Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXI, Number 50, 16 December 1882 — Untitled [ARTICLE]

' i ka h 16 e Aperila 1825, oia ke Kani kela Beretania, a oia ke Kanikela muj !oa i hiki i Hawaii nei mai na aiim < mai Malia paha ua makem&ke oKa mehameha II i Kanikela maanei a olelo oia'peia oiai oia ma EneUiu la manawa hoomaka mai na pilikia me na moku ona aina e. Ika M. H. 1823, he 40 a hiki ike 60 a&ka Oko hola i kipa i Uawaii nei Ua manaoo Kaahumanu m?; be;fsegi pono ke hoolilo aku ina kanuwai oke Akua i mau kanawai no ka mna. Nni !oa ka huhu o na kapena mt>ku no ka ae ole ana o na 'Lii i ka heie nui ana 0 na wahine i na moku e noho me na luina. Loaa ka haunaele nui aia Lahaina no ia kumu. Hana ino no na kapenamoku a i kekahi manawa kokua no na moku manuwa i keia hana ino. Hookahi manuwa Amerika iloko o ia hana, o Ihlphin ka inoa. 0 ke Kanikela Beretania, he kanaka huhu koke oia, a imi mau oia i mea e hoohihia ai i na 'Lii a me a keakea i na hana maikai a kue mau ia lakou. Ia manawa, aole he mau kanawai i hooholo maoli ia, oka olelo a Kaahumanu a me Kalaimoku oia na kanawaL 1 ka mahina o Okatoba 1826, hiki mai ka moku manuwa Peaeoek malalo o Komodoa Thos. Ap. CJones. Uahele mai o Cap. Jones ianei e hooponopono ika hana a kela manuwa Ihlpkin, no ka mea ua hoopii na Misionari i ke aupuni Amerika no ka hana ino o ia kapena. He kanaka maikai a hooponoo Jones a kokua oia ina 'Lii ma ka hooponopono ana o ko lakou aie me na kapena kapena moku a me na haole kalepa, me ka iaau ala, iliahi i hookaa al Loaa 1 na Missonari ka manaolana ma ona la. Ae aku o Kaahumanu i hana ana i Kuikahi me ia kapena Jones ma ka aoao o Amerika Huipuia, a ua kakau inoa ia ikala23 0 Pekemaha 1823. Oia ke Kuikahi mua loa i hanaia eke aupuni Hawaii. He 7 {)auku o keia Kuikahi, ama ka pauku 5, ua ae ia na haole,Amerika i ka noho ana ma Hawaii nei a lawela. we i ka hana a e hoopii i ko lakou aie imua o na Aha Hookolokolo Hawaii, a ua kakua inoa ia e Kaahumanu, Kalaimoku, Boki, Hoapili, a me Lilia Namehana. Me he mea la mai keia manawa aku ua ae ia o Hawaii e komo iloko oka ohana ona aupuni oka honua. He mea kamahao keia ahe mea i na mamo Amerika. Eono wale no M. H. mai ke komo ana mai oka Euanelio o lesu Kristo i Hawaii nei a hanaia he Kuikahi me ke aupuni nana mai na Elele oke Kea, ka j>oe i lawe mai ia Euanelio. Ua hoolimalimaia keia moku e kekahi kanaka Amerika e holo mai i Hawaii nei me kona ukana kalepa. Nui mai la ka hihia. Leie iuka na kahuna. Nui ka pioloke iwaena oka lahul Kauoha o Kekuanaoa ia lAua e hoi i ka moku, a oleio i ke kapena e lawe ia laua iluna 9 ka moku. Hoole ke kapena me ka i ana mai aole ona mana e hana pela. Oielo o Kekuanaoa ika ona oka moku e hoihoi ia iaua ma ka moku. Hoole oia, ina aole laua ponoi iae e hele a olelo hou mai aole iaia ka mana, no ka mea ua lilo kona moku i ka hooiimalima ia, a olelo oia i na i kau ia keia poe maluna o kona moku me ka linia ikaika aiaiia, haalele oia i kona nioku, a na kona auj>uni e koi i kona poho. I ka la 19 o Apeiila, paiapoia o Keauanaoa penei: "Eia ko'u mea i hai aku ai i na Paiani: Eia ko'u manao ia olua ka poe i kipaku mua ia mai keia pae aina aku, ua jxipa ia ko olua heieana mai eko makou alii, a oia ke kumu o ko'u hai ana ia olua, i na i manao olua e noho ioa maanei a pane mai oiua aoie, e noho maua maanei i mau ia wale no a iooa ka moku e hoio ai Pane au, ina looa ka rooku*holo koke; nolaila eiaka'u oielo ia olua, ma keia manawa aku hoomakaukau olua no ka hok> maiuia oka moku a olua i hoio mai ai, a makaukau ka moku, e holo olua me ke kali ole. Na Kekianaoa." la manawa aia o Kauikeaouli roe- Kinau i Maui no km hooiewa ana ia Nahienaena. Hoouna o Kekuanaoa i paiapaia i ka Moi A i ka la 29 o ApeHk kukaia ia ka Olelo Kuahaua a ka Moi i kakauia ma Lahaina no ke kipakuanai na kahuna a e kauoha ana h kuaekau iluna oka moku €li*uxtrm. Hoio mai o Kinaa e hooko i keia kauoh*. Hoc4e iikaikaloa kahuoaaole i fade.

