Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXI, Number 40, 7 October 1882 — HE MOOLELO KAAO NO KEANINIULAOKALANI! KA NANI LUA OLE O NA MOKU O KUAIHELANI Ka mea nana I Hoonaueue KUKULU O KAHIKI A O Ke Pukonakona O NA LA I AU WALE AKU LA. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO KEANINIULAOKALANI!

KA NANI LUA OLE O NA MOKU O KUAIHELANI Ka mea nana I Hoonaueue KUKULU O KAHIKI A O Ke Pukonakona O NA LA I AU WALE AKU LA.

MAHELM 11. I i<»he ac au i ko leo I ka uwe hanehane i ka pli Ka 100 hoi o kuu kamalei o oe—e Kuu keiki hoi Kuu keiki mai ke pooo ka opua Mai ka onohi o ka malama e paunei Me he mea la omaua pu no Ka ke kai e momoku nei i knu manawa Kuu keiki mai ka lae o ka i-a Mai ke kukuna o ka la e kau nei I hea ae au e hele oe I hai aku ia Keaniniulaokalani Kia maua i waena moana Me ke kamaiki a maua me kuu aloha Kuu keiki—e kuu kamaiki hoi ooe Auhea ana oe. A pau kana mau olelo hoalohaloha, ia manawa hoomaka mai la oia e iho mai mai luna mai o ka welau pali a hui pu iho la me kana keiki a apo aku la i kana keiki, a u>ve kuo aela me ka uwe helu ana o Hainakolo i kana keiki penei: Kuu haku mai ka ohu kolo mai i uka Mai ka pali jxiio lua me ka makani Ale he mea la e haawe iho ana Kuu keiki mai ka leo o ka manu E wawalo hele nei ma kanlu o Pakahi E lūia nei e kaluiiaana i ke alo Ka puaene lehu o ka Auana ,Ke aiai a MakaukiU i ke kai—e la'ioha ae av i ko leo I kā paio pu no me ka ale ku Me ka naulu no e hele nei Ike wale i kini o oukou E noho mai ia la i kealohiiani Auwe hoi kaua hoi—e. A pela no laua i haalolou ai i ka uwe a hiki i ka manawa i ikaika loa ae ai o Lonokaiolohia, ia manawa hoi nui aku la lakou a hiki i kauhale a hui pu iho la nie iu mea a pau. Ena hoa liooipo o keia kaao, e ae mai ia'u ke olelo aku kakou e makaikai i ko Hainakolo ano, oiai e hele ana i ka ulaia ua pau kona wahi pa'u i ke kai.a koe iki no nae, a i ka nahelehele aku hoi pau loa, a o kona aahu nana i huna i kono ololielohe, o kona lauoho no, no ka mea, ua ulu kona lauoho a e like me kona loihi, ]>cla no ka loihi o kona lauoho a na kona lauoho no i huna kona olohelohe a nalo a me he mea la, he aahu Arapia la 0 keia mau la, a jiela i puana ai ka mea kakau 1 kekahi mau lalani mele penei. Aohe wahi hemahenu o Mwkini Ua lij>oa e ka ua ka nahele Ka nani o na pua i ka wekiu. A i kona hui ana aku me kona mau makua, ke kaikunane, na mea no a pau, alaila, ua hooj)au "4aeUi ke kaumaha o na mea a pau, oiai eia me lakou o Hainakolo kahi i noho pu ai. O Leimakani hoi, akahi no a ikena alii a pau, me na kupuna, na hoomao iho Li na mea a pau7 o ke keiki no ka keia a Hainakolo me Keaniniulaokalani, a pela lakou i noho ai a hiki 1 ko I.onokaiolohia manawa i kanaka makua ai, a ma ka nana ana i keia mau kanaka* he iike wale n o laua, me he mau mahoe la, a o ka |K>e hoi i ike mao|>opo ia Keaniniulaokalani, ua hpohalike no lakou me ke keiki ke ano o ka makuakane, a no kekahi manawa loihi, loaa aku la iloko o Lonokaiolohia ke pahaoiiao, no kona lohe mau i ka olelo ia e na ali* me na makaainana 110 ko Keaniniula iwoolelo i kona wa i hele mai ai mai