Ka Nupepa Kuokoa, Volume XX, Number 34, 20 August 1881 — KA WELI O HILO. [ARTICLE]

KA WELI O HILO.

AI HAMUHAMU KE AHI PELE I NA LEHUA A ME KA PAPA PAHOEHOE O MO-KAULELE––U-U-INA PAAPAAINA KA LEO O PELE I KA ULU HALA O UPELOA–– OHUOHU PUUHONU A ME KANAHELE O UPELOA I NA MAKAIKAI––HOOHAHANA O PELE I KE TAONA––KOKOKE O PELE E LUU I KA WAI O WAIOLAMA A E HOLA PU HOI I NA ANAE O WAIAKEA––HOAO KANAKA E KEAKEA I KE ALAHELE O PELE–– HAIOLELO KE KAHU AUPUNI NA KA LUAKINI O HAILI. E "Ke Kilohana Pookela o ka Lahui Hawaii" e, ke aniani kilohi hoi a mi nei; Aloha oe. E oluolu mai kou kiekie e hoaiai ae au i na hana a Pele, ka wahine ai honua e hoohahana mai la ma ke kua o ke taona nani o Hilo ke kula manu lai i Haili, i

ike mai ai kou mau kini makamaka e noho mai la mai ka la puka i Haehae a ka welona i Lehua. Ma ke ahiahi o ka Poalua, la 2 o Augate, i kau aku ai au ma ka oneki o Likelike no Kauakanilehua o Hilo, a no ka makaikai ana i ke kahua Ahi Pele. A oiai hoi au e hiaai ana no ka ike aku ia Pele, ua laki loa ia hoi au no ko'u komo ana aku ma ka huakai a ke Kahu Aupuni no ia alahele hookahi, a no ka ike hoi i na makaainana o Kawaii; a ua hoopiha ia ka manawa ma ka Likelike me na himeni hoonanea a na keiki o ka puali Puhi Ohe o ke Aupuni, a me na leo hone o na ohe keleawe, ua paholaia na kapakai me na mele hooni puuwai a ua puali la, me ia wale no ka ukali ana a hehi wale na wawae i ke one o Hanakahi. Ma ka Poalima la 5, hele aku la au a me Rev. J S Kalana, J H Kaumialii, E P Hosai, e ike i na hana hookalakupua a ua eueu nei ma ka mana ahi e naku hele ae la ma ka uluhala o Upeloa, e hoea ae ai i Kalanakamaa; a i ko'u mau hoa e uhai a holo ana no ka ike aku ia Pele, ua hiki aku la makou iluna o kekahi ahua mauka iho o ka home noho o S Kipi e pili 'la i Upeloa, ia wa, kaohi aku la au i ka manao uilani o ko'u mau hoa, e ku iki iho hoi makou a nana pono i ke kulana o ke ahi, a ua oluolu ia i ko'u mau hoa. A ia makou e lena nei i ka ike hoolele o ko makou mau maka, ua maopopo ia makou ke kulana mai ke ahi iuka lilo o Laumania, a i ke ahi hoi i mua o ko makou alo. Eia na hiona i hoomaopopo ia e makou, o ke ahi pele iuka o Laumania ina ia he ahi e iho ana i kai nei ma ke kaha pololei, alaila, e pulumi okoa ia ana o Piihonua, Waianuenue, ke kahawai o Wailuku a me kekahi hapa o ke kulanakauhale e pili 'la i ke alanui Waianuenue; a o Kaipalaoa no ka inoa, aka nae, ke hai aku nei au he mamao loa keia ahi mai ke kulanakauhale aku, aia no iuka i ka wao laau kahi i kulakulai ai i na ohia a me na laau Koa, aia paha maluna aku o 6 mile ka mamao mai ke taona aku. E waiho ko'u kamailio ana no keia mana ahi e naku hele ana i kanahele. A ke hai aku nei au, no ke ahi i pahola mai ai ia Kukuinui a pau ai kahi home o Keoni Holo i ka alapoho ia e Pele, oia hoi ke ahi e hoale awai nei ma ka huli ma Puna iho o Puuhonu a me Halai Hill, a e hoekaheawai nei i ka ulu lehua nenee o Mokaulele a me na hala o Upeloa. O keia ke ahi i hahana loa mai i ke kulanakauhale, a i manaoia e poholo pu ana o Kukuau ma e nee paa-pu mai ana ka hele ana a ke ahi. He elua manu ahi e iho nei i