Ka Nupepa Kuokoa, Volume XIX, Number 6, 7 February 1880 — Aha Kiekie, Ko Hawaii Pae Aina, KAU O OKATOBA 1870-MAKEA (K) KUE IA NALUA (K)—HARRIS L. K. KIEKIE A ME MeCULLY L. K. [ARTICLE]

Aha Kiekie, Ko Hawaii Pae Aina, KAU O OKATOBA 1870-MAKEA (K) KUE IA NALUA (K)—HARRIS L. K. KIEKIE A ME MeCULLY L. K.

Olelo hooholo o ka Aha i hoopuka īa e Harris, L. K. Kiekie. He hoopii kipaku keia no kekohi apana ama ma Koolaupoko, Oahu. Ua hooholo ke Kiure ua ko ka mea hoopii, a ua hoohalahala ka mea i hoopii in i kn lakou olelo hooholo, a ua noi mai e hoohoio m nona ka poi no me ka nnna ole i ka olelo hooholo a ke Kiure no ke kumu ma ka olelo a na hoike o ka mea hoopii, aole oia i komo rAaloko o na degere o ka pili e hiki ai loia ma na kanawai o keia aupuni e lilo i hooilina. Ua haawi ia ka painpaia Sila Nui o keia | aina īa Hinaaimalama, n ua make oia, a i koe mai kana keiki kane opio o Kupau me | kana wahine o Kalele; ua make ke keiki mahope koke iho, a ua ili ka aina i kona makuahine ia Kalele. Ke oieio nei ka mea hoopii, o Makea kona kupunakane, o Kuj maiahea oia ke kaikunane o Keawelaikini I ke kupunawahine o Kalele, a nolaila.he kai- | kunane (second cousin) oia no Kalele. O | ka ninau i waiho ia mai na ka Aha e noo- | noo, he hiki anei ka pili oia ano ke lilo i hooilina mamuli o ke kanawai o keia aui puni. Ke oielo nei ka mea i hoopii ia, ua hoopau ke kanawai i ka iilo ana o na pili i j mau hooilina mahope aku o na kaikuaana, I kaikaina & kaikuahine paha o na makua a

ime ka iakou . mau mamo, a ua papa ia ka jhoi «na aku mahope o lakou ; a nolaila, ua : hoonele ia na kaikuaana, kaikaina a kaikua- | hine paha o ke kupunakane a me ke kupu- ! eawahine, a me k« Ukou mau mamo. ; Na ka Aha. No ke ano kokoke oka ma-; nawa i hookumu ia ai o ke aupuni a me na kanawai e pili ana i na aina ma keia aupuni, he mea makehewa ka mnau ana no na kanawai kahiko a me na mea maa no ka ili ana oka waiwa». Mamua o ka makahiki | 1546, aote hiki ke oleio īa he kaieana ko na j kanaka iioko o oa nina, no ka mea. he hiki ke ! j hoonele >a lakou i na wa a pau e ko lakou mau ! | alu a pela no ka poe maiuna ae t ua maa lakou j j i ka wa e kokoke ana e make ehoakaka i ka i ; mea $ Ukou i makemake ai i hooilina no ko | I lakou waiwai, a o keia kauoha, ua maUma { j la no ma ka hapanui o n& manawa i hanaia | ai, aka, ua hiki no ke hoolila ia i mea oie. a ! i ole ta, e hoano e ia e iike me ka manao o ike Alii. Aole i loaa ka pooo ma ka waii wai i oa kanaka a hiki i ka makahiki 1839. Ma īa makahiki, ua hoakaka la ka hoomilu i § •• ; ana o ke kino a me ka waiwai ma keia mau ! \ huaolelo mahope iho nei: °Ua hoomala ia | |ke kioo ona kanaka a pau, a me ko Ukou i } aina. a roe ko lakoa mao pa h%le, a me ko I ! iakpo waiwai a pau." £ naiia ika olelo 1 hoakaka o na pouo o na kanaka, aoao 2 Ka--1 nawai Kahiko o IS4I.