Kuaihelani mai, nolaila hoi I aku ta ia a hiki i mua o koiia makuakane, ninau aku la iaikona makuakane penei. Auhea la hoi ko'u kupunakane ? Oleb> mai la o lA?in\akani, aole au i ike i ko kupunakane, wahi a lximakani, niniau hou mai !a o Lonokaiolohu j>enei. ka, ke lolie nei au i ko'u kupunawahine ? la manaw'a, olelo aku b o l*eimakani penel Ae, he kupunakane no kou, aka, aoie nae e kxia ia oe, no keaha hoi? Wahi a lAnnokaiokihia i ninau mai ai, no ka loaa ole no b oe wahi a ]>imakani i j>ane mai ai, no ka mea, o ko kupuiukane, he kaiuka kajnv loa ia, iiohe e loaa aku kona lua, a oia ooka

mea n.i n.\ i i)ci>chi kona niakuakane |H>noj a ua make nae iaia, a pehea la auaneia oe e hiki ai ke huli aku i ko kui 'imakane. no ka mea, ooe he kanaka >>e ina n'u nei, a oia kau e o!elo aku !K-! ia >X' ank e loaa, nolnia, mai ninau hou mai oe noia me.i ma ko'n,ano ike ; o ko kupunakane. ua hoomalule ia koj na kino. a o ka uhane, *ii ia ime ke kaikamahine aif\a a oia iea'u ike la i lohe mai o* eke keiki, a {>ehea la auanei e K.xi:i ai ia oe ? Ka- | haha. wahi a Lonokaiok)hia, kai no hoi j hele aku no hoi au a kona wahi no hoi | i hoomalu ai i kona kino a ilaila no hoi au e hoomalu ai i ko'u kinouhane, ia ioaa ia'u, nolaila. niai aua oe ia'u, [K»no oe ke ae mai e hele au e imi i kuu ku]"»unakane, ae, wahi a Keauka i pane mai ai. aole nae e hiki ia oe ke hele wale aku no ka mea, o ka hana nui a na alii o lalo o kahi o Milu, he lealea, he hula, nolaila ka'u e hai aku nei ia oe e ka moopuna, aole e ioaa ia oe ke hele aku me nei &no ou, e ao oe i na lealea a jxiu o luna nei alaila, hele oe e hookuku me ko kupunakane, a i oi oe, alaila, loaa ko kupunakane ia oe, ia manawa like aela na mea a.pau, oiai ua hoopau ko lakou manao kaumaha, no mea, ua hauoli lakou no ka hoi ana mai b Hainakoio, a akahi jio hoi a ike maoj)opo lakou o ke keiki no ka keia a Keaniniulaokalani ma laua o Hainakolo, nolaila, maopopo ae la i na mea a pau, aole io no i make o Keaniniulaokalani. {■ Ia manawa hooholoilike iho la na 'lii a pau no ka Lonokaiothia hana e loaa ai kona kupunakane, alaila, hoomakaukau iho la ua alii opionei e hoi iluna o Paauhau e ao ia e Knanua i ka hula, oiai oia ke kunui hula oi o ke akamai, alaila. wae ia iho la na mea e hele pu me ke alii i Mailelaulii, o Kohikohiku o Kukanikaua, o Piliiki o Pohakulani o Keekeeluku, o Manolua, a o kahi pqp e ae n«v*h«n he niil wale, no ka mea, aole hiki'i na āiii lee hjgle me ke kanaka ole, a peia paha i olelo ia'i; hele no ke alii, hele no ke kanaka, a i ka makaukau ana o ka huakai hele, olelo aku la o Leimakani ]>enei; kehele la oe i ka lealea ka maunu ia e loaa'i o ko kupunakane ia oe, eb ka'u kauoha ia oe, e malama i ke kanaka, mai ike i ka uuku o ka ai a aua, pela ka ia na | mea no a pau, o loan auanei ka puu o kau huakai. He mea maikai wale no hoi ia i ka manao o ke keiki, a o ko lakou la hao aku la no ia pii ana i ka pali, oia hele no ko lakou nei a hiki no hoi i kauhale e noho mai ana no hoi kamaaina, me na haumana hula mua no hoiaNuanua a ia ike ana mai no a ko Paauhau poe i keia huakai. Uwa ka pihe a