Ka Nupepa Kuokoa, Volume XVIII, Number 1, 4 January 1879 — Na Hale o na kanaka Hawaii. [ARTICLE]

Na Hale o na kanaka Hawaii.

i j. t- len Almolelo o kela h" 51,500 no ka hoomakaukau i i3" k:i oklo Hawaii e pili ana i na a nie *oi na oke ola kino; aua wai- ; i) hooponopono ana oia buke ma ka o kekahi komile, oia hoi o W. M. Ki- • t na, J. M. Kapena a rao W. R. Kakela. i, ; iho keka'ni mokuna oia bukc e uiiu na hale noho. L. H. o ke ano o ka hale noho o ke : ,ka . hoomaopopo ia ni ke degcrc o ko- - O na kanaka hihiu loa o - ::»&:•:-ra ame na aina eaeo ke kai o Inia, o iakou hale, aka, ua noho iloko o na . ]jak;<haka oka ululaau, e like me na : o kanaka hupo o Amerika, ua oi :najn aa o ko Saraatera poe ma ka naau- # ko lakou hale he ano lanai, i kukulu . i;o m:.u ī.iau ai uhi ia me na ili o na ■Uoloua hii.in; a o na lahui i loaa anialaina iki, e noiio la ma kauwahi o i r; ;r»i Airr:rika waena, o ua haie o Ia:;a. i.ana ia me ka lrpo i kawiliia i ka ■«•lūaiuo i'i e ka Ja; aka, o ua lahui u n n.alainalama o Europa ame Amer; i.n aina e ae o ka honua nei, ua ; ■,-i hak- pna, i kp.piliia me ka pohaku ..ii- hi\ i.'ia'i. i) k'- o īii kanaka Hawaii i ka wa i ~i ii.u;: j:iai ai o Kapena Kuke maanei, uo he iiiiiiu e Jike me na kanaka o na .. -kupu.'iī o h>ia. aole hoi he hupo a lokoino . ,ke ine ua lahui kamaaina o Amerika<a o K-t': ni!ia paiii, aka, he ano liupo no, e r. nje jja lahui Mesiko a rae na Tataria o • a Hookahi haneri makahiki mamua 'h'.i ui-'u ua uoho na kanaka Hawaii maloko ;;a un\e ]»ili wale no, a ua kupono no ia .< h:;i' o lakou ia wa, i mea e malu ai i z.--. \vu i.a a me ke anu. Aka, ona hale ii'.ik; <• ka wa kahiko, he mea ia i pono ole ka iuuna n.aemae ana o na kanaka, a me <«ia kuio iio hoi, i ka wa i hoomaka ai ka ;Ui :ka noho ana naauao. Ika makar.i 377S a mamua ae oia manawa, he hele kanaka Hawaii mawaho i ka Ia a n.akani i ka nui o ka manawa, a e :\vo ana paha iloko o kekai, anoka i uuku kona aahu, noiaiia ua hoo..iU<kai kona kino olohelohe a oolea . :.-tko o ka pupupu hale pili. Okoa r.a noho ana o ke kanaka naauao o . : ; ki IS7S. Ua aahu ina ano lole :;u ia nei e na iahui malamalama; ūlo o kana ai haole e ai mau nei; >na noho ana iloko o ka hale, e iiaole, a he aneane malihini i ka . aii'i iioko oke kai; nolaiia he mea i.;u))aka Hawaii o keia wa, i hale . < pale loa aku i ka makani a

. :: i o\ Soa aku ka paa mamua »poe k'UpUUa O 1775. • i niaopopo ia e na kanaka Hawaii l v.-- ka pomaikai o ka loaa ana o na a paa no hoi e noho iho ai, a e j lakou 110 ka mikiala ma ia mea iiihkahiki nole he nui loa i haīa AJa ua aina malamalama a Karisti» Eur«tpa- iloko o na makahiki he nui . Laii i Liki hoi i keia \va, ua mau ka < la hapa nui o ko laila poe ma- - 4o v ua pupupu ha'e i hana ia me ka ; l pauku laau, a pela 110 me na r • r.. iic e noho la ma Amerika, i ao . ki ao2o Karisiiano, a hiki wale i keia - .