Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXI, Number 42, 21 October 1882 — NU HOU O KA PAE AINA O NUUHIWA. [ARTICLE]

NU HOU O KA PAE AINA O NUUHIWA.

(AWaa mai £-J /leiu 4° ) KA HAN'A MISIONARI MA KA PAfIAfKA MI'HiWA. He oiaio, he ioihi ke ao ia ana o kamaaina ma keia paeaina i ka olelo o ke ola ma o lesu la; ua hoao ko Beritaiiia me ko Tahiti poe misionari mamua, a haalele i ka hana, no ka hihiu a lauua ole mai ka o na kamaaina, a ua j>au aku lakou i ka hol Ua hele mai hoi o Rev. W. P. Alekanedero i ka 1833, a noho mai i kekahi mau mahina ma Nuuhiwa, a ua waiho mai i ka hana, a ua pau i ka hoi ma HawaĪL Ua manao wale ia |>aha ia wa, aole e lawe hou ia mai ka olelo o ka Euanelio i ko Nuuhiwa paeaina. N T o ka mea, he lahuikanaka naaupo loa, he ai kanaka. He nui wale na 'lii, ua like na lii me : na makaainana, nolaila, aole malu pono ka aina, haunaele wale, a ino maoli. 1 Kelananei no ko'u manao, aole i . haalele ke Akua i keia lahui o Nuuhi- ; wa, ua oluolu no. Hoopuka mai no i ka la, ka mahina, na hoku, ahoouna mai no i ka ua maluna o keia lahui naauj)o. Pela hoi, aole i ]>au ko ke Akua manao e hoouna hou i ka euanelio o ke ola i keia lahui Nuuhiwa. Ua hoala oia i kana hana aloha ma 0 Matuuui la kekahi alii o Fatuiwa i holo i Hawaii 'i ka 1853, e noi ana i misionari. A oia 110 ka wa o ko makou holo mai, e lawe mai i ka olelo maikai a Kristo, a he 29 makahiki ia a hiki mai 1 keia wa (loihi io no). Ua pau aku ka nui o na paahana i ka hoi aku ma Hawaii; a ua koe iki mai makou ekolu (ekolu kane me na wahine ekolu). He nui hoi na hoololiloli ana o keia misiona i 0 a i 0. E olelo ana kekahi poe lala o ka Papa Hawaii, '* E hoihoi ia na misionaai a pau ma Hawaii,' a he j3ui hoi na mea kahii manao a hooiloilo, " He makehewa ka hana misionari ma ko Nuuhiwa paeaina. Heaha ka hua i loaa mai no ka oukou hana malaila T E na Makua o ka hana a Kristo. Ua haele mai maua me ko'u wahine kona hana a Kristo, no ke noiia mai; aole maua i koi wale aku e loaa mai ia oiha- ! na misionari; ua kaheaia mai, a ua mai nao no maua me ko'u wahine, no ke Akua ia leo kahea, nolaila ka hele mai i keia paeaina, a noho i keia mau makahiki he 29. Ua manao iki no e hoi no Hawaii i ka 1874 no ka mai o Naomi, a i ka hiki ana mai o Mi Pogue, ia wa, ua ano ola ae o Naomi ia wa, a ua noiia maua ia wa, e kali ko maua hoi ma Hawaii, a loaa ona kokua no Puamau nei. Mai ka 1874 mai, aole no he mea i hoouna ia mai, he neo wale no. I ka 1879, ua launa aku au me oukou ma Hawaii, a ua hoohalatfai ia mai no au me ia mau manao o mua, mai ka waha mai o kekahi mau makua misionari, " E hoi aku ma Hawaii." No ka mea, ua hoohalawai ia mai au me ka pilikia mai ma ko'u kino, a no ia mai i loaa ia'u, ua manao paha na makua o ka hana, e aho au ke hoi aku ma Hawaii me ko'u ohana, ano ke ano palu|>aUi |Kiha o ko'u kino kekahi e ano elemakule ana. I ko'u hoi ana mai me ka'u keiki