haalele wale, uwa hou a haalele wale, no ka mea, akahi no a ike ko Hamakua poei nei kanaka ui nani, ia manawa'hookipa ia aku la lakou neie kamaaina a ua kuu no hoi ka nae, ioaa no ka ninau i kamaaina. Heaha ka huakai oka hiki ana mai? Hai aku la no hoi oLonoka-j iolohia i ke kumu o kana huakai mai | ka mua a ka hope, a pau kana mau ole- j lo i ka hai ia i mua o Nuanua, a mao- j pojx> no hoi na olelo ake keiki alii i | ua kumu hula nei, alaila; kauolia ae la o j Nuanua i kona mau hope kumu e kii ii na mea o ke kuahu laula, oia hoi ka maile, ka o\z\xx na lau nahele no a pau 0 ka hana ana i ke kuahu, a makaukau keia inau mea, ia manawa, olelo mai b ua kumu hula nei ia Lonokaiolohia ])ene i. /. XE, auhea oe. nau ]>onoi no e kii e hopu i kela puaa nui eku mai la, ho]>u oe a hapi mai no oe aka puka nei oka hale nei la hookuu mai Ina 1 hele ka puaa a komo i ke kualiu a i hoi mai a moe ma ko alo, alaila malkai, aka i holo ka ]>uaa i waho, hai aku no au ia oe, aole oe e ike ika hula. O hoi ku na na iho la ia» no ka mea, aole ia i hoounauna ia e kona mau makua, no ka mea, he keiki punahele ia i kona makuakane, a)ia; ma kana hana hoi i makemake ai, 4o<ia iho la hoi kona hoounauna ia, nolaiki; hoopau ae la ia i kona manao hookae a o ka hooko w-ale no ka mea ]x>no ana e hana ai. nokiila: ku ae la ia a kii aku la ia i ua nei a hopu aku la no hoi a paa. niai la no hoi ama ka puka, hookuu aku li no hoi Oka holo aku la no ia oua ]Hjaa nei a k>ko o ke kuahu, ku iho h, a mai laila mai a ke alo no hoi o ua o l^onokaioi^hia* I keia maiuwa nae a Ijom>kai(olohia e aumeume t\ei me lia puaa, ke noke nei hoi o Nuanua i ka pule

Nob> ltu Llka i Ii «3u%M!hiwchi A aunukiu mai U j-oji iiuiu a ka r<a~i i LU«:Mai ka hwkui a ka haLwm Li o« e Laka e Liu ka tesc E h*>i eia ka hana hr h-ina na ke kua. Ia Pele b Hiiaka Na wahin< nob? nuikaiū E hoi eb ka hana He hoiu na kak<>a a pau loa Elieli kapn elieli ikq Aniama ua noa. Ia Nuanua no a aniama i ka puk\ [ aiawa mai auanei ka hie, e moe ana ka puaa ma na waewae o : Lepokaioio hi£ ia olelo mai L-To Nuaniif penel Ua hai mua ae nei au ike ano o kau hana ia oukou a jxiu, a ke ike nei tioi kakou i keia manawa. Nolaiia, aohe hana aku i koe au e lauwili wale aku īi no ka mea, ua maikai ka hana a ke ikua, nolaila, ke ae aku nei āu ia oe, na'u oe e ao i ka hula. Ia manawa, kauoha ae la ke kumu e like me kana hana i ike, oia hoi ke kiiu, ka Lonokaiolohia hula mua ia o ke ao ma, a ma ia lealea i hoau mua ia, aole i pau na anahulu ekolu o ke ao an3, ua Lilo ia hula i mea paani, a no ko ke kumu ike ua pau kona ike i ka moni ia e Lonokaiolohia, ia manawa, hoohuli hou aela ia ke ao na ma e ae, a no ko I ,onokaiolohia manao nui loa e pau iaia na ano hula, nolaila, noho hoomanawanui loa ia me ke kunukunu ole no ka manawa loihi, a i ka hookuu ana o ke kumu ia Lonokaiolohia e hele kaapuni ia Hawaii, e hookuku me kahi hula e aku. Ua ae koke aku la o Lonokaiolohia ia mau olelo a ke kumu, nolaila, haalele iho la ia ia Hamakua no Hilo, a mai Hilo aku a hiki Puna, a pela no kana kaapuni ana ia Hawaii a hiki i Waipio. A o na hula a pau