kai. Ka mua, ke iho nei ma ke kahawai o Alanaio, a o ka pahu hopu o keia mana, o Waiolama. Ia'u i haalele aku ai ia Hilo no Honolulu, aia ka makamua ma Puna aku o Puuhonu, he nee malie loa ka iho ana, ua koho au i ka mamao o keia mana ahi mai ke alanui Kukuau e hele la i Kau a hiki i ua pele la, he 1 mile a oi, ua ano pio nae, aka aia no ke ahi iloko o ka pahoehoe. A o ka lua hoi o ka mana ahi, aia ia ke kahe la ma ka mana kokoke loa i Kalanakamaa a me Kalepolepo, o keia ka mana i kokoke loa i kai, me he mea la, ma ka hoomaopopo ana i ka mamao o keia ahi, he hapalua mile wale no a hiki i ke alanui e hele la i Kau, a me ka Mill o Waiakea, o keia ka pele e pau ai o Waiakea a me kahi mau wahi e ae. E hoomanao nae e na hoa, o ka mana mua a'u i hoakaka ai a hiki i ka mana elua, o ka mamao mawaena o laua, ma ko'u hoomaopopo ana, ua piha ka 1 mile a oi, ke nee hele nei keia mau mana i kai me he mea la e hoopuni ana ia Kukuau a me kekahi mau wahi e ae, he mea maopopo, ina e hoomau mai ana ka nee ana o Pele ma kela mau wahi kahawai, e piha ana ke kahawai a e pahola aku ana ma o a maanei o ka aina, a o ka pilikia loa ana no hoi ia o ke kulanakauhale; a ina hoi e nee paa-pu mai ana kela kahua palahalaha mai ka mana mua, a i ka lua, ea, aohe nao ai i ka papa-a, alaila e lilo no o Hilo Taona i moanawai pahoehoe no Pele. Aka, o ke Akua ka mea i ike i Kana hana. O keia ae la na wehewehe no ke kulana o ke ahi, a he

ka i ka weliweli ke nana aku i na hana a ka pele. Hoi mai nae au no Honolulu, ua maalili iki ke ahi, a pehea aku la i keia wa. Na hana a ke kanaka imua o ka Pele. Iloko o keia au malamalama, he nui na kanaka i kapa aku ia Pele he Akua, a no ia mea ua hele aku kekahi poe me na makana ia Pele, me ka i aku. Eia ka Makana la, a e hoi no hoi oukou iuka; a haipule iho la hoi kahi mau kanaka imua o Pele me ka awa, omole rama, puaa maluna o kekahi punawai me ka mohai aku ia Pele, me ka nonoi ana aku ia Pele e hoopakele i ka punawai, a e hoi hoi i kona wahi i hele mai ai. Eia ka mea i hanaia mai e Pele, pau ka puaa i ke ahi a Pele, ka awa, ia, hoopiha ia iho la ka punawai me na ahua pohaku he nui, aole no hoi he hoi o Pele iuka, ke nee hele loa mai la o Pele i kai a he hapalua mile wale no ka mamao i koe. Ua ike maka au i kekahi o keia mau hana a kanaka, kiekie no hoi ka apa ia oe e Hawaii iloko o keia au Kristiano. Ke hoao nei ka Luna Nui o ka Mahiko o Waiakea e paku aku i ka pele, oiai ke ahi pele e hele mai ana me ka enaena. Ua ike maka au i ka hana a keia haole me kona mau paahana, a he mea kahaha loa ia'u a me ka lehulehu ka ike ana i keia mea. Ia'u i haalele aku ai ia Hilo, ua kahe mai ka pele a pili i ua pa nei, a ua hoopiha ae ka pele me na pohaku, a he 2 kapuai a oi i koe o ka pa, hanini ka pele maloko o ua pa nei, a pehea aku la i keia wa, ua lanakila paha o Luna Mahiko, a ua auhee paha o Pele? E lohe no kakou mahope i na aoao lanakila o laua. Kai no o Hawaii wale la hoi ka apa, eia no ka hoi o kela noeau no kahi e papau pu ana iloko o ke kuhihewa. No ka hahana loa mai o ka pele ma ke kua o na hale, ua pau e na opala, na ukana o kekahi poe i lawe i