j Ma keia kanawai ua hoomaki ia k* ieaa iana i n» kanika ke kuleana iiaka o ko iakou ! W4iivai. ak i aole i ae la ka pono e hio ī hooiiifna. U* manao ia ma keu e : e lioomiu ika poe e oia ana ma ko noho aiu. aoie nae i huoioii ia ka mana o ke aiii e haa wi hou aku i ka aina i ka meaana i makemake ai, mahope o ka make an» o ka ihoaaina. [ NoUiU ua ike maopopo ia aoie maa pono | kahiko a nuu mea maa mau { customs) e I ninau ai, a ua heomaka mai na pono iloko o | o ka waiwai a me ka hooilin» ika wa i hooI maka iu ai ke anpum paa ma ka makahiki 1841. Ma ia makahiki ua paiia na kanawai, a ua hoonoho nu Luna Hoona a ua hoomaka e hana. Noiaiia ona pono n pau i ioaa ma ke ano hooilina mamuli no ia oke l*an nvai i ioaa ai. Ma na kanawai o 1546 ma ka aoao 79 Pauku 7 ua hooholo ia: O ka aina liio aku peU (i kuai ia me ke aupuni) aoie ia e hoi hou i ke alii o keia paeaina. aoie hoi e lilo ina 'lii ao ke kumu e ae, no ke kipi wale no, elike me ia i hoakaka ma ke kanawai no ka hewa, a no ke kaa ole paha o ka auh'»u e like me ka olelo iloko o ka apana ekoiu o keia k&nawai. Aka ins i make ka mea nona ka aina me ka hooiima oie, a knuoha ole i.Khna&a Haw.ui, alaiia, iilo na ka aina i ke aupuni, & iike me ka oleio o ka nj aim eiiina o keia kanawai; a ma ka aoao 154 o ia kanawai, pauku 6 ua hooholo ia " E ili aku ka waiwai ina hooiiina e iike me ka olelo ma ke kanawai «o ka waiwai.' 1 Aka ma ka mahele elima o ke kanawai aoie i hoakaka ia no ka hooiiina a ua hiki ke manao ia, oiai e noho ana na Luna Hoona ma ia manawa/a e noonoo pakahi ana i na noi i waiho imun o lakou, aole i manaoia he po* no e han.i i kanawai no ia meu nui ma ia wa. aia a loaa U i wa kupono e noonoo ai a e hooluoiu i kn mnnao u na 'ln i kekahi kanawai e hooneie nna ia lakou i kekahi pono nui a lakoū I xuaa ika lawelkwōl - NolaiU ke ike nei kakou ma ku makahiki' 1850 ki» hoohulo mua ia ana o ke kanawai e piii ana ika hooilina. Mamuii oke ano o ka nohoana o ka nina ooie i loia ke kumu nui e hana ia ai keknhi kanawai o ia ano mamua oia wa, no ka mea,elike me ia i oieio ia aenei ua noiio na fjuna Huona iloko o na inakahiki ekolu mamua ae e hoiluli i na oielo ona hoike, a inamua koke iho ua hoomaka e hoohoio ī ke kuieana o kekahi poe. Penei ku heluhelu nna o ke kanawai mua e iike me ka pih ana i keia hihia. *■ Ina e make keknhi lioko o keia Aupuni, me ke kauoha oie e ili aku kona waiwai lewa, a me ka waiwai pan, o kela ano keia ano i kona poe hooiima, a e puunaue ia iwaena o lakou, e like me ka olelo inalaio nei; " a ma ka pauku eiua mahope iho o ka hoakaka ana i ke ano o ka ili ana i na' mamo o ka mea make, ua oieio la penei: lna hoi aoie mamo a ka mea i make me ke kauoha ole, aiiiihi, e lii aku ka hapaiua o kona waiwii i kana wahine knue make, a okekahi ī kona inaku&kane, a me kona makuahīne. e kuleana liwe iaua. Jna hoi aoie ana wahine kane make, aoie ana momo, aiaila, e iii aku kona waiwai a pau ioa i kona makuakane, a me kona makuhme a i kekahi o iaua paha īna hookahi waie no o laua e ola ana. Ina hoi aoie ona mamo, aole makuakane aole nukuahine, alaila, e ili aku ka hapalua o kona waiwai i kana wahine kane make, a o ka hapalun i koe i kona mau Kaikuaana, Kaikunane, Kaikuahme a me na Kaikaina,

