Ka Nupepa Kuokoa, Volume XX, Number 9, 26 February 1881 — HE MOOLELO NO KEOPUOLANI. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KEOPUOLANI.

O Keopuolani oia no o Kalanikauikaalaneo, a o Kekuiapoiwa ka makuahine, ke kai kamahine a Kalola, ke kaikamahine a Kekaulike ka Moi o Maui a he ohana alii kapu no Maui. O Kiwalao ka makuakane, ke keiki hooilina Moi a Kalaniopuu ka Moi o Hawaii. He mau kupuna noho ana Moi kona, no ke aupuni o Hawaii, a me ke aupuni o Maui, i ka wa kahiko mai. He keiki kamakahi o Keopuolani na kona mau makua.

Ua hanau o Keopuolani ma Wailuku i ka MH 1781, a ua hanai ia ma Pihana, a ma Olowalu, a me Maliko. I kona wa uuku, ua manao na kahu hanai waiu, e kukai i ke kaikamahine alii i kaikamahine ponoi nana kahu, a o ke kaikamahine a na kahu oia ke hoolilo i kaikamahine alii. I ka manao ana o na kahu pela, ua nahu ia ka lima o ua kaikamahine nei e ka ilio, a mumuku kekahi lima, a ua pau a pilikia o ke alii. I ka MH 1790, ua loaa paha na makahiki eiwa iaia, ua loaa mai ka pilikia. e noho ana kona makuahine a me na alii ma Wailuku. Ua hiki mai ke kaua a Kamehameha i Maui, i kapa ia ke kaua i Iao o ke Paniwai a o Kauaupali. Ua alakai ia laua me kona makuahine ma ka pali nihinihi loa, a mai make laua, no ke akamai o ka poe nana i lawe, a iho ma Olowalu, a kau maluna o ka waa a pae ma Molokai. Aka, iloko oia pilikia, ua loaa ke kupunawahine o Keopuolani i ka mai. A no kona mai ana me ke kokoke e make, a lohe o Kamehameha I, he mai ko Kalola, e make ana; kauoha aku oia, e hele aku e ike i ka mai, aole hoi e makau iaia.

Ma Kalamaula i Molokai kahi i halawai ai me Kamehameha, a malaila kahi i make ai o Kalola. A malaila i halawai ai me Kekuiapoiwa me Keopuolani. A ma kona hale i kanu ia ai o Kalola ke kupunawahine o Keopuolani. Ua holo o Keopuolani me kona mau ma kuahine o Kekuiapoiwa me Kalaniakua i Oahu ma ke kauoha a kona kupunakane o Kahekili. Ua hanai ia o Keopuolani me ke kapu, a hiki i ka manawa i pio ai na alii o Maui a me Oahu na Kamehameha i ke kaua ma Nuuanu. I ka M H 1796 ua lilo o Keopuolani i wahine na Kamehameha I a elua mau alii haaikane e malama iaia o Kalanimoku me Hoapili, Ulumeheihei. O na keiki e loaa mai loko mai oia no na keiki hooilina Moi o ke aupuni. He nui no na keikikane a me na kaikamahine a Kamehameha me na wahine e ae aka, aole e haawi ia ka hooilina aupuni ia lakou. Ma ke ano alii nui, ua oi ko Keopuolani alii ana maluna o Kamehameha, a o ke keiki e hanau mai mailoko o Keopuolani e manao ia aku he alii nui. I ka M H 1797, ua hanau oia i ke keiki kane ma Hilo, ua kapa ia kona inoa o Kalani Kua Liholiho Kamehameha II ka Moi o Hawaii i make ma Beritania. O ka lua o kana mau keiki oia no o Kauikeaouli Kamehameha III. O ke kolu o kana mau keiki, he kaikamahine, oia o Hariata Nahienaena. He makuahine aloha i kana mau keiki. ua ike pinepine ia ka helelei mau o kona mau waimaka e uwe mau ana i kana mau keiki. i na e mai na keiki, e lawelawe no kela me ka uwe. Ina e pilikia i kekahi mea, e malama no kela me ke ao aku i kana mau keiki. Ua hanai ponoi no ia i ke kaikamahine me ka haawi ole aku i ke koi a na alii na lakou e hanai, a e malama i ke keiki. Mahope o ka make ana o Kamehameha a ua lilo ia Liholiho Kamehameha II kana keiki ka noho Moi o ke aupuni. O Keopulani no ke alii wahine i olelo'ku i kana keiki ia Lihohho Kamehameha II e ainoa a e haopau i ke ano kapu naaupo o na aiii, a nana ponoi no i hoainoa aku ia Kaukeaouli Kamehameha III e huipu ka ai ana me na wahine. I ka lohe ana o Liholiho me na alii, aia o Kekuaokalani ma Kaawaloa kahi i hoomakaukau ai e kipi i ke aupuni no ka ainoa ana. O Keopuolani ke alii wahine i holo pu me Hoapili, e kii ia Kekuaokalani, ke keiki a ko Kamehameha kaikaina, e hoopau i ka manao kaua, a e holo ma Kailua e hookuikahi me Liholiho ka Moi. I ka pau ana o ke kaua ainoa me ka poe aikapu, a lanakila ke aupuni ainoa, ua pau ke kapu ihiihi o Keopuolani a me kana mau keiki, ua ike ia aku o Keopuolani e ai pu ana me na alii wahine, a me na wahine noanoa, a me na alii kane, a me na aipuupuu. I ka hiki mua ana mai a na misionari Amerika i ka makahiki 1820 a he poe kana ka maoli kekahi i holo pu mai me na misionari, a ku ka moku ma Kailua. Ma ka hale o Keopuolani ma Oneo, i hai mua ia ke ano o ke Akua ma ka lani, a me ka la nui weliweli o ka Haku, me ke kuhikuhi a kekahi kanaka holokahiki. Eia na kahuna o ke Akua ma ka lani. I ka holo ana o Keopuolani me Liholiho ma Maui, i Lahaina i Wailuku a holo i Oahu, a kaapuni ia Oahu, a holo loa i Kauai, a kaapuni ia Kauai, a hoi mai noho ma Waikiki, i ka A D 1821. Hookahi mea nui oia kaapuni, hele ana o ka lawe ana o Keopuolani i hookahi ana kane o Ulumeheihei, a ua haalele oia i na kane lehulehu. Ua ike mai na makaainana e kamailio pu ana me ka poe haahaa a me ka poe noanoa, a e komo ana i ka hale o ka poe makaainana. Ua maopopo, ua haalele no keia alii i kona kapu, no ka mea, a kapa aku na kanaka iaia; ua like me ke Akua. Ua noho oia ma Waikiki, a hiki i ka makahiki 1823 i ka la 23 o Maraki, make o Keaumoku ke kaikamahine a Kaahumanu ke kiaaina o Maui, ua koho ia o Ulumeheihei Hoapili. Makemake iho la o Keopuolani e lawe pu i mau kumu nana, ke hoi i Maui. Ua lawe oia elua mau kumu haole o Rev. W Rikeke me Rev Mr Tuata, a he mau kumu kanaka Bolapola o Kaua kane me Kaua wahine a me Kaaumoku he wahine Bolapola, oia na kumu nana i ao pono ia Keopuolani.