i ka 1880, a ua hiki hou mai ma Aperila i Nuuhiwa nei, a launa me ko'u ohana, a me ko'u mau hoa paahana misionari, nui ka hauoli me ke aloha i ka launa hou ana, no ka mea, ua loaa na leta e hai ana, ua loohia ia au i ka mai, aole maojKipo ke ola. A hoonani aku la makou i ka Haku, no kona hoihoi mai i kana kauwa iloko o ka hana. Aole i loaa hou mai ia'u ua ano mai Ja o'u i ko'u wa i hiki aku ai ma HawaiL He eha nae ma ko'u poo, a ua nvanao au no ka niho, a ua laweia iluna o kahi Ihpku manuwa Farani e unuhi, a mah<4>e na kahi haole ma Nuuhiwa i unuhi i,na niho eha i koe, a ua ola |x>no ke poa Eia inakou iloko o ka hana i keia mau makahiki kokoke elua, mai lulai maL He ao kula kamaiii ko Hapuku ma Atuona; he ao kula kamalii ko Kauwealoha ma Uapou; he ao kula kamalii ko maua ma Puamau nei me na haumana he he 14 keikikane, 13 kaikamahine, mai ka 5 a ka 12 na makahiki; ekolu no papa, na hua palua, pa4\a, heluheiu hookuikui a heluhelu l>ono» kakau !iroa a helu kamalii. a e ao iki ma ka himeni, a e noho mau keia keiki me maua, a na ka makua! ka ai me ka aahu. O na Luna Faiani | ka poe Luivi Kula, aole nae he uku

n.ui n:t Ivm nui. c likt me n.* Kulii Auponi njta Mawa.it Hauolii nui nnkou i keia haiu a na Luna Faiani, a oluolu nukoe ia hana iawelawe. a ( ke hana nei | Aia nu Hanapaoa kahi hoahanau o | makou o Puamau nei me kana waliine» sc malama i iu halawai ibila. aeaoi ! na keiki liilii o iaiia, a nunui ae, e bwe ! ia lakou ma Puamau nei ! He ekalesia ma Hanapaaoa i kuku- ! luia, a e hana ana ūakou maiaila i keia f mau la i haiepule,. 48 kapuai ka ioa, 1S | kapuai ka laula, a 9 kapuai ke kkkie, jno na hoahanau ne na hoalaunaa, a I na na makua mea keiki e hana. | Ke hoomakaukai nei makou ma Pui amau e kukulo i halepule ano naae.mae Ino makou. Ua mai na hoah&nau \me na hoalauna he eiua hanen dala a | keii ($301); i keb nukahiki, aole nae |iao ka iawa i inanaoix Ke hoo-moa I nei hoi makou i ka puna i keia wa, a e | hana makou e like me ka makaukau i | loaa ia makou mai ka H3ku mai | Oke Kiaaina ma Tahautu, kai pai- | pai ia'u me Hapuku, pono olua e hoonoho i mau paahana kokua ia olua ma na kahawai e, ka poe launa ia oukou, a 0 lakou e ao i na keiki liiiii a nunui ae, alaila, e lawe i o olla la. He Kiaaina kokua maikai mai ma na hana, keia e noho nei ma Tahautu i keia wa. O ka'u keikikane ka mea i noi pu mai ai me a'u mai Hawaii mai, aia no ia ma Uapou me S. Kauwealoha ma, e malama ana i ke ao kula kamalii, a e kokua ana ia S. Kauwealoha ma na hana. Ua OS. Kauwealoha iaia e malama i kula haole, 'i kela makahiki i hala, ISS I, ma lulai. Ua hoi aku ka maua mau keiki ekolu a pau ma Uapou, hookahi mamna. 