Ka Nupepa Kuokoa, Volume XX, Number 25, 18 June 1881 — MOOLELO O NA LA O KA Haku Visakauna Nelekona, KE DUKE O BERONETI. KE KAUA ANA O NA AUMOKU KAUA BERITANIA,-A ME KO ENELANI MAU PAPU LAAU, &c. [ARTICLE]

MOOLELO O NA LA O KA Haku Visakauna Nelekona, KE DUKE O BERONETI.

KE KAUA ANA O NA AUMOKU KAUA BERITANIA,-A ME KO ENELANI MAU PAPU LAAU, &c.

'■A LOKĀm K.i MAXAO,—AKA, BE HOOKAĪIl WALK 1B0 NO 0 ' yF.LEKOIS'A.' " —Earl St. Vincent. MAHOPE iho o ka hala ana o na mahinn eiua Nelekona huli hoi an» mai Bolona mai, mahope ikiiho o ia manawa, » ae īa mai ai koin hae Ad mar>la e kuu ia iho ilalo, a e noho hoi oi;i iuka o ka nina n»a Ua uku hapa o kona lona makahiki iioka o ka manawa maluhia. Aole he mau mea ano nui i hana ia e ka Haku Nelekona iloko o kona wa hoomaha, aka, he mea laaikai no hoi ke hai ia aku i kona poe heluhelu, oiai Ueia mau Sa ana e noho wale nei no, ua hele makaikai aku la oia iloko o ka mokuaina o Wale me kona mau hoalohi Wiliama a me Ema Hdmiletona. iloko o ka ululaau waonaneie o Diana, i kilohi ai oia i na ano laau iike ole o kela a me keia ano, a hoomanao ae la oia i kona mau la ma ka moana, mailoko roai o na lauu o keia waonahele, i hana ia ai ka heluna nui o na inoku kaua o Enelani. Iloko o na la hope o Novemaba, hulī hoi mai la m kamaheie mai ka lakou huakai makaikai i ka ululaauo Duina. Oiai oia i huli hoi mai ai mai keia huakai raai, o kona mau hoaloha Adunaraia, na Kapena a me kekahi mau aln moku e ae, hui ae ia lakou a hooholo iho Ja, e haawi aku i .eUahi ahaaina ina ka hapa o na alii moku o ka moina. NoUila, rna ke ahiahi 0 ka la 28 o Novemabt, akoakoa ae la na hoa a p»u iloko o ku haie, a iloko o keia wahi, e noho Aoa ka Haku Nelekona a me kona mtu hoa!oha Wiliaman me Ema j Iloko o ka manawa e ai ana na hoa malu* m o k.i papikaukau, ku ae la kekahi o na alu moku ma ke poo o ka papaaina, a e paa am oia me ke kiaha wama ma kona lima, a pane ae la oia imua o ke anaina, e haawi aku oa hoa o keia papiaina i ko lakou aloha me ka oluolu ma ka inu ana ae i ke ola o ka Haka Nelekona. Nolaila, i ka manawa ī lohe ia aku ai keia mau olelo, ua haawi ae la ke anama holookoa ī na huro ana eKolu, a k'i ae la na hoa a pau, a inu ia ae la ke ola o ka Haku Nelekona. I ka pau ana e keia hana, noho iho la na hoa a pau maluna o na noho, a i ka hala ana o kekahi wahi manawa pokole, ku ae la ka Haku Nelekona iluna, a pane aku la imua o kona mau hoaloha i keia mau oielo : "1 o'u mau hoa Adimarala, a me na Kapena," wahi a ua Nelekonanei. "Kp hoomai kai aku nei au īa oukou no ka hanohano i pahola īa mai imua o'u, ma ka inu ana ae i ko'u o!a, a me na hani ano nui hoi a'u i ha na ai, e like me ka oukou : olelo ae nei. ua hana au ī ka maluhia no ko kakou aina. O ka'u mau mea noonoo nui wale no i n& Wā a ,-pau malalo o ka'u alakai ana, o na aln moku a pau i loaa na manao maikai a me ko hoo"pono, i kokua pu la m*i hoi e na koa a me □a sela i loaa ka naau haahaa o ka marao lokahi. Ke ku aku nei au ma keia wahi a hai aku imua o na hoalo'ha, ua loaa mai i na aamoku Beritania na hoomaikai ia e naauP<ni e, me na makana he lehulehu wale, *ka, ua oleio ia ae iloko o kekahi mau la i kaahope ae nei, ua kau ia aku la ia mau