HAiOLELO A HoX. A. F. /i'DD IMUa ONA HCf IM/ PONO A 'ARISTIA NO O KAUAMKAPILIME KAWAIA HAO, A ME KEKAHI ANAINA NUI, /KA POLA / 0 DEk'EMABA, /$&, 1 HOOPANEEIA MAI KA LA KUO KOA MAI. KUMUMAN'AO ;NA KUiKAHI HAWAI! A ME HOOIUHI «OKUNA MOOLELO HAWAI! E PIU ANA, I HOOPOKOLEIA. oka huaoleio Kuikahi ma ka olelo Hawaii ma kekahi ano he hoolaulea a ma ka wa kaua ole, h€ maluhia, aka, ma ke ano maa ua kapaia ka inoa Kuikahi, i na aelike i hanaia mawaena o na aupuni elua, ama keia ano e kamailio ai au. He mea akaka loa ao!e i hiki ika |x>e no lakou kekahi hemahema ke hana i aelike. Aole iae ke kanawai ike kanaka pupule, i ke keiki oo oie, a me ka wahine mare ke hana i aelike. Pela no na aupunl Ina aole i hookumuia ke aupuni a ina aole kanawai ma kekahi aina, aole hoi akaka ke poo oka lahui, elike me kekahi mau paemoku o Maikonisia, alaila, aole e hana ana na aupuni nui i Kuikahi me lakou. Ua akaka no ina i uhai kekahi aoao i ka aelike iloko o kekahi aupuni, hiki ke hoopii poho i ka aoao i uhai imua oka Aha Kanawai. Aka, ina he aupuni ka mea nana i uhai i ka aelike aujjuni, oia hoi ke Kuikahi, imua kao Aha hea la e hoopii ai ? Ma ke kanawai mawaena ona aupuni ua like ke ke kulana o na aupuni a pau, ina he nui, he waiwai, he ikaika, a ina paha he uuku ahe nawaliwali. A ina ua like ke kulana o na aupuni, aole aupuni e ae maluna o laua e lilo ai i Aha Hookolokolo kahi i hookolokolo ai o laua. Iloko ona Keneturia 15 a me 16 a'| kokoke ma ia manawa, oka Pope o Roma i lawelawe i keia mana maluna o na aupuni kahi i paa ai ka hoom3na Kalolika i hoomana aupuni, aka ua pau kahiko ia mana. 1 ka Aha la e hookolokolo ai na aupuni ? Aole Aha. Aka ina he aupuni makaukau ike kaua, unuhi oia i kana pahikaua, a hoomaka i ke kaua. Ua lehulehu loa na kaua iloko o ka moolelo o ka honna i hoomakaia i mea e hooko ai ka inaina o kekahi aupuni no ka uhai ana i na Kuikahi. Ina he aupuni uuku a ikaika ole, j>ehea ia e hooko ai ke Kuikahi ? Ika wa kahiko aole no he hiki, aia wale no a kokua ia e kekahi mau aupuni makamaka. I keui manawa naauao aau Karistiano hoi ua ikeia ka hana ana 0 na aelike e waiho ke kumu hoopaapaa Ika hooholo maikai ana o kekahi aupuni kuokoa. Pela no ke Komisina Nui i hoolohe a i ka hoopaal>aa mawaena o Amerika Huipuia no ka poho i na moku Amerika e ka moku powa Sananrfoaj a hooholoia e uku o Beretania i 15 miliona dala. Nolaila ua akaka, mamuli wale no o ke ahonui a me ka manao maikai, a me ka manao nui o na aupuni i ko lakou inoa maikai ka mea e kaohi mau ai na aupuni i mea e uhai ole lakou i ka lakou Kuikahi i hanaia. ! Ina e malama mau me ka maikai ke I aupuni uuku i kona aoao o ke Kuikahi, | alaila, oka maka'u o lilo auanei kona [ inoa maikai ka mea i alakai ke aupuni i nui emalamai ke Kuikahi i hanaia me ke aupuni uuku. Eia hou kekahi ano oke Kuikahi; aole i hanaia me na Panalaau—me ke | aupuni makua wale na A eia hou, i |na ua hanaia na Kuikahi me kekahi aupuni. a hookahuliia ke aupuni a hooano e ke ano o ke aupuni, mai ke ano aupuni Nohoalii a i Repubaiika paha, aole ia mea e hoopau ai na KuikahL Nana kakou ia Farani, ua elua aekolu |xiha hookahuli ana oke aupuni, iwaena oka manawa mai ka wa i hooholoia ai ke Kuikahi me Hawaii nei a me aupuni e ae, aka, a hiki i keia la. oia mau no ka paa o na Kuikahi, aole i lilo t mea ole. Ke hoomano kakou, ua make o Kamehameha 1. ika mahina o Mei ta 8, 1819, a ua hiki mai na misionari Amerika mua ianei i ka ia 30 o Maiaki iS--2a I ka M. H. 1823, holo aku o Kamehameha II i Beretania , a make Uaila, i ka la 24 o luki 1824, a hoi mai o 80. ki ma me ka pahukupapau i ka la 4 o Mei, Ia inanawa. aia ke aupuni ia Kaahu nunu, oia ke Kuhina Nui a Kahu Malama o Kaukeaouli, no ka meahe opk>pu» k>a la, a o Kahimoku ke kaulahao o ae aupuni Hawaii ko»a kokolua, Ua hikimua uaaio Rkhard Chariton