ana i ike ai aole 110 he like aku me kana kumu ka ike. Nolaila, olelo aku la ia i kona makuakane penei: Ua manao au e haalele ia oukou no ka'u huakai imi kupuna, ia manawa ninau mai la ka makuakane, pehea ua pau |)ono anei ka ike o ke kumu ia oe? Ae, wahi a Lonokaiolohia i pane aku li, ae, a heaha ka hula mua iao ia i ia 3e? He kilu ka'u hula mua i ao ia ai. ;\e: oka hula noia a ko kupunakane e iioho la, eia nae ka'u kauolia ia oe e īoi hou ae i ko kumu e noi aku e haaivi mai i ka io o ka hula, alaila ae aku īu ia oe e hele, no ka mea; ua malani nai la ke ao ana a ko kumu ia oe, noai]a, e hoi hou ae a olelo aku penei. Ua hele aku nei au i ke kaapuni ia Haivaii nei a puni no hoi ia'u, aoke |xi iula o Hawaii nei i like me kau pa hua, nolaila, ua ike au, owau no ka oi ma ea hula, nolaila, hoi hou mai nei au j hai aku i keia mau mea ia oe, pela luanei oe e olelo aku ai, a na na no loi ia e kamailio mai ia oe, alaila noi iku oe e haawi mai i ka io o ka hula i ke oe i ka haawi iho o ke 'kua hula ia )e i ke mele, no ka mea, he okoa no te mele ao ia ia e ke kumu, a he okoa 10 ke mele mai ka po mai. Ia manawa, nalu iho la o ohia no na olelo ao a kona makuakane, a ninau okoa aku la j)enei: Ka, he niki no ka i ke 'kua hula keao mai ia'u i ke mele ? Ae, wahi aka makuakane; he hiki loa ia oe ke ike aku ma ka moeuhane, īlaila, o ke niele e ao ia ia oe e ka po, aia ke mele hikiwawe o ka loaa, a o ke mele ao maoli ia mai la ea, he lohi; peia me ke kuhi; na ano no a pau, oia kau e kamailio aku la, a ina o kou wahi ike kena e imi ai oe i ko kupunakane, jx>maikai ka loaa, olelo aku no au ia oe, makehewa ka imi ana, nolaila mai hoomaioka oe i ka'u mau olelo, no ka mea, ke makemake la ho» i ka hele, moni ia ka ike o ko kumu. Ia manawa, hoomakaukau hou iho la 0 Lonokaiolohia ika heie hou i Hamakua, a o kona mau hoaheie mua hoi, a mau hoahele hou aku hoi. mau kaoo Ike ahnui. Aia lakou nei hoi i hiki aku ai i kauhale, a he hana hou hoi ka ke kumu hula ana e ao ana, alaila, hoomaopopo iho la ia he oiaio no ka ka olelo a kuu makuakane, ke kuhi nei au he hana hooluhi wale no la kana ia'u, nolaila, noho hou iho la ia eao ma ia ano hana hou a ke kumu, a no na anahulu elua ua makaukau, la o ka hana ana iao hou aku ai oke konane. Oia nn, K«i Keamniulaokalani hana mua

i ao ai me kona kaikuahine, ia haa e | noho ana i Kalewanuu. [

A pau ia ao ia ana ona ma ia hana, j oielo niai !a ke kumu huh penei: K, kuu hauiuana aloha nui ioa, ke hookuu | aku nei au iai oe £ hoi oe kou Wiu j makua, no ka uiea, ua ao ak u b no au j am ka*u mau mea i ike, a ua pau ko'u

ike u oc. au e ao fwi i kahi iiuikemake ka(ca, ou kau nuku iho no aku no hoi ana» a b oe iho neū ua pau uui loko a <raho, iu j.au na ike o neī mea he lealea, nolaila, ke hookuu aku nei au ia oe e hoi, aohe a'u we;\ i k«e e hana hou aku ai kaua. Ia nianawa, olelo aku la o ljonokakv lohia |nenei: Aole pela kau olek\ kai no o ka haawi pu mai ine ka io e fce 'kua, i uohojuo>iau i makemakea< elealea, ua pau poiu> na hana, akils l»uka kou inoa uu. " Olelo mai la o Nuanua: Ua jx>no io kau olelo, no ko'u n\aa no