kahi e, a he noho wale iho no ka kahi poe i ka hale me ka nana aku i na hana a ka pele a me kona wahi e hele mai ai. Ua eli ia iho la hoi a puni o waho o ka Halepaahao o Hilo, a ua hoopiha ia aku la me ka lepo a aneane e like ke kiekie o ka lepo i uhiia aku mawaho me ka pa, i ole e pau ka halepaahao i ka pele. Ua lohe mai au, malalo o na kauoha a ka Makai Nui o Hawaii kela hana, aohe la hoi he malama o pau i ka iole, ua pono paha ia. Elua mahele o na kanaka i ike nui ia ma ke kahua ahi pele. Ka mua, aia mahope o Iehova ke Akua oiaio. Ka lua, aia mahope o Baala. E ole ka o Pele, akaka ke kulana o kanaka. Ea, nani ka nui o ko ke Akua lokomaikai i kanaka! Oiai ua pii aku ko ke kanaka hoonaukiuki imua o ke Akua. Aka, he mea pono loa i ka Lahui Hawaii a mau kanaka hoi, ke nana a kilohi aku i ke au o ke kulanakauhale nani o Sodoma a me Gomola; iloko o ka wa pokole loa ua lilo laua i imu ahi enaena mamuli o ka paakiki a me ka hana hewa o kanaka imua o ke Akua. Pehea la hoi o Hilo? Ma na anaina halawai o Haili, o ka hapa uuku o kanaka ui kai hiki ae e hoomana i ke Akua, a o ka nui eia la ihea, i ahona i na keiki o ke Kula Hanai. Aia maluna o ka puu o Puuhonu ke kula he hale lole no ke 'lii Keelikolani oia kahi maikai loa e ike ai i na hana a ka pele, o ka po oia ka wa maikai loa e ike ai, ua pii aku au me ko'u mau hoahele maluna o ua puu la, i ka po, a ua ike maka au i ka nani. He like ka a ana me na kukui o kekahi kulanakauhale nui, like paha me Kaleponi, a me kau wahi e ae. Malaila oe e ike aku ai i ke kahe awai mai o ka pele, a he kohu kani ana a ka pu ke kani o ka pele, me he mea la e ki poka ana, laukanaka no hoi ua puu la i na makaikai a me ka nahele o Upeloa. Ka haiolelo a ke Kahu Aupuni ma ka luakini o Haili. Ma ka Poaono la 6 o Aug hora 4, ua akoakoa ae kekahi poe ma ka luakini o Haili e lohe i ka leo alii. Wehe ia na hana me ka pule a Rev T Coana, a mahope ku mai ke Kiaaina Kekaulike o Hawaii a haawi mai la he mau olelo hoolana me ke noi pu mai i ke anaina, e lawe i na olelo a ke Alii a moni, oiai ua hele mai nei ke 'Lii e ike ia oukou na makaainana, pau kana, Ku mai la ke 'Lii ke Kahu Aupuni a heluhelu mai la i ka haiolelo i hoomakaukau ia ma ka palapala kakaulima, a iloko o ka haiolelo Alii, ua komo loa mai la iloko o ko'u puuwai kekahi o Kana mau olelo, a he mea na'u i manao nui ai, he kahua ia mau olelo no ka Hooulu Lahui, a he ola no ka

aina ke lawe ia ia mau olelo e na kanaka kiekie o ka aina a me na makaainana a malama a hana hoi oia keia: "E noho iho ka lahui iloko o ka noho maemae ana, a me ka malama ohana." Oia ka makemake o ka Moi, a o ka Makia hoi o Kona Aupuni, o ka Hooulu Lahui. Eia hou keia mau mamala olelo a'u i hai nui ai mai ka leo alii mai, a he pomaikai no na kanaka o Hilo a me ko na wahi e ae a oia keia: "Oiai ke ahi pele e kokoke loa mai nei i ke taona o Hilo, a he nui na mea i olelo ia a i lohe ia, ua pii nui aku na kanaka i na la Sabati a hana i kekahi mau mea pono ole, nolaila, ke hai aku nei Au i na makaainana o ke Alii, mai hana oukou i na mea pono ole, e kue ana i ka maluhia o ka la Sabati." He nui aku na olelo