a i na keiki paba a kekahi Kaiku«ana. Kaikunane' Kaikuahine, a Kaikaina i make. Ina hoi aole ana mamo, aoie makuakane, aolo makaahine, aole kaikuaana, aoie kaikunane, aole knikuahine, aole kaikama oka mea make me ke kauoha oie; alaila e iii aka ka hapaiua o kona waiwai i kana wahine kane m<ke, ina he wahine kana; a o kekahi hupaiaa hoi ina kaikoahine, kaikonane, kaikua- i ana, a me na kaikaina o kona m»kuak«ne a | me kona mikauhine, a iua keiki a me na hooilma a lakou i komo i ko lakou srahi; a ina hoi aole ana wahine kane make, alaiia, e ih aku ka watarai a pau i k? poe pi!t īaia > ma ka hanauna. ina n*e ua ioaa iaia lea wai- 1 wai ma kekahi makua ona, alaila, e0) ako ike kuleana o na kaikuaana, kaikuahioe a me oa kaikaina o ua inaUua ia iloko o kooa: «raivrai, mamua o oa mea eae." •'ina he wahine mare ka ka mea make me i ke kauoha ole. • make Qta, aole nae ooa ho* ) ahanau i koe, he vrsbin* kane make wale no [ alaiia» e ili aku i k«oa wahine; • ioa he wa- | hioe ka ka mea make me ke kauoha ole» i aoie hoi ooa hoahaoau i kue, he kane wale 00, alaila, e īli aku koaa waiwai a pao i ka« j na kaoe." | Aole no i ano eae ke Kanawai i heala | h(\o ia ma ke lfianawai Kiviia raa ka makaj hiki 1859 mai keia Kanawai. Ma kei* Kanawai ua hoakaka ia ke ano oka pili. Ua

hoaUka maopopo ka pmka, e maheie i* ka w?jwai mawaeoa o koon miti hooilina e !ikc rae 2a i hoakak* ia mahope iho net, ti ua ūke rae ka oleio iho raa keu au hou, oi«i, ao!e hooil na mamu», o ka poe waie oo i hoia ma keia K*nawai, o lakou oa hoolakou w«le no. O kr!t olcto m« ;ka h> P i '-J!op« o u pauku •• lo» he «>hia« j m«ra ka m»ke me Iw InnolM ole, a ! ow ' te ow> aoh - q»e ona hoahamu i ko*. he n0 ,ai..1«. e .1. »ku !' kan » wat " n<; '" «"'Nnan.» i. e kue *ku Ika "" hme 101 sN, e olelo .o«. u. ; pih ika mea m.ke, ak., t s plha he pU , | mamao loa, o ka poe i ~»„,0 ia ! ~r oaaio" o iakou ka poe i m# . ; luna, a o lakau waie no. Ina e ncK>nv j t j ke ano o keia aina i ka manawa i hooholoN |ai keia Kanawni, e ike w eo be mea pa»i kiki ka imi ana aku t ke ano o ka pili ana |o na pili mamao ika mea inake. He umi | wale no o na uiakii iina o Amenka i hoihoi ma ko lakou Ka(Tawai i ka pili o na hooilina mahope eku oko knkou. Maloko oia m«u Kanawai a pau na huaoleīo i like me keii: "loa aole kekahi o keia (poe mamo), alaila, ika poe maeno e piii koke mai ana." Ma n« hihia i hoomaopopo oie ia e ke Kanawai e iii aku no ka waiwai hooiimn e iike me ke Kanawai kakau oieia (eommoniaw) a ina e hoomanao ia. ata 110 kei* mau Kanawai a a pau ienua o ka poe nana i hona ke Kaot* wai Kivtta, he mea hiki oie ke manao aku ua waiho lakou me ka hookomo ole i keia mau mea me ka manao ole e hana peia. £ta hou, ua hooholo ka pauku 1453, k> Inu i make kekahi'mea poo ole me ke kauoha ole, aole ana keiki, aoie hoi he wahine-kane-make, aiaiia, e ili aku kona waiwai i kona mnkunhine. a in\ nae he wahme-kane-m»ke k«na, alaila, nona kekahi hapalui o ka waiwai, a na kona makuahme kekahi hnpalua; a ina hoi un make kona makuahlne; » e oia ana kana wahine, alaila, na kana wahine ka waiwai a pau loa; a ina hoi aole.ui maa mea o-iii-aku' Lon« mau waV wai a pau loa ike aupuni Hawaii." Nolaila. inn he oiaio ke kumu i waiho ia mai mai ka pauku 1451, oia hoi, ina no he mau mamo ko ka mea i make, eole nae maloko o na degere i hoakaka ia ma ke Kanawai, aole e iilo kona waiwai i ke aupuni Hawaii, pehea e kuiike ei la mmno me ka piuku 1453 i hai m maiuna ? Ua like k:\oluolu o ka hoomaopopo ana i na kaiku .ana, kaikaina a me na kaikuinne o ka makuahme oke i»ei» ki poo ole, me ka huii ana i* ko ke keiki ī hanau ia maiilo o ke kanawai, aka nae, ma keia Kanawai ua oieio ia, noie inkou he mau mamo i hiki e liio i tnau hooilina. Ina no o kona kaikuanna a kaikaina ponoi mai ka makuahine hookahi mai. m>t ke»a Konawai aole lakou he mau mamo i hiki e iilo i hooliina, aka, ua maopppo, o kona niau kaikoaana. kaikaina a kaikuahine piha. he mau piii i hiki ke hoomaopopo m. He mau niea keia e hoike mii ana a ka huaoielo "mamo" ma ka pauku 1448 oke Kanawai Kivila « pela no hoi me kn pauku 1451, ua piii wale no ta i na mamo i hoakaka ia ma ke Kanawai a aole kekahi poe e ae. He me» maopopo, ua hiki i ke aupuni e hotkaka n e hnohaiki i ka poe a i»koo i manao ai i hooiiina.a ua hana iakou peU me na huaoieio niaopopo. a ua hoole ia na pili e ae, a o na kaikuaana. knikaina a kaikuahine o ni makua o ka mea i make. me ka iakou oiau Weiki i komo ma ko lakou mau wihi na hooilina. E nana kakou i keia kumu hoohaiike maopopo loa. Ina paha e moraki kekahi makuakane nona kekahi waiwai a koe kana keiki opiopio loa oii ko>