4 lakou a pau, a hookahi hoi keiki no Hapuku ma, elima mau keiki a makou e hoomaamaa ana i ka leo o ka haole, a he mau keiki kamaaina no Uapou, 8 paha, 3 no Atuona, 2no Puamau. Ua loaa mai na Buke Ao Mua leo Beritania mai a A. Crawford mai. Ekolu a maua mau keiki, ua hookomoia ika ekalesia ma Uapou. Samuela T. Kauwealoha, ka mea mai Hawaii mai, loane Kekela, Meleana Kekela. Hauoli no maua i ko lakou lilo he mau ohua no Kristo, ua haawi i ko lakou naau no ka Haku. Ua haawi mua hoi na makua ia lakou no ka Haku. O ka'u wahine o Naomi, he.ola maikai no kona k'ino, aua oluolu hoi i ka lawelawe ma na hana aka Haku, ke hapai pu nei no hoi maua ma na oihana ao kula kamalii, ama na oihana hoomana iwaena o kamaaina. Ua hoala aku au iaia ika manao 0 kekahi mau makua mifvionari ma Hawaii, "He pono ia Naomi ke hoi mai ma Hawaii e hoomaha i kahi wa, luhi paha i ka noho loihi ma Nuuhiwa." Aole maopopo kona manao ma ia mea, no ka mea, aohe he alanui kuj>ono; pela kona pane mai. Na ka Haku e hoomalamalama mai 110 ia mea. . E hana kakou i na hana kupono no keia manawa. Ua kauoha au ia Hapuku me Kauwealoha e hana i papa inoa o na hana a pau ma ko laua mau kihapai i piha pono e like me kuu noi. Ke hookomo nei au ma keia leta i papa inoa o na hoahanau ma ko'u ekalesia, i ike oe i ko lakou nui. Ua hookomo a\i i ka nui o keia poe iloko o ka ekalesia, aole no ka nui o ko lakou ike, a akamai, a naauao ma na pala{>ala. aka, no ko lakou hai mai i ka manao milu, a haalele i ka hewa, a paulele aku ia lesu Kristo. ke Kalahala. He aloha io ko lakou ia Kristo. Il> man t-uia n inr mi Ktthik*hi «ua no na KaiH'na, ntt J[alamaitn>ku <t me Ha I.uina o n<« Moku līititaii hnlo pili nina, 0 na olelo ao a me na rula malalo iho, ua hoomakaukauia e kekahi o na Kapena holo pili aina o kakou i noho iho nei ma kana oihana no kekahi mau nuikahiki, ua maa oia i keia hana, a ua ike }>ono oia i kana mea e kamaih'o nei. Ika wa e kaawale ai kekihi moku mai Honolulu, ua ili ka mana piha o ka hooj)onojx)no a me ka malama ana o ka moku maluna o ka hokua o ke ka|)ena, a o na {X)ino a pau e ili ana maluna o ka moku ma o kona lawelawe hawawa a hoopalaleha paha, e ili ia mau hoahewa ana a pau makma ona. laia e hoolohe ai na luina a pau no ko lakou mau kauoha ponoi iho, a loaa | mai na kauoha, alaila, e ho*)koia ia inau kauoha me ka nieniele hou ole aku, no ka mea. ua manaoia, he mea oia i piha naauao a ike manua ona mea a pau, a he mea pono e hookoia kona mau kauoha naauao a [«u. E hoomanao no hoi ke kapena, e hana mau oia i na manawa a pau no ka pono a me ka pomaikai o ka moku a me kona ona, a aole hoi o na hana e 1 hooluolu ai a hoomaliamli paha i na : iuina, no ka mea ua pinepine ka hana j ia ana pelau j , Mamua oka haalele ana oka moku i Ike awa, o ka hana a ke kapena, oia no j kona hele mua ana e nana i na mea a ' pau e lako ai kona moku ma kona hua | kai moana, oia hoi ka wai a me iia lako jai A ina he lako ai. a aia maluna Jo ka oneki ? e kauoha ob e waihoia \ma kahi kupona E nana no hoi oia ' ī na waapa ina ua paa pono ka hauhoa iaana, pela no hoi na heleuma ame !na kaulahao, e nana no oia ina ua hauhoa ia a paa.

