Ka Nupepa Kuokoa, Volume XIX, Number 46, 13 November 1880 — No ka Paeaina Kilibati [ARTICLE]

No ka Paeaina Kilibati

TiPirECE4, §£rr. n. lSS?ti. i Rev. H. H. PILEIi - T — | Aloha ooi oe a one 3lama r a ine 01 k**- | kuahme. Ke kakau e neī sa i kcit pa*p»i? : maoQS ae o ke ko «aa raai o ka moka Ho- | ku Ao. No*u iho—he oluoia oaaiku oo ke I ola i kekahi wa, a he onawaliwaii ooi k*hJ wi. No ka ka H«ku hina mi Tapueuea—Hai ka o iooe, 1579, ahiki i lane, 1860, he maikai waie oo oa haoa o ko'a kihapai. aoie i īkeia kekahi kaoaka a maa ksQtka paha e ooa ana i oa wai awa&\ra o ka oia, ua ikeia e hele ana imaa a* haoa maikai. O ke aoo o oa kaoaka i ka naoa aku, roe he mea ia ua ano hou io iea poe i huii oaai, • oa ku mai no a hoike io mai i ko lakou mao be«va, me ko'o paipai ole aka ia iakoo, me kuu makemake e īke i ke ano io maoii o ko iakoa maa manao, a he ano makaala ko la* kou ma na hana maikai, a he ano iokooui* kai a me ke 'akahai i ka nana aku. A ma ka ia Sabati, oa oia mau no ka malohia o ko ke Akua la hoano, aoie iawaia ena ke ao 0 ka ia Sat&ti, aole no hoi ma ka po, ua kapu ioa ia mau raea ma ka ia Sibati, a >na he ano hoopaapaa ma ka la Sabati, e hoopai la no keia kanaka no kona kue i ka maiuhia o ka (a Sabati. No na kanaka no keia manao, aole no'u aku, a ke p\a nei keia mau mea a hiki i keia ia a u e kakau nei. No ke Kula Sabaii—Ke oia mau nei no ko makou Kuia Sabati, he Kuia Sabati no ka poe opio, a no ka poe eiemakule a me na iuahine. He wahi ano huhu nae ko ka poe ano aoo i ka poe opio, no ka lawe ia o ka lakou rnau ninau e ka poe opiopio, a hu ka aka ia iakou. Na hoahanau—Ua hookomo ia i ka Ekalesia he 312 ka nui o na hoahanau iioko o keia makahiki, a ua mare ia kekahi poe. Na Luakini—Ua paa maikai ko makou mau iuakini eiua iloko o keia makahiki. 0 ka ioa o kekahi iuakini he 141 kapuai, 67 kipuai lauia, 45 kapuai kiekie; a o kekahi luakini he 90 kp ioa, 4S kp iauia, a he 40 kp ke kiek'ie. O ka pou o keia mau iuakini, he mau pou pohaku no. he 16 pou o kekahi hale, a he 12 pou o kekahi, a o ke kiekie o keia mau pou, he 6 kapuai. Ua hanaia keia mau haie me ka uku oieaku ī na kanaka. ua paipai nui nae kekahi haole kalepa e uku aku au i na kanaka no ko iukou hana ana i keia mau iuakini, ua hoole aku au me ka i aku, ' aoie keia he haie moe no'u, no na inea a pau keia haie, aoie pono e uku aku i<i oukou." Ua kokua kekahi mau haole inahope o'u, a ua pane nui mai na kanaka me ka oieio mai, " no makou no keia luakmi, aoie no Kapu, e hana no makou me ka uku oie," a ua hoomaka no lakou e hana me ka uku oie. I ka nana aku, he mau haie maiku no, aole he Maneaba ma ka mokupuni o Tapiteuea e like me keia ka nui h me ka maikai. Ua hoolaa ia keia mau haie ma na la 1S a me 20 o lune, 18S0. No ka Bele—Ua ioaa iho nei ka beie o ko makou luakini, a ke Uani oeoe nei oia maluna iho o ko makou halepule, he wahi bele uuku no, o ke kumukuai he $75, a ma ka