na hooilina; a ua hanai īa ua keiki nei e kuoa kupunakane, make nae ua keiki oei i ka wa opiopio, e olelo la no auunei o kona kupaoakane kooa hooilina, e hke me kona iiio i hooilina oo kma keiki in aoie ka moo* puna. NoUii», hiki anei ke olelo ia me ka ike do i keia kanawai. ua hiki i kekahi aha ke hooholo no ke kuponakane kt waiwai. oi*i, e oia mai ana no na kaikuaana, kaikain* a kaikuahioe p«ba o kona makuakaoe a maka»hine paha, aka. ma ke kanawai e tlt ana ka waiwai o ua keiki mike nei » oa kai* «uaana, kaikaioa a kaikuahine paha o kona i makuakane m*roua. no ka mea, nona mai |ka waiwai f a ina aoie lakou» in« katko*na. kaikaina a kaīkunane paha o kona makuahine a hoenele ia ke kupuoakane i ka wai- ; wai m kana keUi. Oka mea maopopo ma | keia hoohaiike an-d oia keia, he mea oie ka | mea i maoao »• e kokua e pono peia e heie ai ka waiwai i na inea i pili, aka.aoie hiki ke manao ia ua maoao ka Ahaoieio i kekahi mea mawaho aku o ke Kanawa» a lakoa i hoohoio ai; oa hoakaka ke Kaoawai t ka poe e maoao ia he mau "maino" a he m»u hooihna. a aoie hiki ia kakoo ke heie ae inawaho o ke Kanawai. NoUiU ke manao nei maua ua poioiei oa kumo o ka mea i hoopiiia ma keia hihia, roa* ioko o na degere o ka pili e hiki ai laia e liio i hooilioa ma ke kanawa», a nolaila ke kauoha nei e hooholo ia ka pooo no ka mea t hoopiiia, me ka oaoa i ka olelo hoohoio ake Kiure. O Ca3t l e ame Hatch oo ka mea hoopii» O Doie me Kaulukou no ka mea i hoopiiia. Honoluiu, Qet 24,1879.