Ma ka moana. ma ka po, hemea pono e kau ia i mau kukui ma ka aoao o ka moku, He mea pono no hoi ma na I moku a pau in? he mea hiki e hoono- | hoia i kanaka kiai ma ka Lukau i ka i e nana i na moku e hoio pololei \ mai ana ma ke ala hookahi a e hoike | īho Ualo» e nana no hoi i ka aina, a e nana no hoi i ka a pono o na kukui ma ka aoao o ka moku. He mea pono no hoi e kauoha ke Kapena e hoohana mau ia ka Pauma o ka moku ihko o kela a ! me keia eha hora, ke hiki, iloko o ka wa ino, ke //* a //* oie paha, a i ka wa /«#. e hoohana mau ia ka Pauma. I ka wa e komo ai ka moku ma kekahi *cahi ma ke ano kalewa wale no. a 0 ka waapa *ile no ke makemakeia e hoouna iuka o ka aina, he mea pono e hoomakaukauia kekahi heleuma a e hoohanaia i ka wa a ka moku e leiepavki ai a poho pono ole na [>ea i ka makani, a i ole ia, i ka wa paha o kekahi uiia i ka wa e kokoke loa ai ka moku i ka ainx Ina e hiki ka moku ma kekahi wahi a ua makemakeia e kuu ka heleuma, he mea pono i ke Kapena e kauoha e hoomakaukauia i elua heleuma me na kaulahao kupono e hiki ai ke paa na heleuma ilalo o ka papaku o ka moana Mahope iho o ka hookuuia ana o na heleuma. a ike ke Kapena ua }>aa a maluhia ka moku, alaila, e lawe oia i na eke leta iuka o ka aina a e hooponopono oia me ko uka poe no ka hue ana i na ukana. a o ka hami koke t a hana a hiki i ke ahiahi, oia ka mea maikai, ke ae na lima kokua o ka aina i hoolimalimaia. 0 na moku a pau eku ana ma kekahi mau awa, koe ke awa o Honolulu, he mea pono e hoonoho ia i kiai ma ka po, i hoikeia aku i ke kapena na loli ano e ana o ka makani a i ole he ino nui paha e hiki mai ana. 1 ka wa e kuana kekahi moku ma kekahi wahi hamama pu, e like paha me na awamaka aoaohikina o Hawaiiamekekahi wahi e ae, a ina he Boe ma kekahi o ia wahi, he mea pono e hoopaa ia kekahi laina paa i ua Boe la ma ka po ina ua okaikai ka moana, a o ke kapena, malamamoku a me na luina, aole he mea maikai ka lele ana iuka a haalele i ka moku mahope iho o ka napoo ana 0 ka la oiai e okaikai ana ka moana. Ina e pa anaka makanimake kukulu hikina oiai ka moku e ku ana ma kekahi okeia mau awa i hoikeia maluna, ina paha iloko o ka mahina o* Novemaba, a oiai e pa ana ka makani makeia kukulu a loli a pa mai ma ke kukulu komohana, akau komohana, a ina e oehuehu ale ana me ka ua kilihune liilii, e pono e hoomakaukau koke ia na inea a pau a t haalele koke ka moku ia awa, no ka mea ina e hookaulua loihi ikiiho, e loaa koke ana ka moku i ka poino, oiai he hikiwawe loa ka paana o ka makani ameka ino pu. Ina e holo mai kekahi moku mai kekahi awa o Hawaii, ina mai kekahi awa 0 Kohala, Hilo a Puna paha, no Honolulu, he mea pono e hahai ka moku ika makani maluna o Maui me Molokai, no ka mea ke holo ma ka aoao lulu o Maui me Molokai, he pinepine ka halawai ana oka moku meka pohu ma keia mau wahi no elua a ekolu paha la, a ilaila e lola ai a e lelepauki ai ka moku a hala loaka manawa e ku ai i Honolulu. Ina ma'kekahi kelepa o ka moku, a ma ia kelepa ua ili aku la oia ma kekahi wahi, e hoomanao ke kapena, oia iho la ka mana nui maluna o ka moku ia wa, me he mea la oia ka agena a ona paha o ia moku, a e hana oia i