Ka Nupepa Kuokoa, Volume XX, Number 1, 1 January 1881 — KA MOOLELO O Kaahumanu. [ARTICLE]

KA MOOLELO O Kaahumanu.

[KAKAUIA E S. M. KAMAKAU.] O ko Maui poe alii, o Hoapili kane me Hoapili wahine, na'lii me na kaukaualii me ka poe koikoi a me na makaainana. O Davida Malo a me Danielo Ii he mau kumu. Pela ma Kauai, o Kaikioewa me kana wahine, o Kauukualii me kana kane, o Haakulou me kana kane, na'lii, na kaukaualii a me na makaaainana. Oia ka hua o ka Kaahumanu hooikaika ana ma ka olelo a ke Akua. I ka wa o Boki i hoohaunaele ai i ke aupuni, me ka manao e hookahuli i ke aupuni, a e pepehi ia Kaahumanu, aole i kokua ia e kekahi alii, he opala wale no ka poe i kokua mahope o Boki. I ka malama o Okatoba me Novemaba, 1829, ma Kauai o Kaahumanu i ka hoohulihuli ma ka olelo a ke Akua i na makaainana o Kauai, a he nui no ka poe i huli a manaoio ma Kauai i ke Akua. Ua hoomakaukau iho la o Boki e holo i na aina o Nanapua i ke kua laau ala. I ka malama o Dekemaba, i ka A. D. 1829, hoi mai o Kaahumanu mai Kauai mai, e holo ana na moku o Boki ma i waho o Leahi. Aka, ua oluolu iki mai o Boki ia manawa, a ua hele i ka halawai a ua launa pu me ke kumu me Rev. H. Binamu, ua hele i ka pule ma Kawaiahao. Ua oluolu no hoi na haipule ia manawa ia Boki, aka, ua kii aku o Kekuanaoa ma ke kauoha a ka Moi Kauikeaouli e hoi mai, aole e holo i ke kua laau ala. Aka, mai ke Akua mai no paha ia. I ka noho ana o na'lii, o Liliha nae ke kiaaina no Oahu a me ka makua hanai a malama no Kauikeaouli, e like me ka noho ana o kana kane o Boki, pela ka ili ana o na pono a pau maluna o Liliha. I ka noho ana o ka hoomaka e malama i ka oihano a kana kane. Ua maikai no ka hoomnka ana, ua huipu no me ka poe haipule, a he mau kumu kanaka no kana, he mau ekalesia, o Punihaole a me Pii, a ua hele mau no i ka pule. Ua oluolu ko Kaahumanu manao i ke alakai ana ia Kauikeaouli ma ka pono, aole he ike ia o ka ona rama a me ka moekolohe ia manawa. I ka hoi ana mai o Kaahumanu mai Kauai mai, ua kukala o Kaahumanu i ke kanawai no ka poe lawehala. O ka moekolohe a me ka poe hoomanamana i na kii, e kiolaia lakou ma Kahoolawe. Ia wa, kaapuni iho la o Kaahumanu a Oahu, e hoohulihuli i ka poe hooikaka a hiki i Waialua. Holo aku la o Kekauluohi maluna o ka moku a hiki i Kalaehopu ma Waiawa, e ukali ana no ka hiki mai o Kaahumanu ma Ewa. I ke ku ana o ka moku, lele mai la o Kekauluohi i ka auau ma Kuhia, maloko o ka ulumaia o Kawaipuna. Aia hoi, loaa pono aku la o Liliha me kona mau haiawahine, ua pau i ka ona i ka rama, he la ua liilii ia. Eia nae aole lakou i ike e loaa ana ia Kekauluohi, auhee aku la na wahine iloko o ka nahelehele, no ka makau ia Kekauluohi, ke kaikamahine a Kaahumanu. Hele aku la o Kekauluohi a hiki ma Waikele, a kakali