•. lakou e noho iloko o na hale : iai-:. i pai ia me ka lepo, a o ka papa . :>: !. po ko. oiai oa nui na papa laau >5 aina. i emi ke kumukuai malalo o ke 1. ■ Lookahi no ke kapuai; aka, o na -i-i Hawaii, elua a ekolu paha hanauna n-i *.va pouli a hupo o na kupuna, ke w'i iakou, ma kela a ma keia wahi <' '.ae aīna, i mau hale laau inaikai no a, me na puka aniani, ine ka uhi pili a ine ka papahehi laau, o:ai nae ua pa ■-■•'! ; a elima paha ke kumukuai o ia mau ■ maanei mamua ae o ko na aina e ae. 'ih kakaikahi na hale piii i keia wa; a o ka ivii o na kanaka Ilawaii ke noho nei i;oko o na hale laau i hoopaa pono ia mau:,a me na pili laau. O ke kumu manao i kakauia'i keia moku?.a. o;a ke kahikuhi i kekahi mau pono hou hanaia maloko o na hale laau o na kanaka Hai\-aii, i mea e loaa mai ai ke ola kino a !uc* kc ano kiekie o ka noho ana malamala,:;a. Ina ua akea ka hale, ua nui ka palaLahha o ka papahehi, a ua kulu ole ka hale, iie mau pono nui no ia, aole nae i lawa loa. i ir.au keeaa iloko o ka hale, i kaawale loa i;a wahi moe o na kane a me na wahine. I ua ;īolc i hooponoponoia na hale ma ia ano, aiaila ua hapa wale no ka noho ana malamalama o ka lahui, no hoi tuc ke ola iiiaikai o ke kino, A heaha ka oukou i keia wa ? Pehea la ke ano i hooponopono ia'i ka hapa nui o na hale o na kanaka ? O kekahi mau hale, hookahi rutni nui wale no, me na paku lole liaha, a īloko o keia mmi 'nookahi i moe pu ai ka ohana a pau. Pela no i ka wa hupo o Hawaii nei, ua moe huikau na kane a me wahine, na keiki a me na elemakule, ka poe o ka ohana a me na malihini, ua moe like lakou me na kino olohelohe maluna o ka moena hookahi, me ka uhi ia i ke kapa hookahi» O keia noho ana naaupo, oia ka inoe ana o i» kane a me na wahine he lehulehu ma kahi hookahi, e hoopau ia, i mea e pono ai u ioaa V« ola kino o ka lahui, a i mea hoi e kapa ia'i he lahui ua hoomalamalamaia. Aole oo e holo mua ana ka pono a me ke ano Karistiano io, ina e mau ka noho ana e like me ia i hai ia ae la maluna. He makehewa 7 e na makaa Hawaii, ke ao ia na kaikamahine a oukou e na kahlmapule a me na kumu wahme ma na kula, iloko o ka noho ana maemae, a me im ano o ka lede naauao, ina i ka hoi ana mai ma ka hale o ka makua, aole rumi kaawale no ke kaikamahine kahi e moe ai, aka, ua hoomoe ia ma ka

! rumi hookahi me ka makua, na kaikunane, I a me kekahi poe kane e ae paha o ka ohana j a makamaka paha ; a pehea la e n;ilo ai . imua o ia poe na ano kanaka o kakou, na : mea hoi a ka poe naauao a me ka malamalama i hilahila ai e hoike ia imua o hai ? fa oukou e na kanaka Hawaii, ina he kaikamahine puupaa ka kekahi, a he wahine ; paha i mare ole i ke kane, e noho ana me ka ohana, e noonoo oe ;i e hana i rumi kaawale nona. Aole no e noho pono ana ko , oukou poe wahine e like me na wahine o na aina e mai, aole no hoi e hoomalamalama maoli ia'na keia lahui, ke ole oukou e hoomakaukau ma keia mea. Ina e moe aku na wahine haole ma ka rumi hookahi me na kane, o