i hakuia malalo o ka ninau e kau ae la ma kona poo.  Mamuli o ka hooholo ana o ke Komite a makou i koho ai no ia mea; a ke hoolaha aku nei makou ia no ka pomaikai o na makamaka heluhelu.)

 

Pehea e Loaa ai i ke Kanaka Hawaii ka Noho ana Kuonoono ma na Pono Kino?

            He ninau nui keia i waiho ia a i hoopuka ia no hoi ma ko kakou NUPEPA KUOKOA na ka lehulehu e imi, a e kaana pono i kona ano a e wehewehe i kona io.  A ma ko ʻ u noonoo ana i keia ninau, he ninau keia i laweia mai ma ke ano, ua hakiloia a halaloia na paia o ke kanaka Hawaii mai ka hiki mua ana ai o ka pono i Hawaii nei a hiki i keia wa e nee nei, a ua ike ia, aole i ku ka hapanui o ka Lahui Hawaii maluna o ke kahua o ke kuonoono; nolaila, ua imiia keia ninau, a waiho ia mai na ka lehulehu e imi a huai puka nui ae i ke akea; penei a penei e hana ai ke kanaka Hawaii a loaa ke kuonoono; molaila, ma ko ʻ u kaupaona ana i ka waiwai o keia ninau, oia keia, "Ua aloha ia oe e ke kanaka Hawaii, oiai oe e paialewa ia ana e na kikiao makani o ka uhauha a me ka lealea; a eia iho ke ala la e hele ai, alaila hiki aku i ka home o ke kuonoono, wahi a ka mea haku manao.  A oiai ka ninau imua o ko ʻ u mau maka, halia e mai la ia ʻ u ke aloha i kuu aina hanau a me na kei o ka aina, a puana ae la au i keia mau lalani himeni:

"Kuu Aina hanau e,

Kuu Aina makamae,

Aloha au

I kou mau kahawai,

Na kualono e,

Na kula uli mai,

He oli ko ʻ u."

            Ua aloha au i kuu aina i ka lilo na hai e hoonuu na ono, a e aki-ku i na lihaliha o kuu aina makuahine, a e paeli mai i na kula uliuli o kuu aina hanau, a koe iho la na keiki hanau o ka aina, e kuoe hele ana ma o a ma o o ka aina, e nana hele ai i ka ulu wehiwehi o na home o ka poe i hoomau ma ka hana, a i loaa ka noonoo e hoohana iaia iho malalo o ka hana ana i koho ai, a malaila oia i ku ai,  a loaa ke kuonoono e like me ka makemake o ka ninau e ninau ia nei.

            Eia ka wa pono ia kaua e na keiki o kuu aina hanau e noonoo iho ai, oiai ua hala hope aku la na la o ka lealea, ka uhauha a me ka makona, a ke kaupaona iho oe i ka mea i loaa maloko oia mau hana, eia ka mea i loaa aohe waihona, aohe home, aole no hoi he noho ʻ na kuonoono.  Eia iho ka ninau nana e hoeueu ia kaua, a ia kakou, a i ka lahui mai o a o.  E ala, e ku, e imi, e hana, a e liki ia oe iho no ka hana; alaila, e loaa no ka noho ana kuonoono.  E nana ʻ aku i ke kulana o na haole, aole lakou i hoopau wale i ko lakou manawa ma ka mea waiwai ole, aka, ua ku iho lakou maluna o ka hana a lakou i koho ai, a malaila ko lakou haawi nui i ko lakou manawa, a ke hoala ae lakou e ike ia aku no, he mau home i hoopuniia e na ea aala o na pua, a he mau kihapai i noho ia e ka momona.  E ninau iho kaua, nohea mai keia mau hone mani, a me keia mau halekuai nui, a me keia nui loa o ke dala?  Eia, noloko ae o ka hou o ko lakou mau lae, a lakou i hoomanawanui iho ai i ka hana a lakou i koho ai e hana.

            Eiai na olelo a ka makuakane o Linekona iaia, "Aole pono ke noho wale, o ka poe i hana maoli, oia ka ke Akua i kokua mai ai."  Ua kaulana no hoi ia no kona hana mau, hooikaika, hoomanawanui, hoopono a me ka mau o kona aloha i kona mau makua.