niu imloo ke kuai ana. Ua paipai nui au e ■kuai i beie me ka hua niu, a ua ae mai na kanaka me ka olioli, a ua kauoha mai na kanaka e hele au e ohi i na hua niu mai iu iakou mai, a ua loaa he 9,000 niu. a no ki lawa kupono ole, ua noi hou aku no au, me ka hele inaoli aku ma ko lakou mau hale e ohi ai. la'u nae e hele nei e ohi. lohe aku la au i kekahi m.iu kanaka e hoopaapaa ana, me ka olelo aku o kekahi, o haawi i uku no ka bele, hoole mai kekahi me ka oielo ana, ua papa mai o H B Naiimu aole e haawi i ka niu ia Kapu, aole he waiwai o ka beie, a aole o Kapu ka mea e ao nei ia oukou, a he mnkehewa ke haawi. Ia wa nui ka hoopaapaa ana iwaena o lakiu, a puka mai ke ao oie aku o Naiimu la iakou. Aole au i pane aku, noho malie aku la au hoolohe, a pnne aku la kekahi, mai hooiohe i kana oielo. la wa koke no i kii aku ai kela a me keia mea 1 na hua niu a haawi mai, he pa 10 ka ka mea hookahi, a ua loaa ko makou beie, Me uuku uae, a no ia uuku, ua noi hou aku au e lawe hou mai i bele nui, a ua ae mai keia e lawe hou mal. Kaapurti ana i ka aina o Tapitauea—Hookahi waie no ko'u kaapuni ana ī ka ama hoiookoa a ma kahi kokoke iho. e hele mau ana au a me ko'u hoa H B Nalunu i keia I S»bati kem Sabiti, a me ka heie pu no me ! na kanaka he oui wale i keia Poaiima keia Poulima e heie ai, a e hoi ana au ma ki Poakahi. a pela mau e hele si ma keia wa* hi keia wahi, aoh he wa e hooiuoiu iho ai a ma keia heie mau ana ma o a ma o, ua uiu nui mai ka hauoii iioko o na eiem<ikuie, ē hele pu me a'u a ua olioli oui kuu manao no keia mea, mai ke Akua mai no nae keia hana, aole mai ke kanaka ae. Na halawai—Ke mau oei na halawai o na Poakoiu a me ka Poaiima a na wahine, aole au e "ele mau ana i na Poakolu ma kahi hookahi wale. 1 kekahi Poakolu ?lua i iuikini e pau, a ma kekahi Poakolu ae. | eiua no halawai. kakahiaka ma kekihi wahi ahiahi mi kahi wahi e aku. ao ka po no la o ka la, no ka i haoi oie no, u:i waiho au i ke kuia a ua hele no ka halawai, e maiami ia no oae ni halawai mt na wahi e ae ! aia oo ka hana i na hoihamu, ua m«ha!o i no au. eia nae, i na owau pu kekahi ma ia halawai, ua piha mai ia o ioko o'u i k< mo- ; lowa, no ka nui o ka poe e ku ana e hai i j ka oielo a me ka poe e puie an\, o ko lakoa makemake nui o ka p«u loa no o ko iakou poe i ke ku e pule, a e haiolelo, ao ka hala* * wai wihine. ke noke ae nei oo na v*hi laahine i ke kuekaa i ka heie ana i o a i o, e ma- ! Uma a e haiawai pu ai rae ko laila poe wahioe. » ka nana aku i n* vahine, ma keia hana, he poe mo haipule io i ka nana aku, i