I na malama pokole o ko Keopuolani noho ana ma Lahaina ua maopopo kona ano haipule, a me kona launa oluolu me kana mau kumu. Aole alii i hoomaopopo i ka noho haipule ana ia manawa, e noho ana na alii me ka ona, me ka lawe i haia kane a me ka haia wahine he lehulehu, o ka hula lealea hoohie, e hoala ai i ka moekolohe, a me na koko iao, pela ka nui o na makainana. Aka, o Keopuolani ua manaoio loa ia i ke Akua, aia ma ka lani, o kona mau kapu alii ana i manaoia mai ai, a i pau hewa ai na kanaka i ke puhi ia i ke ahi, ua kiola aku oia ia kapu ma na wawae o na alii, a me na makaainana. Hoolilo iho la oia ia Kaua me Kahumoku i mau hoa punahele haipule nona. Kukulu iho la ka halepule ma Halehuki, ma kahi kokoke i kana wahi hele ai e haipule. Mai iho la o Keopuolani, ia manawa maopopo loa kona ano haipule me ke kauoha i kana kaikamahine e lilo o Rev W. Rikeke

ka makua ma ka pono o ke Akua. Pela no hoi a Kauikeaouli oia e noho ana no Kauikeaouli ma Lahaina. I ka mahuahua loa ana o ka mai o Keopuolani, kauoha mai la oia i kana keiki Moi ia Liholiho e holo aku e ike iaia i Maui. I ka halawai ana me kana mau keiki a pau, He nui na uwe no kana mau keiki me ke ao mai e huli ma ka pono, a e pule i ke Akua. Elua mau keiki i hoolohe ma kana mau kauoha, o Kauikeaouli a me Hariata Nahienaena, he aupuni palapala ko laua. O Liholiho, aole maopopo o kona malama i ka leo o kona makuahine. I ke kokoke ana o ka wa e make ai, ua bapetizo ia e Keopuolani e lilo i makuahine a i hua mua no ka pono o ke Akua, no ka lahui kanaka Hawaii. Ua kaulana o Keopuolani, he alii kapu mai Hawaii a Kauai, a he puuhonua i ka wa kaua, i kona ku ana iwaena o na hoouka kaua, pau ae la ka luku ana. O Keopuolani ka maka mua o ko Hawaii nei i halawai pu me ka mea uwao oia hoi ke Keiki a ke Akua. Ua make o Keopuolani ma Lahaina Maui i Sepatemaba 16 1823, o kona inoa e ola ana oia, ia hanauna aku ia hanauna aku. E hoomanao kakou e ka Lahui Hawaii, i ka makuahine o ka pomaikai mai maluna o ka lahui holo okoa. S M KAMAKAU.