iho la no ka hiki mai o Kaahumanu. Hoi mai la o Kaahumanu ma Lihue, a ke kula o Keahumoa, i ka po hiki ma Waikele, a halawai pu me Kekauluohi, ia po no hiki ma Honolulu. O ke kumu keia i kaili ai o Kaahumanu ia Kauikeaouli, mai ka Liliha malama ana ia Kauikeaouli, no ka inu rama. O Kauikeaouli wale no ka Kaahumanu i kaili ia manawa, a o na pono a pau a me ka noho'na kiaaina no Oahu, ua koe no ia Liliha. Mahope iho o ke kaili ana o Kaahumanu i ke alii, lawe o Kaahumanu ia Kauikeaouli a holo pu i Maui. Huipu o Kauikeaouli me Kaahumanu kona kahu. O Nahienaena me kona kahu o Hoapili kane. O na kahunapule i hele pu ia kaapuni hoohulihuli ana i na makaainana, o Rev. H. Binamu a me Rev. W. Rikeke a puni o Maui. Holo aku la o Kaahumanu, Kauikeaouli, Nahienaena, Hoapili kane a me na kumu a puni o Hawaii. NA MEA KAULANA. Manao iho la o Kaahumanu e hoopau i ke koena o ke ano hoomanakii, a e houluulu mai i ka iwi o na'lii kahiko i koe. No ka mea, e ku ana no kekahi haiau, a maloko oia haiau na iwi o na'lii kahiko;

ua hoomana kekahi poe mahope oia mau iwi, aole no hoi i hoohioloia e Liholiho i ka wa i hoopau ai na kapu kahiko. Nolaila, hoohiolo iho la o Kaahumanu ia Hale o Keawe. Pupuhi aku la o Kaahumanu i ke ahi i na kii a me na iwi, o ke koena o na iwi a me na iwi o Liloa, Lonoikamakahiki a me Kauhola, oia na iwi i lawe ia mai Waipio mai. Ua waihoia ma ka pali o Kaawaloa. Ua olioli ka manao o ka poe haipule, ua kapa aku ka poe haipule, he naau koa o Kaahumanu. Aka, ua kapa aku ka poe hoomaloka, he kolohe o Kaahumanu. NO KA PAHIKAUA. I ka wa ma Hawaii o Kaahumanu me ka Moi Kauikeaouli. O Hoapili kane me Nahienaena Kaikioewa me J. A. Kuakini a me na'lii a pau. Ua hoala ae ka manao kaua e pepehi ia Kaahumanu, a me kana mau kaikamahine; Mai a Liliha a me Paki ka manao e pepehi. O ke kumu o keia manao o Liliha me Paki. O ke kukala ana o na'lii wahine ma Pohukaina. O Kinau o Kekauonohi o Liliha o Hoapili wahine imua o na makaainana. Eia ka olelo i komo ai ka manao kipi ma ka Hoapili wahine olelo ana penei: "Mai hooloolo oukou o ku i ke au." Ua noonoo nui ia keia huaolelo me ka helelei o ka waimaka o na kaukaualii a me na makaainana. Ua manao lakou no Liliha no kela olelo. O Keaniani o Paki me kekahi mau puali alii, o ka ohumu iho la no ia no ke kaua. Ua waiho o Boki i mau hale pu ma Waianae a ma Kailua Koolaupoko. Ua hoakoakoa mai ka pu a me na koa a me na makaainana a piha ka Papu a me Leleo, no ke kaua a no ka pepehi ia Kaahumanu a me kona ohana. Ua lohe o Kaahumanu a me ka Moi Kauikeaouli; a me na'lii. Ua komo ka manao kanalua, aole e hoi mai i Oahu. Akoakoa iho la na'lii me ka Moi Kauikeaouli ma Lahaina. O Kaahumanu o J. A. Kuakini o Naihe, o Hoapili kane, o Kaikioewa a me ka hanauna alii