            A no ka loaa ana ia ʻ u he wa kupono e kamailio ai no keia mea, ke lawe mai nei au i kekahi mau kumu a ʻ u i noonoo ai, e waiho aku na kakou e wae no kakou iho, e like me ia malolo iho nei:

            1.  O ke koho ana o ke kanaka i hana nana iho, a hoopaa iaia iho ma ia hana, me kona hoomakaukau iaia ma ia hana.

            2.  O ka ike o ke kanaka i kana hana iho, ina he hewa a ma he pono.

            3.  O ka malama i ka loaa nui a me kahi loaa uuku me ka uhauha ole.

            4.  O ka hoopono o ke kanaka ma na mea a pau.

            A ma keia mau kumu au i hilinai ai oia ke ala maopopo e hiki aku ai i ke kuonoono.

            A e hoomaka no au e wehewehe aku i ka manao mua, oia keia, "O ke koho ana o ke kanaka i hana nona iho a hoopaa iaia iho ma ia hana, me kona hoomakaukau iaia ma ia hana."  E ninau iho paha ka mea ninau, heaha la ia hana?  Ke hai aku nei au, he nui a he lehulehu na hana i waihoia mai i keia honua, a na ke kanaka e nana iho.  Ina he mahiai, a he kamana, he amara, he kumuao, he kahunapule, a he hana e ae paha i ike ia ka pomaikai e hoea mai ana.  Aka, o ka mea i makemake ia ma keia manao o ke koho o ke kanaka i ka hana ana i makemake ai, me ka hoopaa ana iaia iho malalo oia hana, me ka hoopau ole i kona manawa hana ma na mea e ae, e hoomau aku no ia i kana hana i kela a me keia la, a hiki ka wa ana e ike iho ai, ua hua mai i ka hua; eia ka Iesu i kana mau haumana no ke kanaka lulu hua, "A o ka mea i luluia ma kahi lepo maikai, oia ka mea i lohe i ka olelo me ka hoomaopopo, a hua mai i ka hua he pahaneri ka kekahi, he pakanaono ka kekahi, a he pakanakolu ka kekahi."  Pela no ke kanaka i hoomau maluna iho o kana hana.  E hua mai ana no ia i na hua aole e emi iho malalo o na tausani, no ke aha?  No ka mea, ua hoomau ia i ka hana me ka molowa ole a me ke kunukunu ole.  E nana hou ae no kakou i ka mea kanu laau, aole oia i nele i ke kipulu ana i na lepo momona a me ka hookahe ana i ka wai i ma-u mau ka laau, a hiki mai i ka wa o ka laau e hua mai ai; alaila, e olioli no ka mea kanu laau, oiai ua ike i nahua ohaha o kana laau; aka, hoopalaleha oe i ke kipulu ana a me ka hookahe ana i ka wai, alaila e ike iho no oe e mimino iho ana a e make loa iho ana.  Pela no ke kanaka i koho i ka hana, aole nae hana, aole hoomau, molowa wale no, alaila, e ike ia aku e mimino iho ana, e neo iho ana, a e nele loa ana kahi waihona, a e ike ole ia aku ana he wahi home kahi, no ke aha?  No ka mea, ua haalele oia i kana hana, a ua nele loa oia i ka hoopaa ana i kona manawa hana ma kana hana iho.

            2.  O ka ike o ke kanaka i kana hana iho, ina he hewa a ina he pono.

            He mea paha keia i kamaaina mau i na kanaka a pau, a aole no paha he mea malalo iho o ka la i nele i ka ike i kana mau hana iho, ina he hewa a ina he pono.  O ke kanaka i lilo nui ma ka ona a me ka moekolohe, ka aihue a me na hana i ano like me keia mau mea a ʻ u i helu ae la, he hiki no iaia ke ike, ua loaa iaia na haawina pomaikai ole.  Penei e maopopo ai, iaia i lawelawe ai i kekahi o keia mau hana i hoike ia ae la, he mea maopopo, mamua o kona komo kino ana aku iloko o kekahi oia mau mea, ua ike e no ia, ua hewa oia, aka, aole oia i kuemi hope mai no kona ike iaia iho ua hewa, ei aku kahi ona i ike ai; iaia e nanea ana me ka lealea, a e hoohialaai ana i na ono a ka hewa, a maona i na ai a ka hewa,, a i ka manawa ana i ike ole ai o kona hora ia e kii ia mai ai e na lima o ke Kanawai, eia ka he leo no ka pilikia, ua hiki mai la ma kona home, a ke puehu la na wahi apana dala i loaa, o ka aina hoi kela, pau aku la i kuai ia, o na wahi holoholona hoi keia, pau aku la.  Heaha keia?  He hana ole hoi paha i ka mea ku i ka pono, a i keia wa, ua hiki aku la kakou i kahi e ike iho ai ke kanaka iaia iho ua hewa oia.