0 vt*ho nae ka'a i »ke ako. k»e ako ka » minao. K>j|4—Aole no au e hai ooopooip«ni *ko ar»a aa e o'o ao i na keiki kekahi oao maUo>a o ka makahiki i haia ae oei oa paa pono ka U i ka haoa i i a koe aku ka po i W4 ho luolu o ka'o han», oia ke kokolu i na ioakini, ao oa kumu kaiaaaioa o Ukou ka poe oana e ao. Oa noi aku ka m*kemake o na kanaka i keia \va i ke ao kuia. a oa kauoha noi mai Ukoo a'o e heie aku ao e ao ia lakou, a oa p*oe «ku 'no ao e kali iki a paa me m aUila hele aka ao. e ao ia oukou, aia ! no ka ookoa mau koma o oa keiki ao a oo* \ ko i, ua makemake no enakou ui oe, ke kii ; okoa mai nei no ua poe kue ioo nei i kt 1 ao, i oa mak-hiki i hala aka la aua (oa ka ; makemake i ke ao, i keia wa a oa ao iki oo {au a o na keiki a lakou na kumu e ao nei, a ; he uuka ka'u ao ana aku ia lakou oa na ; hua A B 1 a peia aku. A o ka nut o na haumana koia 325 na na kumu kamaaina e * ao oui nei. lna e hoho mai ana oukou ta'B I no keia eaea ua pono la aole au e huna a ' hai hookamani ia mea. Na Buke—Ua makemake nui la na boke 1 keia makahiki he 300 a oi aku na boke i kuai ia i keia inakahiki. Kela me keia—He maioo ka mokupuni o Tapiteuea, aole h«ale nui mai oa paka aa, he oki loa no, a make pu na mu a me na ' haia, a aneane pilikia mai na kaaaka no ka ai oie, a i keia wa nae a'u e kakau nei, ke | haole nui mai ne: na paka ua, a ke ulu mai | nei na niu a rae na hal», a ke hoohua mai ! nei i na hua, a he mau malama ua nui keia ; o ko makou wahi mokupuoi oei. ; He nui no ka naaupo a me ka pouli o keia i poe kanaka, a me ke kuhihewa maoli, aole i j pau ke ano naaupo. A he nui no ko lakou | huhu ia'u i kekahi wa, me ka pane maoli mai no ma ke'u alo, na'u no ka i paa ka i ua ma ka lani, wahi a lakou, no ka mea, ! ia'u ako nei i holo aku ai i Oahu, he oiuolu |lakou, a ua haule nui mai ka ua, a ia'u i | hoi mai nei, ua piiikia iakou no ka ua ole, a | huia ole, inu oie i ka rama, a me na hana : lealea a pau, a me ka lawe waie ana o kei kahi i ka aina o kekahi. A o ka hapanui o | na kanaka, ua inakemake nui lakou i ka pau | ana o keia mau mea ino, a me ka okioki ana | aku o kekahi i ke kino o kekahi, a kahe mai i ke koko. a ke makemake nei no nae e hop- | pii hou ae ka hoopai o ka inea' hookahe koi ko i eiuna niu, peia ka lakou oleio i keia wa. ; Kaua hou—He kaua hou oo i ka U 26 o | Seputemaba f 1880, o keia makahiki no, he ! kaua weliweli no keia, a nui ka poe make o I ka aoao kipi, a ma ka aoao o ka pono, hookahi no mea i make, a ua eha nae kekahi poe aole pilikia. Ma ka la 7 o Sepatemaba, 0 keia mikahiki no, ua makaukau oo au e heie kaapuni hou i ka aina o Tapiteuea, ma | ka aoao hema o ka aina. No ka mea, ua , kali no au i ka moku 11 Hoku Ao," a ua hala ka wa kupono, ua manao waie au ua p'ilikia i ka moku, a ua pilikia pu no hoi makou oo | ka ai ole, a no ke kauoha ikaika mai o kela poe o ka aoao hema ia'u e heie aku, a ua ae ; aku no au e hele. A ma ka la 7 o Sepate- | maba, u * hele no au a me H B Naliuiu, a ua hele pu no me na kaoak<i, a ua make- ; make lakou e hele pu ine inakou. I ka na« na aku, o ka oi paha keia o ke kaapuni ana 1 o ka nui hewahewa o na waa, a me na kanaka, mai ko'u noho ana mai a hiki i keia | kaapuni ana, o ka nui o na waa 190, a o ka . palena o lalo o na kanaka mai ka eha aku, ; a