ka hoohaahaa ia ana no ia o na wahine. Eia kekahi, e hoolakoia ka rumi i hookaakaawale ia no na wahine, me na kahiko hale e pono ai a e oluolu ai i na maka o na wahine, elaa me ka papa waiho mea liilii, he aniani, balaki a me kahi lauoho, a me na omole aila a me wai ala, he mau mea ia e oluolu ai a e lealea ai kau kaikamahine i kona wa e hoonani ana iaia iho; no ka mea, ma ia rumi malu, a i ka ike ana'ku ia mau mea i hoomakaukau ia nona, ālaila e hoomanao a e malama ana oia i kona kino iho, a pela no e mahaloia mai ai e hai. A o keia ano o ka malama pono ana a ka wahine i kona kino iho, oia ka hoailona kiekie 0 ka malamalama, a he kumu paa no ke ola maikai o ke kino, oia hoi ka hoomau ana i ka lahui. He mea pono, a he mea e ola maikai ai ke kino, ina i hookaawale ia kahi moe o na kane a me na wahine i mareia, oiai he aina wela keia o kakou. Ma na aina anu o Europa a me Amerika, ua paipai nui ia ka moe kaawale o na mea a pau, a nolaila ua oi aku ka pono o ia mea ina keia aina mehana o Hawaii nei. 1 keia wa, a kakou i ike ai ua holo mua ka waiwai a me ke kuonoono o ka noho ana ma Hji\vaii nei, aole no p{\ha e nele ke kanaka i hoihoi i ka hana, e loaa iaia na»dala e kukulu ai i hale laau nona, a ma keia hope aku, e manaoia he mea nona e hilahila ai, ke ole e hookaawale e ia i nimi okoa no na wahine i mare ole iloko o kona ohana. A ina paha he kanaka ano hanohano, oia hoi he kahunapule, he lunakanawai, he kumukula, he loio, a he kanaka waiwai nui paha, ka mea nona ka hale i hoonani ia mawaho, a e haanui ana oia no kona hanohano ! a me kona waiwai, alaila e manao ia o keia mau mea he mea e hoohaahna ia'i nona, ina e hiki ke olelo ia, o kana kaikamahine a wahine mare ole e ae paha o kona ohana, ua nele i ka rumi kaawale nona, a me na mea liilii e pono ai ka noho ana o ka wahine, aka, ua moe aku ina kahi o na kane, e like me ka poe hupo o ka wa kahiko o Hawaii nei. E na kanaka Hawaii, ke kauoha ia nei oukou e malama i na kaikamahine, ina paha ke makemake nei oukou e ola hou ae ka lahui! Aole nae e malama ia'na lakou ke ole e hoomakaukau pono no ko lakou moe ana a me ka noho ana. O ka haiolelo ana 1 ka Euanelio o Karisto, a me ke ao ana a na kumukula i oi aku ka naauao, he mau mea maikai loa no ia, aka hoi, aole no e hoomaemae ia a e hoomalamalama ia ko oukou poe wahine oiai lakou e hoomau ana i ka moe ma kahi hookahi me na kane. No ka mea, heaha la ki 1 » pono, o ka hoolohe wale no o ka pepeiao i na olelo ao o ka Baibala, aole nae he wahi kaawale e noonoo ai a e hooko ai ia mau olelo ao Ina e kukulu ana ke kanaka Hawaii i hale noho nona, e hoomanao oia i keia mau rula i hai ia malalo ae nei: 1 Mai lawe ae i na laau hou, maloo ole, ina paha e manao ana oe e noho koke aku iloko. I laau ua maloo pono, i ole e loaa ! oe a me kou ohana i ke kunu, a o ka hui o I na iwi paha. ! 