waiwai, aka, o ka'u ae la keia. Ua panai ia ka leo alii me kekahi mau olelo a G W Akao ma ka aoao o na makaainana, pau kana, Ku mai ka Hon J M Kapena a kuu mai la i kana mau olelo ilihia e kono mai ana i na makaainana e lawe i na olelo alii a kukuni paa i ka puuwai, a hoohele aku la i kekahi o kana mau olelo no ke kau ahaolelo e hiki mai ana, oiai oia kekahi o na kau ano nui, a no ka mea hoi, eia me ko Hilo nei poe he mau kanaka naauao, nolaila, eia ka wa e noonoo'i, oiai ke ike ia'ku nei ke akaku o ua kau la, a e hoea mai ana ia me na hana ano nui, he nui aku kana, aka, ua lawa ae la au i keia, a o ka pau ana ia o na hana. A oiai ka Likelike kaapuni no Hawaii i ka pule i hala, ua kau hou mai la ke 'Lii ke Kahu Aupuni me Kona mau ukali no ka hele ana e ike i Kona mau makaainana, ua lele ke Alii i Keauhou, Kona, e haiolelo ai, a i Hookena a ma Mahukona, i Kohala e lele hou ai Oia e ike i Kona mau makaainana, e noho ana paha ilaila he mau la, a hele hou no Hamakua. E kala mai e na makamaka ia'u oiai aole kakou e ike ana he mau hakina olelo alii ma keia moolelo ma Kona mau wahi hope i lele ai e haiolelo, no ke kumu, oia ka hoole ia ana o ka lele o na ohua iuka e na alii moku, aia wale no o kaiala mea i makemake ai. Maanei ke haalele nei au i ka inu ana o ka'u maka peni i ka wai poni o ka inika, oiai ua hehi ko'u mau kapuai. I ke one o Kakuhihewa, a ke niniu poahi nei ka huila o ke kaa no ko'u home. Me ka Lunahooponopono ke aloha, a me na Keiki Ulele hua Kepau ka anoi. Owau iho, DAVID KEAWEAMAHI. Honolulu, Aug 15 1881. Hilo, Augate 4, 1881. E ka Nupepa Kuokoa e. Aloha oe:–– Ma kou oluolu, e hoolaha aku i na hana a ke ahi ai honua ma ka apana o Hilo nei i keia mau la. Ua kupilikii makou e noho nei, ua kokoke loa ke ahi e holopapa ma kekahi aoao o kahi kulanakauhale a kaona hoi i aloha nui ia e na malihini o na aina e. Ma ka la 3 o keia malama, i ike maopopo ia aku ai ka holo ikaika ana o ke ahi, ua like me 300 kapuai i ka hora hookahi, oia ka nee mama ana i kai, oia kahi ma ka aoao hema, mai Puuhonu aku, oia kahi mauka o Kalepolepo, oia ke kolu o na loko i-a. Eia ka mea kupanaha, ua hana aku la na haole mahiko o Kapunakea i pa nui, i mea e pale aku ai i ka ikaika o ka pele. Hu ka aka. Ma ka la 2 iho nei i hoomaka ai ke 'lii ka Mea Kiekie R Keelikolani i ka pii makaikai mauka o Puuhonu; na na paahao oia i kauo maluna o ke kaa lio. Ua hanaia ke alanui a maikai e ka Luna Alanui o Hilo nei, ua hanaia ke alanui a hiki iluna o ka puu o Puuhonu, hiki ke kaa malaila; aia maluna o ka puu o Puuhonu na hale lole, ke nana aku i na kukui, kohu baluna ke kau mai maluna o ka puu. Ku ka paoa o na hana a ke ahi ai honua, ke pii a noho ma kahi o na hale lole o ke 'lii, a nana aku oe i na hana a ke ahi, he nani okoa ia. Ua kokoke ka pele ma Puuhonu, oia ke kolu o na puu o Halai. O ka mea nana i alakai ka huakai a ke 'lii Keelikolani, na Simona Kaai no ia. Ua hiki mai ke Kahu Aupuni ma keia la, me ke 'Lii Pauahi, a me na hoa alii a pau me ka oluolu, a ua kali ka hoi aku a keia pule ae. Ke liuliu nei e pii makaikai e ike i na hana a ke ahi. Me ke aloha no, J. S. KALANA.