na mea kuixmo a pau e hemo ai ka moku a e palekana hoi oia, a e malama hoi i na waiwai makamae a pau, ke hiki. A 1 mea e hiki ai keia hana nui, e hoolimalima oia i na kanaka o uka o ka aina, a e hoomaopopo no hoi oia i ka uku kujX)no no ko lakou luhi a e pono e hoomaopopo pono oia, a i ole, e akahele o piiikia auanel Aole he hiki ke haalele ke kapena i ka moku ina he wahi uiuiki uuku kekahi e manaolanaia ai no kona pakele, a ina iloko o keia wa kupilikii, ua haalele mai na iuina i ka moku a me ke kapena, aole he hiki ia lakou ke manao e loaa ana ko lakou uku no ia kelepa, a ina aole he wahi ukana hookahi i hoopakeleia, aole e loaa iki ana he uku no lakou ma ia kelepa. Ma keia mau hoaiai maluna. ua ikeia oia wale no ka hapanui o na hana | a ke kapena ma ka moana, a ina hoi e j ku ana ka moku ma Honolulu, aole he wahi nui iki o kana hana, no ka mea, na ka agena a ona paha o ua moku la : e imi i ka hana. « 1 O ka hana a ka malamamoku, oia no | kona kokua ana i ke kapena, ma ka j inalama ana i ka moku, a e nana hoi no ka hooko ponoia o na kauohaa ! pau a ke kapena, a e malama hoi i ka | moku i ka wa a ke kapena e kaawaie ai j mai ka moku aku t a ua kaa no hoi maluna ona ka hooponopono holookoa ana o ka moku. O ka malamamoku i ike i kana hana ponoi a e makee ana hoi i ka pono o ka moku. he mea maopopo aole oia e noho palaualelo ana a ua maopopo no hoi iaia he nui na hana liīiii o 'una o ka moku. O ka hoomaemae ana i ka \ /tkim\ holoi me ka hoomaemae ana i ka oneki, hē mau hana keia malalo o ka hooponopono ana a ka malamaimoku. E nana pono oia i ka ktu me ka ana o ka moku, a e nana no hoi

! oia ina u-i hoonoho pono u nie ka loaa ■ pojno nialuna ona ukana. E; ! akahdAo hoi oia i keia a me keia ano j ukana, a e nana pono no hoi oia i ke ! ano o ka hoonoho» ana, no ka mea, o 'ka hoonoho huikau ana ona ukāna, ; mea ia e poino ai kekahi mau ukana makamae. j E nana pono oia a e hoomaopofx>, o na kini aila mahu a kini aila e ae paha t 1 ina e hoonohoia maluna o na eke pa* j laoa a lole jxiha, e kauoha aka oia i na j luina e hookaawale kokeia ua naau pahu; aila la A aole hoi o keia mau niea 1 no kana e r»ana pono ai. ako, e nana • oia a aofe e ae e hoohuikauia na eke | palaoa me ka raak.ii i kahi hookahi. j E nana pono no hoi oia i kahi e hoo~ j nohoia ai o kekahi txihu j>una a mau | pahu puna paha. a aole hoi e hoono- j hoia sna kahi e puiu ai i ka wai a o aua- [ nei a pau ka moku i ke ahi. j O ka maiamamoku, he kanaka ia i | ike i ka hookele ana o na waapa, no ka j mea, ma na moku a pau, na ka malamamoku e hookele i na waajia iuka o ka aina. He kanaka no hoi ia i ike i na hana a pau o luna o ka moku, a i ka wa e nohae ai kekahi pea a moku* moku paha na likini, ua hiki iaia ke hana a paa hoiL E hoopaa no hoi ka malamamoku i j ka nui o na ukana i hoiliia iluna o ka | \ waapa no ka laweana iiuna o ka moku, j a e nana pono no hoi oia o pulu auanei ■ na ukana i ke kai. { E hoohana ka malamamoku i na | luina, ina he hana kekahi e makemake ; ia ana e hana. E hoomanaoia no hoi aole i ae ia ke kapena a malamamoku e hana ino a pepehi paha i na luina, a aole no hoi e hoopukaia na