2 E kukulu ia k-a hale ma iib kahua paa, aole hoi e kokoke ana i kekahi kio wai kahe ole. Ina he waihona moka a wahi kawau paha ma kahi e 'kokoke ana i ka hale, he rnea e hiki mai ai ka iiva a me na mai e ae. 3 Mai maiama oe i na laau ulu he nui, e malu loa ai kou hale. No ka mea, ina aole e alo ana ka la i kou hale, i kekahi mau hora o lee ao, he oiaio no e hiki ana ka mai malaila. A ina e hiki ole loa ka la maloko o kekahi keena moe, alaila aole liuliu e haalele ana ke ola maikai o ke kino ia keena. 4 E hoomahuahua i na puka makani. I O ka malamalama nui, he pomaikai ia. | 5 Mai hoemi ina paia o ka hale malalo ae 0 7 kapuai ke kiekie; e aho no ina 8, 9, a i 10 paha kapuai, i mea e loaa ai ke ea maikai. 6 I papa hole no ka papahehi o ka hale, 1 ole e komo mai ka makani, ka mea hoi e loaa'i ke kunu. 7 Mai m\)e oe maluna ponoi o ka papahehi, a ina paha he moena, aole no he pono. Ina e loaa ole ka bela-moe laau, alaila e hana i wahi hikiee, i wahi e moe ai, i elua kapuai ke kiekie mai ka papahehi ae. 8 O kela a me keia kanaka Hawaii ina i makemake e kapaia oia he kanaka naauao, e kukulu i hale liilii (privy) ma kahi e kokoke ana i kona hale noho, a e eli i ka lua malalo i 10 a oi aku na kapuai ka hohonu. E olelo hou ana makou no keia mea malalo o ke poo, u Ke ea maikai a me ke ea ino." Malia paha e manaoia ua pili wnle no keia mau olelo ao i ka poe i makaukau e kuai a e kukulu i hale laau no lakou iho, aka nae, ua pili i na mea apau, ka poe nona na hale noho o kela ano keia ano. O Ka Hale Pili, He malu niaikai no ia no na Hawaii iloko 0 na wa i hala, a ua pono no na hale o ia ano i keia wa ke hana ia nei me na lako a me na hoonani a keia au. O ka hale pili nae i hana ia me ke akamai a paa pono, a a ua kiekie kaupaku, e paa loihi ana e like paha me ka paa ana o ka pili laau. Eia kekahi, ua holo maikai ke ea iloko o ka hale pili, a ua oluolu i ka wa wela o ka la. 1 na nae aole i kiekie pono kaupaku o ka ! hale, i holo loa ai ka ua, e koe ana he kawau iloko oke pili, he mea ia e ulu mai

ai ka mai ame ka make. Ona elelu kekahi i haiamu iioko q ke pili, a pela no me na mea kolo liilii e ae, e hoomahuahua ia nei i keia wa. A eia hoi kekahi, he mea nui wale na ahi koe i keia \va, iloko o n£ ]ima o na keiki elaa me na kanaka makua, a na wai la e hoole aole no e pau ona kou hale pili i kela a me keia manawa paha. Nolaila, i mea e hoopoho ole ai, a e loaa ai hoi ke ola kino maikai, e aho no e haalele loa i ka hale pili o ka wa kahiko. Ua haalele oukou, e na Hawaii i ke kapa maoli i hanaia i ka wauke, oia ka lole aahu a me ke kapa moe o na kupuna, ina ia lakou na hale pili wale no e malu ai, a pela no e haalele ai oukou i ka pili, a e kukulu i ko oukou mau hale noho me ka papa, ke akoakoa, na uinihapa, a o na pohaku paha. Aka, oiai e koho ana oukou i kela a i keia mea e hana ai ka hale, e hoomanao e hookaawale i rumi okoa no na wahine mare ole o ka ohana. Alaila e hoohanohano ia kou inoa, e hoopomaikai ia kou ohana, a e hoomau ia ke ola o kou lahui.