o ka p-aiena o luna, aia ma kahi o ke kaj n>iha a me kanalima, a e hele wawae ana ; kekahi poe. la makou e hele nei a hiki ma kekahi wahi aina moe maiaila, a kekahi U ae hele hou aku no a moe hou ma kekahi aina uuku aku, a makemake mai la ko iaiia ■ poe e heie pu, a heie pu aku ia no me kuu * manao e hiki ioa aku i kahi i kauohain mai au e hele aku; a no ke ino o ki makani o ia : kakahiaka a makou e holo nei a me ka ikaika pono ole, ua hoohuli ae ia nu i ko'u wahi waa i kaht aina kokoke iki mai, la'u no a huli ae ine ko'u wahi waa, o ka hoohuli mai , ia no ia o na waa a pau, e hookokoke ae i kela wahi mokupuni, a o ka maloo iho ia no ia o ke kai. A ma keia wahi mokupuni ekolu no hale, a hookahi no kanaka e noho | ana he wahine, ua okioki ia ke kioo i ka pahi. a nmau aku ia au, Auhea na | kanaka o keia wahi, ua heie aku nei i Tewai? A hea hoi inai. Aole e hoi mai a , hiki aku oe ilaila, ae aku la au, ae, ua pono ia. A ninau hou aku la oo wau i ua wahine nei. Heaha kou mea e hoopaa nei i kou ki> no me keia moeoa, aoie aneī ou weU ? Akaaks mai ia ka nui o na k»naka ia'u a me na wahine, no kuu mnau pmepine ī keia wahine, no ka mea, o ua wahine U he kapu ioa aoie e kamaiiio me na kane e ae, aoie oae o'u manio ua hewa keia ninau ana. A ua pane mai keia wahine ia'u me ka i mai, - ua okioki ia kuu kino i ka pnhi." A ninao hou aku U au ; heaha ke kumu ? «oie paoe mai, inu paha oe i ka lama ? "aoie au i mu, aka, i kamaiiio ako nei au i ke kane a kela wahine. ua iiii kela ia'u a lele mai la e okioki 1 kuu kioo i ka pahi." Paoe aku U au, Ua hewa io oo ka oe. Kuiou iho U kela, a aka-1 aka nui mai U na kaoaka >a'u, a o ko'u mao ' hoa hoi ke noho mai U i ka wela a ka ia me ka lakou mau keiki, >• makou nae e o«. oea ana me ke kamailio aoa kekahi me kekahi no ka hele ana, hiki mai U kekahi «r»- » hine a me ke kaoe a hai mai U oo ke kaoa. A lohe ao he kaua. aole au maaaoio i keia olelo. a hiki hou mai U oo ka iohe, he kaui aia ma Kaukau, a kipaku aku U au i ka mea oana i oielo mii k £ hele oe pela. a | ma ia po oa oui ae ia ka piol Ae o oa leaoa*! ka, a oa papa aku )a »u me ka oieio ako he \ hoopaniponi wale no, a ma ke kakahiaka ae o ka >a 20 o Sept. ua holo aku ia na auoaa, i

a aa papm ako U au i n« aowpa aole » pii luka, owau w«ie uo ke leie a tne Niii »u loa he kaua ma ka nioa, īoie *• pono *e lele, ina aole he k«aa e iele k«kou iok« t •»» *e «« a ao ae. peU io no. a boom«kt ako la ka holo o oa wma. a puka e «ka ia oo <"'* waa ma aa«, aoie ao t kau aku m * k-% waa, ua koi mai o N*liuiu eae aku au nia ka vaapa. aua heie aku U*u < hiki <n* k«hi i kauohi la toai %i au e hele e »0. *ohe oa« oa kaukau atu ola w»hi a kena «ku U au ekn aku e heie ma; ika Maoe«ib<. aoI« hele mai, a kamaiiU »ho U au ma n« hoaha. oao, a ®e k»ka6i poe opio, a beie kekahi kanaka me k«oa laau me ka manao e ha. hao iko maua mau keiki hoe waapa. a ua paa ia e kekahi kaoaka a pao