hanohano maiuna o na puali kaua Pelekane | ma Aikupita. 1 ka manawa i hoouna ia ai 1 ua puali kaua la ilaila, o ka manao o na mea a p-iu iloko o la wa, e pau ana lakou i ke auhee; aka, no ko'u aoao iho, aole au i noonoo mua no kekahi manao o ia ano. No ka inea, he mea na'u e hiki ke olelo aku, ina manawa a pau e hoouna ia ai na koa Pelekanema kekahi wahi e kue i na koa Farani, e lanakila «'uau ana lakou maluna o na enemi. 0 ka hanohano a ka (ahuikanaka i pahola mai ai ia'u, ua hnla loa aku ia mamua o ka'u mau maa i manao wale ai, no ka mea, o ka loaa ana o m pomaikai i kekahi o na Adimaraia. aia hoi malalo o kana alakai ana keia mau alii moku hoolohe a me ka hoopono, a me ni koa wiwo ole, —o ka wniwai iho la, ia o ka oihana koa a me ka hanohano pookela. '•A eia hou kekahi,—ina aia ma kekahi hapa o ka poepoe honua nei kahi i noho ai o kekahi kanaka Pelekane, ina paha na lnia Komohana, ma Aferika, a i ole ma Amerika paha, ke nana roau nei noka m»ka o kona aupuni iaia i na wa a pau. E laa me ke kanaka haahaa a me ke kanaka i hoonoho ia aku ma la wahi a ma ia kulana paha, e ike inau no auanei lakou i kn lahuikanaka o Beritfinia e haawi ann i na kokua a ke aloha me ka hauoli." 1 ka pau ana o keia mau olelo a ka Haku Neiekona imua o kona mau ho-»loha, ua h»a wi ae lu lakou he mau huro hauoli, no na olelo i puka mai ko lakou al.kai m«i, a he mau olelo hoi e poina ole ai no kekahi manawa loihi e hiki mai ai a. Mahope iho o ka piu ana o na lealea o ka Ja, ua hookuu ia Ueia paina e na hoa, a huli hoi aku la ka Hiiku Nelekona i kona hame me kona mau hoaloha elua. Ma ka la 3 o Novemaba o ia makahiki no, | ua lawe hou mai U ka Hale o na Haku no j na ninau o ka Hikioa, oia hoi ke Kuikahi o j Amiena i hooholo ia ai e na auponi o FaMni a uie Enelani, m.ihope iho o ke kipoka ia nna o ka uwapo pakui a Napoliona ma B<jIona. Ua ala hou ae la kewahi hoopaapia no ; ua kuikahi la no kekahi wahi ma ke Kaiwaenahonua, a o ka hopena o ia mea, ua hopohopo na Kuhina o Enelani no ke kokoke !oa o ia wahi ma na kahakai o Farani, nolaila, mnnao iho la ka Aha Kuhina, e haawi aku i ka mokopuni o Malata i ke aupuni Far.ini no keia kumu hoopiapaa,no ka meā, ua inanao lakou, ina aole e ha..wi nku ke aupuni o Enelani i keia moUupuni, alaila, e ala hou mai no auanei na ao eleele o Ue kaua mawaena o m aupuni a elua, maloko o ke Kaiwaenahonua. Oiai keia ninau imua o na hoa o ka Hale o na Haku, lohe iho la ua Nelekona nei, ua ae lakou e haawi wale aku no i keia mokupuni me ke kumu ole, nolaila, o na hana ana e like me keia ke ano kahaha ihola ka naau o ua Nelekona nei, pehea la keia poe e ae wale aku ai no ī keia kulana maiuai a me ka ikaika maloko o'ke Kaiwaeftahonua. O kela mokupuni, he wahi la nana ī hele iloko o ke kaua me ka inea a me ka luhi, ina paha ke hoomanao nei na pee heluhelu i kona wa e hooikaika ana i ke Kuokoa o ltalia ma kona mau kahakai, nolaila, ku ae la oin iluaa, a pane aku la imua o na hoa o keia Hale penei: "1 ko'u manawa i hoouna ia ai i ke Kaiwaenahonua," wahi a ua Nelekona nei, "o ka inokupuni o Malata, aia iloko o ka poho ltma o ke aupuni Farani; a 1 ko'u wa i huli hoi mai ai mai ke Kaikuono mai o Abokia, o ko'u manao mua ia, o ke paniku aku i na awa o ua mokupuni la ; no ka mea, he hua» kai waiwa'i ia no ka hoopakele ana ae i ke kulana iktstka mai ia lakou ae. Mamuli hoi o kekahi mau mea e ae, he awa loihi keia no ke kiai ana i na a-umoku Farani jloko o ke awa o Toulana."