            E ke kanaka opiopio naaupo, ua like pu kona malino me he kai aniani la.  Aka, iaia e hookele ana i kona moku maluna o ke kai o ka hewa, nalo koke ae la na puu uliuli o ka hoopono, a hoomaka mai la na kai kupikipikio o ka poino e aleale iaia.  Nou ino mai la ka makani o ke kau hune iaia, opili mai oia iloko o ke kuaua o ka mainoino, a emoole, ke lana nei oia he moku poino maluna o ke kai palena ole o ka ino mau loa.  A he nui aku na mea e ike ai ke kanaka i kana mau hana iho; aka, i mea e loaa ai ke kuonoono i kanaka Hawaii, oia keia, o ka ike i ka hewa a haalele, no ka mea, ua kauoha maopopo mai ka Palapala Hemolele "O ka me ike i ka hana pono a hana ole, he hewa ia nona."

            3.  O ka malama i ka loaa nui a me kahi loaa uuku me ka uhauha ole.

             Me he mea la, o ka manao e kau ae nei maluna, oia kekahi mea nui a ke kanaka Hawaii e noonoo ai, oiai, ina i nele oia i ka malama i kana mau hana, oia hoi ka makaala ole ana i kana mau hana ponoi iho, pela no ia e nele ai i ka malama i kana mau loaa iho.  Aka, i mea e waiwai ai kakou ma keia manao, e lawe kela a me keia i kana mau loaa iho a waiho ma ka waihona.  Ninau iho paha kakou, pehea e malama ai kakou i na wahi loaa uuku, a pehea e hiki ai ke malama, oiai he uuku kahi loaa o ka pule?  Ke hai aku nei au, penei: Ina loaa ia oe elima dala no ka pule, penei oe e hana ai e lawe oe i ekolu dala, a e waiho aku ma ka waihona i elua, a ina pii ae kou loaa pule i ka ewalu dala, alaila, e lawe oe i ekolu dala i ola nou, a koe iho i ka waihona elima dala, a pela iho la oe e hoomau ai i ka waiho ana i kau mau wahi loaa, ina he nui ka uku pule a uuku paha, pono no e malama i kau wahi o kau loaa no ka waihona, ina he uuku ka mea i waiho ia no ka hoiliili ana, alaila a hala ka wa kupono, e loaa no ia oe ka huina o na dala i ike mua ole ia e oe.  E kamailio aku au no kekahi mea kamahao a me ka mana o na mea liilii.  Aia ma na mauna o ka mokuaina o Kaleponi, ke ulu nei kekahi laau nui kamahao, he 118 kapuai ke anapuni ma kahi i pili me ka honua, a mai ka 300 a ka 400 kapuai ke kiekie, a ke ike aku i keia laau, aole i kanamai ka lua ole o ka nui a me ke kilakila o kona kupu ana mai, aka, ke hoomaopopo iho oe i ke kumu o kona ulu ana mai, aole no ia no kekahi mea nui mai, aka, noloko mai oia o na anoano liilii loa.  O kona kumu, he mole anoano liilii, a o kona hope, he mea kaulana a he mea kamahao.  Pela no ke kanaka i malama i ka mea liilii a mahope lilo i mea nui, a o ka hua oia malama ana, oia keia, he mea kamahao a he mea kaulana, a he on a no na tausani a ona miliona paha.  A no ko ʻ u manao o na mea liilii i huiia, oia ke kahua o ke kuonoono, nolaiala ke puana ae nei au i keia mau lalani himeni:

"Kulu wai liilii la,

Huna one no,

Hui i moana,

Me na aina pu.

Pela na minute,

Na sekona pu

O ke ao mau no."

            4. O ka hoopono o ke kanaka ma na ma na mea a pau.  Aia ma keia manao hope ke kaula kaakolu nana e hooma-lo pono i na manao i haiia ae nei a paa pono, oia hoi ka hoopono o ke kanaka ma kana mau hana, a i nele ke kanaka i keia, alaila, he mea maopopo, e loaa ana oia i na wiliau a ka uhauha a me ka aumiki a ka lealea, a me ke au ka o ka nele, e ko hele ana ia oe maluna o ka ili hualala o ka aina.

            Aka hoi, i ku iho ke kanaka maluna o ka pono, a hookele iaia iho maluna oia kahua, aole nele no kona pae pono aku i ke awa pae o Kuonoono.

            Eia ka olelo kaulana a ko kakou Moi i aloha nui ia, Kalani Kaukeaouli.  "O ke kanaka pono oia ko ʻ u kanaka."  E ninau

hou iho kakou, heaha ka hua a ka pono?  Eia, he kuonoono, he kulanalana ole, he malama i kahi loaa uuku a me ka mea nui, a he noho pono ana o ka ohana, he loaa ole o ka inoa ino, a he nohona maemae, a he nohona kuokoa ana nona iho, a pela aku.