i ka u |k>c hauinana mua e ao nei, aohe e like mc oe ka noonoo, a ua hiki hoi, e nohe hou kaua i keia mau la, a {>au na mea hana i ka loaa, alaih hookuu aku au ia oe. Noho hou iho la bkou no kekahi la; a i ka makaukau ana o na mea i kau ohaia, oia hoi ka puaa hiw*a, ka moa la \va. ka manini, na mea no a pau i pili i ka hana ana o ka hula, ia wa, olelo aku la o Nuanua ia Lonokaiolohia : Eia na mea a |>au ma ko kaua alo, eia nae ka'i olelo ia oe, ina i kuu oe i ka pule a i make keia puaa ia oe, alaila hai aku ne au ia oe, poai oe i na n\oku*a [>au, aohe mea nana e hoohalike mai me oe ; aka, i kuu oe i ka pule a i holo ka puaa mai 0 kaua aku nei, hoole aku no au ia oe, aole oe e ike, he loaa no a mahoj)e aku, pau loa i ka nalowale ia oe na mea a kaua i ao ai. A pau ka ke kumu mau olelo ao ia Lonokaiolohia, ia wa, kulou iho la o Lonokaiolohia ilalo a o\clo aku la penei :{ Pehea auanei au e puk ? Ka, e like no paha me ka y\ule i loaa ia oe, no ka mea, ia oe no a hoomakn aku e pule, oka manawa no ia e lana mai ai o*ka manao no na hua pule. Ia manawa, kukuli iho la o I.onokiiolohia, a hookau aku la i kona lims akau.iluna oka puaa a hoomaka aki la e pule penei: Eia ka puaa e ke**fcua, E Lono i ka jk>, E Lono i ke ao, E Kane laauli laamea, Kane i ka ele, Kane i ka welau makanf, 1 kuuna o mua, Ia Kane hekili, Kane i ka puahiohio, E ka ua e ka la, Eia ka haua, He hana na ke 'kun, 0 ke kino ka'u, 0 ku oia ka oukou, Ilaona iloko o ka Nuupule, Ka pule a'u a ka oukou pulapula, E Laka— e, ho mai he ike, ho mai mana, E Laka i ka uluwehiwehi, 1 ke kuahiwi, i ke kualono, * Iluna o Nohoanaojwi nei la—e E hoi, ho mai he ike, Ia I'ele ia Hiiaka, Na wahine kiai makani, Kiai inakalae o Kookoolau—e, Ike wale, ike wale i kini o ka po Ia Aukehnuiaku i ka po, Ia Pimoe i ka po, E ka po—e, Eia ka puaa. he mohai na'u ia oukm», Ho mai he ike, he mana, he ola, Aniama ua noa. * Ia Ix>nokaiolohia no a hapai niai i kona lima, o ka manawa no ia o ka puaa i malule ih"b ai a make loa; oka hekili hoi, noke mao ole iho la ; o ka uwila, ke hulili la me he lapalapa ahi la; ke o,ai hoi, ke haulani la ka honua; okaua ke kuehu la ike pili la manawa no i ike aku ai na mea a pau i ko Ix)nokaiolohia mau helehelena, ua ano e. no ka mea, ua hoopuka mai la kona inau |>aj)alina i ka ula helohelo me he kanaka luu kai la ka hele a "Moa unoo Puna i ke 'kua wahine." Hoomaka iho la ka punohu e kau pono iluna o ko Ix>nokaiolohia ma kahua e noho ana, a o na mea $ pau e noho ana, kunahihi mai la lakou, oiai, ua hoi pono mai la na kini o ka mano ka iehu oke r kua a kuonoono iluna o Lonokaiolohia, oia no hoi na akua o Keaniniuhokalani, a piii pu iho la na mea a pau. O ke kumu huh hoi, aole e hiki laia ke ekemu mai no kekahi n»au olelo ana i manao al A loihi ka ko lakou noho ana me ka ]«ane leo ole, a uluhua loa o lx>nokaiolohia ma ko lakou hoonom> hua mal la manawa. ninau aku la o olohia i kana kumu: Heaha mai nei keia o oukou e hakanu nei ? Kai ne hoi o ka make o ka puaa ka'u, aob umu hoi ka oukou; aia ka hoi a make ka puaa, oia ka hoi ko oukou manawa e kukule mai ai (Aote i pau^ .ii