a pau, ma ka Ahaolelo. Me ka ninau aea; Owai ka mea kupono e holo i Oahu; a e hoopau i ka manao kaua? O na kanaka olelo ino; a e oki i ke poo o Kaahumanu, o Keaniani o Hua, o Kaeo. Pela ka hoino ia o ka wahine o ke Akua; a pela ka ulu ana mai o ka pono. Hooholo na'lii, o Hoapili kane ke holo i Oahu. No ka mea; aole alii e hiki ai, o ka make wale no. Ua makaukau na mea e make ai a me na mea kaua. Ua hoouna ia mai o Hoapili he alii, ina oia e make, ua pono no. O kana kaikamahine ponoi no ia. Holo mai la o Hoapili maluna o ka moku Hooikaika, a komo i ke awa a pili ma Pakaka. Lele aku la o Hoapili me Pikanele a komo iloko o ka Papu. "Olelo mai o Pikanele o ke Akua wale no ko lakou kokua i pakele ai." Ua manao no o Keaniani e make o Hoapili, a o ka manao no ia o ka poe puali, o ka poe koa. He hoowalewale o Hoapili, e kaili ia ana, na pono o Liliha. Ike o Hoapili i ke kaikamahine. Uwe aloha laua; a pau ka uwe aloha ana. Olelo aku o Hoapili ia Liliha. "I hoouna mai nei ko keiki ia'u i kanaka make nau." Olelo mai la o Liliha; "Aole make," Olelo aku la o Hoapili, "E kipaku i na kanaka e, o loko o ka papu nei; Owau ke kanaka o ka papu a hiki mai ko keiki." Ae mai la o Liliha. "Ae." Holo ka olelo a Liliha me Hoapili. O ka hoi no ia o Liliha i Nuuanu, o ke kii no ia o ka moku Hooikaika ia Kaahumanu me ka Moi Kauikeaouli, a me na'lii a pau. Pela i lanakila ai ka pono ma ka waha o Kaahumanu; a lilo ka poe hewa i poe pio. I ka pau ana o na'lii ma Oahu, Ahaolelo iho la lakou e pau ka noho Kiaaina ana o Liliha no ka mokupuni o Oahu a me na aina o ka noho kahu Moi ana no Kauikeaouli. Hoonoho iho la o Kaahumanu ia J. A. Kuakini i alii kiaaina no ka papu a me Oahu. O Aikanaka ke'lii papu o Puoina hooulu iho la o Kaahumanu i ka olelo a ke Akua. Ua lawe o Kaahumanu i kekahi mau mea i loaa i ka hihia moekolohe. O kekahi mau kanaka lawehala o Mamaawa o Nakoko w. a me Luau: ke kanaka kilokilo. Ua lawe o Kaahumanu ia lakou e kiola ma Kahoolawe. Aka. Ua keakea mai o Rev. W. Rikeke, aole pono e kiola ma Kahoolawe. O ka hoopai ma ka hana lima ka pono. Nolaila, ua hoihoi ia o Nakoko, e hoohana ma ke akaakai ma Waikiki. Ua hookuu ia na kane. Ua hoopai ikaika o Kaahumanu i ka poe Katorika Roma, a ua hoohana ia ma ka hana, a ma kekahi mea e ae, e hoopai ikaika e ae. I ka A. D. 1832. Hoomakaukau iho la o Kaahumanu i ka holo i Maui, no ke komo ana i ka Luakini ma Lahaina. Ua lawe pu aku o Kaahumanu i poe kumu e komo i ke Kulanui ma Lahainaluna. Ua ike ia ko Kaahumanu manao nui i ka naauao, ame kona hoopunahele ika poe e imi ana i ka naauao, no ka mea, ma ka hua i ike ia ai. Eia ka olelo ia Hariata Nahienaena. O na kumu e ao nei i ka naauao ma Auaiawao, O kou mau makua ia, o ka poe e imi ana i ka naauao. Aole i pau.