            Nolaila, ina oe e hooko ma ka pololei, alaila, aole oe e loaa ana i kekahi kumu e alalai ai i ka maluhia pono o kou naau; a aia a malu pono kou naau,, malu pu no me kou kino.  He kanawai paa keia; o ka mea e hooko ana ma ka pololei, ma na hana a kona lima i lawelawe ai, aole ia e nele ana i na lako kupono no keia ola ana.

            A ke manao nei au, o Kanalua a me Molowa, o laua na makua o na hewa a pau.  O Hoomaloka ka laua makahiapo, i mare aku ia Palaleha, a loaa mai na laua na moopuna he lehulehu wale; o Malauea, o Holoholoolelo, a Mokuahana, O Hoopilimeaai, o Hune a me Aihue, a hanau mai i na kama o Satana he paapu wale ma ke ao nei.  Nolaila, ina ua kikeke aku o Kanalua ma ka ipuka o kou naau, e kono ana ia oe e kanalua no ka pono a ke Akua me kona lokomaikai, mai wehe ae oe i ka puka o kou naau, o komo auanei ia, a hoomahuahua mai i kou luhi ma ka hana a kou mau lima.  E hookuke oe ia molowa, ina oia e hawanawana mai ma kou pepeiao, me he kakaolelo la.  O kou naau oia no kou a@hikaua.  E hoolilo oe ia Manaoio, Manaolana, ia Aloha, ia Makaala a me Noonoo i aha kuka malu nou, a i mau kakaolelo no kou naau, a i alakai hoi no kou pono.

            Eia na rula a ʻ u i manao ai e waiho aku imua o oukou e o ʻ u mau hoa, i mea e hoomama mai ai i na haawe a ka luhi, a i mea no hoi e kokua mai ana i na manao a ʻ u i hai ae nei maluna.

            Akahi. - E hooko ma ka pololei.

            Alua. - E hooko me ka lauwili ole.

            Akolu. - E hoomau aku oe ma ka hana e paa nei ma kou lima, a loaa mai ia oe kekahi hana e ae i oi kona loaa.

            Aha - E hooko oukou me ke akamai i loaa ia oukou.

            Eia ka olelo kaulana a na poe naauao o ke ao nei, "O ka poe i hiki ole ke hooko ma na mea liilii, aole loa e hiki ana ia lakou ke hooko ma na mea nui."  A no ke aha hoi?  No ka mea, mai na mea liilii mai na mea nui.

            DAVID KEAWEAMAHI.

 

MAIKAI KA HOI KA PAPA!

-A ME-

KA LAAU O KOU HALE!

NO HEA LA?

KAI NO HOI NO KAHI O

WAILA MA!

Nana aku no hoi ia la

            Ohi ka Io o ka Laau o Makawao

                        I ka ua mea hoi o ka nani o

NA PAPA! NA PAPA!

-A ME-

NA PONO KUKULU HALE

O NA ANO NO A PAU

 

Aia ma ke kihi o na

ALANUI PAPU me MOIWAHINE!

HONOLULU

MALAILA E LOAA AI

            E LIKE me ka MAKEMAKE

-NO KE -

KUMUKUAI MAKEPONO LOA!

 

PAPA, PAPA, PAPA,

Na Papa Huluhulu,

Na Papa Manoanoa,

Na Papa i kahiia,

Na Papa Kepa,

Papa Hole Keokeo,

Papa Hole Ulaula.

 

NA LAAU, NA LAAU

Na Kua,

Na Kaola,

Na Aaho,

Na Molina,

Na Peapea,

Pine Huluhulu,

Pine i kahiia

NA Papa a me na Laau Ulaula!

Pili ulaula,

Pili Keokeo,

Pani Puka,

Pani Puka Aniani,

Ipuka Aniani

Puka Olepelepe

 

PENA O NA ANO A PAU

Hulu Pena mai ka Liilii a ke Nui,

Aila Pena,

Aila Hoomaloo,

Waniti, Pate.

NA LAKO O KELA A ME KEIA ANO!

Na Ami Puka Hale.

Na Ami Puka Pa.

ANIANI!

Pepa Hale a me na Lihilihi

E LOAA NO MALAILA

PAAKAI HELU 10 KAKAAKO me PUULOA

            No ke Dala Kuike, e loaa no na mea a pau i haiia ae la, no ke Kumukuai Emi loa.  O na kauoha a pau mai Hawaii a Niihau, e loaa ʻ ku ana ia lakou, e hooko koke ia no ia me ka lawa pono.

            E Kipa Nui Ilaila, i ike i ka Oiaio

840 3ms