O keia mau olelo ana i olelo ai, he mau ia pokole mahope iho o ia manawa, ua noho hou iho la nu ka Hale o na Haku e noonoo hou no kela kumu hookahi, a iloko hou no o keia la, ua haawi hou no lakou i ka ae ana e haawi i keli wahi i liio mai ai ma Aikupita i kela hoouka kaua o ka Naile. Lohe hou iho la no ua Nelekona nei i ko lakou hooholo ai.o, nolaila, ku hou ne !a no oia iluna a pane hou aku la i na hoa o keia Hale i keia mau olelo : "Ua papalua ia ka ikaika no ka huakai lawe ae Ja Aikupita, a ua like hoi keano nui o «a m«u mea. Aia iluna lie kauoha o na puali kaua—he hakaka; a aia hoi iluna o na aumoku kaua ka hoohana ia. Ua hana iike laua i ka h»na i haawi īa aku e hana, a ua like hoi luua ma ka loaa ana o na hoonanohano." No keia mau olelo a Nelekona imua o keia Hale, e hoob ana oia, heaha la ke kumu o ka haawi \v*le ana aku no i ko Enelani mau pono i ka enemi, hooholo ae la ka Hale, aole e haawi ia Malata h me Aikupita. i ke aupuni Farani, He mau la loihi mai maho* pe mai o ia manawa, hapai hou ae la ka Aha Kuhina i kekahi bila hou iloko o ka Hale o

na Haku, no na mea i hana ia e kek>hi o na alakai o na aumoku kaua, a oi wale aku mamua o na mea i ae ia e na kanawai kaua moana, a ma ka nana wale ana aku i ka manao o kela poe lili hanohano, aohe a lakou mea e ae e koiio ai, aka, o ka Haku Nelekona wale no, no ka mea, ua h»oikaika oia e loaa na makana no na koa o ni aumoku i hoouka ai i ke kaua o Kopenahegena mai luko mai o ke dala o na moku i lawe pio ia mai. Nolaila, ma ka la 21 o Uekemaha, noho hou ae la keia Hale e noonoo no keia kumuhana ano nui. O kona Haku mua Earl St Vincent ma ke poo o na hoa o keia Hale, nana i hapai keia bila i kumu no keia poe e noonoo hou ai no kela kaua o Kopeoahegena i hala. 1 kumu e hiki ole ai ke noonoo ia oia kekah ma ka aoao o ka Haku Neiekona, aole oia i hiki aku iloko o ka halawai. lloko o ka wa i heluhelu elua ia ai keii bila imua o ka Hale, no ke koho ana i na Kcmisina no ka niele i na kumu i ala ai na manao koi o kekahi poe, ku ae la ka H>ku Nelekona, a kamailio aku la iinua o ka Hale i kei.i mau olelo : '•Mamuli o ka noho ana o ko'u hoaloha Earl St Vince'it, oiai oia m-i ke poo o na Adimar<ila; ua mnnao au, he kuleana ko'u e kamailio uukuai unuaom Htku, no na mea e pili anā i keia bila, i na kumuhana ano nui ma ko'u ano iho he kmaka holo moana au. He mea kanalua loa keia i ka manao o na Adimarala, aole i loaa ia lakou ka mana e hiki ai ke koi wale aku no i na mea i hana ia no na huakai moana laulu. No ka mea, o kela a me keia kanaka, ua ike no oia iaia iho no na kuinu kupono i koi ia. Ua manaolana au, aole paha he kanaka iwaena o kakou e loaa na manno hauoli no ka hoopololei loa ana i na mea ua hala : a iluuo o ia manawa pu, ua lohe iho nei »u i kekahi rn«nao e hookaumaha ana i kela bila i heluhelu ia iho nei, a'u hoi e hui ole aku ai ma ka nui o na Haku, aole loi au e kokua aku ma ka