huaolelo anokalakala Ona huaolelo oluolu, oia kekahi mea e hooholomua i na hana imua mawaena o na luina. E hana like ke kapena a me ka malamamoku, a aole hoi o ka hooioi kekahi iniua o kekahi, a he mea {>ono e kokua ka malamamoku i ke kapena kei makemakeia. j E akahele no hoi ka Malamamoku, a mai hoolauna loa me na luina, o haulehia auanei kana mau olelo imua o lakou. % Aole e haawi wale ke Kapena a Mn lamamoku jxxlia i kekahi kauoha ano ole, aka, iko laua wa e haawi ai i kekahi kauoha, e hakilo ia ina ua hooko ia e na luina 0 na kauoha kupono ke kauoha ia i na luina. Alaila e hoomanao hou ia, ma keia mau wehewehe maluna ae, ua lokāhi like na manao a me na hana a ke Kapena a me ka Malamamoku, a mawaena o laua iho, e hoomanao mau laua e lawelawe laua i na hana e pomaikai ai ka moku a me ka Ona. O ka hana a na luina oia no ko lakou hooko ana i na kauoha a pau a ko lakou mau Aliimoku me ka eieu a meka maikai, a e eieu koke lakou ma kahi o ka hana i makemakeia. I kekahi wa ua nui na manao haakei o na luina ina he moku holo a maemae, aka, e hoomanao ia, i maemae a holo no ka mo-j ku ika eleu, mikiala, a hana T ona luina. Nolaila o na luina a pau e mikiaia ana ma ka hana, he kokua nui ia no ka moku ame kona Kapena. O ke ano luina ia i makemake ia a aole o na ]uina namunamu a ulolohi. 0 ka manawa a kekahi luina i hoike ai i ke Kapena a Malamamoku (>aha no kona wa e hiki ai i ka moku mahoj>e iho o kona hookuuia ana mauka o ka aina, ua makemake ia oia e hiki ia wa ana i olelo mua ai, a aole hoi o ka holo mahuka e like me na hana i hana mau ia. A ina ma keia hoio mahuka ana. ua hala hope ka wa holo o ka moku, a ioaa aku la oia mahope loa iho o ka hala hojx; ana o ka manawa, e uku oia ike poho oka moku ma ia hookaulua ia ana. 1 kekahi wa ua pau na ukana i ka wavrahiia ena luina He hana hewa loa ia t a ina e loaa aku ana kekahi iuina e hana ana pela, e hoouku ia oia no ka poino ana o ia ukana a e hool>aahaoia oia. He nui na iuina o iuna ona moku, he molowa, ahe hookuli. Aia no a kauoha ia aku iakou e hana ma kekahi hana, alaila hana iho la. O kekahi j>oe hoi, he eleu, he mikiaia, a mailoko mai o keia poe e wae ia ai ke Kapena a Maiamamoku paha no kekahi moku ke ■ hakahaka. | O ka hana i maa mau i na iuina, oia! no na hana a pau e kauohaia aku ana j e hana. Aika wa e iii ai ka moku, ■ he mea pono e kokua na luina a pau i! ke Kapena a me ka Malamamoku ma ī ka hana ana i kumu e jjakeie ai ka moku. Ua oieio mua b iho nei, aoie e uku jia na luina, ke haalele bkou i ka mok« j | i ka wa e ili ai t a pela no ina wa a pau.! j He mea hiki loa ke ikeia kt ano o \ na hiina o kekahi moku, ma na hiohio- i Inao ka moku. Maemae a maikai na [ | nanaina o ka moku, he poe iuina miki- \ aia ko la moku. Lepo a pelaj)e!a ka! I moku, he moiowa a noonoo ole na iu- \ I ina o ia moku. Ua oi ka jai o ka uku o na luina Ha-; I waii mamua o na iuina o na moku e ae ■ |a pmni ka honua, koe nae na luina ona * 1 V ok>ho| o P iliaina ° Kaieponi. A • i oiai uoko o ke kiekie o ka uku o na lu>! jna Hawau, he hapa uuku loa o iakou i \ kuonoona Ua ikeia no nae mamuii o 1 ka inu nui ana o na kanaka Hawau i ka waiona. M