kooa huhu. aole oae huha o keia poe kaoaka la'o. hohu oo ia iakoo ibo» oo ka heie aku t ko Ukoo wahi, ko makou hoi aku I» oo ia a kau i kahi waapa, oka iho ae 1« no īa oka puali kaua, a o ka auwaa, aia oo e Una ana ma ka ouku o ke awa, a o ka huki ae I» no ia o oa heieuma o oa waa, a honmaka e hookaawale aku, oo ka mea, ua papa ikaika loa 'ku au U Ukou, aole e hakaka. O keia Puali kaoa e au aoa i ke kai, a o knhi waapa e ho« lo aoa mawaeoa o ka poe kaua e alai hele aoa, • o keia poe kipi nae ua oui loa ka hu. hu ika poe e hele pu oei me makou ike ao. a puka mai na huaolelo ino, a me ka pa* oe mai e wawahi ioa poo, a e lawe ioa wahine a keia poe t a kauo pu mai i ka lakou pu kuoiahi i hoopiha me ka paola a oa haoe kuai o Tapiteuea oei, a ua kauoha aku 00 au i na kaoaka e hele makou a hiki i ke kihi o ka aina, aoie nae Ukou la i ae mai no ke ino o ka makaoi, a me ke kai kupikipikio a pau iho la kekahi mau waa i ka oahaha, a o makou holo aku U e ike ia Aber«hama Takapope, a e launa pu me ia, no ka mea, oia kekahi Karistiana oiaio a kupaa ma ka pooo, a ma kooa home makou i moe ai a ao a kakahiaka ae o ka Poaono ae hoi mai, a hiki ma Barepatu, aia no na hoa e kali nna la makou, a ua hoouna aku U nae e kii i ko lakou poe e hele mai e kaua, ua papaaku au a me ko'o hoa, aole pono ke kaua. he hana ku ole ia ika pono am» ka maemae, aohe | hoolohe mai oua poe pegana nei, a pane mai la aole o makou makemake e inu rama kekahi poe, a e hula, a e hiolo i ka ke Akua olelo. Aohe makemake o kela poe o ka aoao hema e heie aku keia poe e hoopau i ka hula a me ka ona, a e kau i kanawai no ka aina, a ua inoino loa ka manao, a o keia mau mea ka hoomaka ana oke kaua. A ma ka U 15 I o Sepatemaba nei keia kaua weliweli ana, | nui ka make o ka aoao kipi, aneane 300 pa> i ha, peia kuu manao, a ma kekahi aoao, hoo- | knhi no. aua eha nae, aole e make ana. He I kaua nui keia a weliweli hoi. | Kai no hoi ua pau na pu o Tapiteuea, ae, |ua pau no, ua huna ka keia poe kipi i keia ! pu kuoiahi ia'u, me ka olelo ra«i ua kiola ia ! i ka moan» a ua lohe na mea a pau, ku i ka i hoopunipuni keia hana. aole nae au i ike, o lee Akua kai ike. ' No na moku ohi kanaka—Hookahi no moku ohi kanaka, ke hele nui mai nei mai Fiji, S-»moa, Tahiti a me Oahu mai, aoie hiki nui mai o na moku mai Oahu mai, hoo- ; kahi iho nei oo moku no Oahu mai, oia ka moku kiakolu o Hawaii kona inoa, a o Kaperta Beni W. a me kona maheleolelo H P iVloors. He moku maikai no keia e ohi nei 1 na kanaka, a ua hoopaa ia iho nei nae ka maheleoleio e na kanaka • kuu wahi nei, • ua kii no au e hoihoi ika moku. He moku aloha keia ia u, ina aole keia moku, ina paha ua make e au mamua o ke ku ana mai o ka Hoku Ao, ua ku mai ka Hoku Ao ika la 17 o Sepatemaba, a ma ka ia 20 ae ke ku ana mai o ka moku ohi kauaka, no ka ona miliona o Kaleponi. Aohe mea hou e ae. E aloha nui aku i na hoahanaa a pau. Me ke «ioha no. W B Kapu.