hoapono ana aku 'ia mea raa na paia o keia j Hale. A ina ua ikaika los ka pii ana o ke- j ia bil« ma na eno . a pau, alailn, aole e loia ka hewa e ae ai» wale no o na kaeiaka e ku nei ma ko lakou mau oihan-i moana, o k» hoopau aku ia lakou. no lakou kahewa. ivlai ka A(lim irala Kiekie iloko o ka oihaoa moaua, a hiki i ke keiki il.hune hele wale iho no ma ke alanui, ina ua nui ke eUl* loaa mai loko mai o na waiwai makana, ina aole oia e haawi aku i keknhi hnpa uuku o la mea no ia poe ilihune, ua hewa anei oia a i ole o keia Hale paha, ina aia no ka m«na piha no ia mau waiwai me na Hi.ku? Mn ka Aelimarala Kiekie iloko o ka oihana a hiki i ke sela pi maluna o ka oneki, ina paha ua loaa mai he heluna nui o nawaiwai makana iaia, aole paha e hiki iaia ke oielo ae, nona wale no ia miu waiwai a pau. [na paha ua loaa mai i kekahi he 40 paona dala o ua waiwai ;«:iakana la, a hiki ole nae laia ke nalowale i houkahi silina o ia mau dala, he mau hana kupono anei īa no ka pono o ka lehuiehu me kona noi ole i ke Keena pololei o na waiwai makana? No ka maluhia anei a me ka ha* nohano o ka aina ke kum« o ka hana ia ana pela ? He kamuhana ano nui keia no keU a me keia e noonoo ai no kona pono iho. Maluoa o na kumu lehulehu no keia b»la e hapai ia nei i kanawai, aole loa e hiki ia'u ke poina iki no na mea ī hana e na H»ku." O keia haioleio a ka Haku Nelekona imua o keia Hale, aole he mea hookahi o la- < kou e hiki ke kue mai ai. O ke ano nui o | kona manao i hai ai, oia ka hoala hou ana o kekahi o na poe hoino i«i Nelekona no ke- | kahi bila kue i ka mana o kekahi o na alakai o na aumoku.e Iike pu paha me ko Nelekona noi ana i ke Keena Kaua o Enelani e haawi ia ona mau no na koa o na aumoku Beritania i hoouka ai i ke kahua kaua o Kopenahegena. O keia mau haoa ino a keia poe, ua haule wale no la me ka holo oie o ko lakou makemake. Koko mai o ia mau la pokole mahope mai o ia manawa, lawe ia mai la k» lono no ka lanakila ana o na puali kaua Beritania ili-ko 0 Aikupita a me na numoku. 0>ke k lnnakauhale o Ladana, ua hoomalamalama ia ae la ia ma ke ahiahi o ua la nei, a e hauoii ana nn mea a pau no keia lanakila hiwahiw.i 1 hoouka ia ma ia mau kphnkai. 0 ke Keena Kaua o Enelan;, ua nana ia aku ia kela kaua a me na hoomanao nna e keia pne lili hanohano, a he mea hoi ia no ka Hnku Nelekoma e hoomanao hou ae ai no kana mau noi ī ke Keena Kaua, nolaila, i ku nu e puka ai o kona manao hoohahkelike, kakau ih<> la ua Nelekona neii i kei miu huaol-'lp pokole i ka Haku Meia o a peoei k&na palapala ana aku : >

"O na hoouka kaua moana uuku loa ihoouka ia ena puali kaua ame na aumoku o keia } ina," wahi aua Nelekona nei, 4, ua pinepine ioa ka nana ia oia mau kaua i heiu ole ia ka ikaikn e like me ke ano mau e ke kulanakaahaie o Ladana ; a pehep. la hoi ke kahua kftua kaulana ioa o Kopenaiiegena i

Iloko o *a hoomūka ana o ka makahiki 1603, ua make iho 1 ka hoaloh* oiaio loa o ua Nelekona nei. oia hoi o Sir Wiliama Hamilftona. ana e olelo mau ai. E heike an< o Sute i na hiohiona o keia kanaka ī kon.n wa i ha »lele mai ai i ka ohana penei; "Ua mane o Sir Wiliama Hamiletona maluna o ka lima o kana wahine," wahi a Sute, ' a e paa ana oia ia Nelekona tna ka lima me kona kii, me ke kapa aku inia, o kona hoaloha oiaio loa ia,—o ka oiaio, o ke ōloha ali', a o ke kanaka koa hookahi ana i ike ai ma ke ao nei. O ka huaolelo hope loa ana i kakau ai ma kekahi pepa o kona palapala hooilma, e olelo ana i keia mau huaolelo penei : "Na ke Akua e hoomaikai mai iaia, (oia hoi o Nelekor.a), a o na poe hoi aole e olelo mai, e aku na hana hilahila mai ia lako<i aku, Amene !" Ma keia wahi o ko kakou moolelo e na poe heluhelu, o ka palena hope loa iho la keia o ko Nelekona mau la ina Eoelani no kemau kahua kaua lanakila hou aku. O kela hoopiapaa aupuni no ke kuikahi i hoike mua ia ae nei, oia iho la no ke kumu npi no keia kaua ae e hiki mai ana, a e hauoli paha aoanei ko N«le«ona mau poe heluhelu ke hoike la aku ua hiki mai kakou i ke kahua kaoa k«ulana o Tar.ipalagi, ke kaua weliwaii loa i hoouka ia malalo iho o ka la, a me ka haulehia ia ana o ua pukonakona nei iloko o ka lan.kila imua o na aumoku kaua hui o Farani a me Sepania i keia helu ae. Aole i pau.