I kou makamaka nuī mas nu kcb aoao e | ka meoiu Pakīpika *Ika b 2 o Xtara ki isj; nuke o KaLmimoku. a kaa kj hana Aupuni !a K.iahumana a ti Hoki ke Kiaaina o Oahu. Ua hookauhnaiaka M. H. 1827 noke ku ana niai o kekahi n>oku me na ka huna Kakoiika maluna. He haole Fa rani kekahi t holo pu i Hawaii aku mo Kamchan>eha 11. a ru na«k> Lpaipai a imi i poe k»ih am Ka heie i hoolalial [kela hoc>nu7is ihiia. H t r ki mai eko?u o J lakou Li nei. Aole makenuke oru 'Ui i keia hoomana hou, manao lakouhelike loa ko lakou hov.ui\aru\ n\e ka hix>ma na kii o ke au kahiko o HawaiL Kipa kuia lakou, aole nae i heie. Loaa no ia lakou kekahi tnau haumana, aka, o ka hapanui o na' kanaka, hahai no lakou i ko Kaahumanu alakai ana a huli nui lakou i ka hoomana Karistiano o na Misionari Amerika. Hoojxii o Kaahumanu i na kanaka i huli i ka hoomana Farani. Ao aku o Hinamu iaia no ia mea a olelo aku aole kanawai no ka hoopai ana o ia poe. Pane mai o Kaahumanu. u He kanawai no ke kanawai o ka m h 1819 no kahoomana kii, i ka noa ana o na kapu. I ka M. H. 1839 hoo- | maka uuku o Kauikeaouli ika lawelawe ana i ka hana AupunL Aneane he 16 ona makahiki ia manawa. Ma ka la 30IUlai, ua hoolaaia ka halepule pili ma Ka* waiahao i kukuiuia ma ke kauoha o ke Aupuni. He 169 kap kona loa, a he 61 kap kona laula. Ilaila na'lii eakoakoa ai a me na kanaka he 4000; ku mai 0 Kiiuikeaouli a kukala mai: "Ua hana au i keia hale a ke haawi aku nei au ia 1 ke Akua, a ke makemake nei au e malama ko'u mau makaainana i ko ke Akua kanawai, a e ao ia ma kona Buke Hemoleie." Pii ikaika ia manawa ka naauao a me ka manaoio Karistiano. Ma ka la 7 o Okatoba, hoolaha ke Hi a me na lii kiekie i kanawai e papa ana i ka pepehi kanaka, aihue. moekolohe, kuai rama, wawahi ana i ka maluhia o ka la Sabati, me ka piii waiwai, a olelo oia e hooko ana keia kanawai maluna o na kanaka Hawaii a me na haole pu kekahL O na haole hana hewa huhu lakou no keia, a ohumu lakou a olelo aku e hoopii ana i ko lakou mau Aupuni, no ka mea, keakea keia niau kanawai i ko lakou hana lealea, a na keia mau hana kue i ka pono, ua kaulana ke kanikela Pelekane Charlton. Maanei aole e hiki i ia'u ke olelo no ka haiki o ka manawa i! ka mooleio o Boki a me kona kue ana ia Kaahumanu; a me kona holo ana i Kahiki ma ka imi waiwai a naiowale loa. I ka pau ana o na M. H. 1 o mai ka wa i hiki mua mai ai na Misionari t he 900 j mau kula i kukuiu ia ma keia Aupuni. a he 44,895 ka nui o na haumana i ao ia, niai na poe elemakule a 00 a hiki i na kamalii. ; Holo no ka naauao, no ka mea, ikaika na Lii ma ke alakai ana, a he ahahui makee alii keia! Kaapuni o Kaahumanu me Kauikeaouli i na mokupuni i ka M. H. 1830, no ka hoonaauao ana i ka lahui, a lilo ka hoopono|x>no ana o ke Aupnni ma Oahu ia Liliha, a hoomaka hou mai ka haunaele, ka inu rama a me ka moekolohe. Kokua kekahi poe haole ia Liliha, a mai lilo ke Aupuni iaia, aka, manuili o ka ikaika a me ka naauao o Kuakini, lanakila hou o Kaahumanu a me ka pono maluna o ka hewa. Hoo-, holo aku o Kaahunianu no ke ki{»ku ana i na kumu Kakolika, no ka mea ua hahai kekahi o keia poe ia Liliha raa. Kauoha ia lakou e heie a hala na mahina ekolu, aole bkou i hoolohe. Mahope nae t ka la 24 o Dec. 1831 kipaku ia iakou a hele Kaleponi maiuna o kekahi moku a Kaahumanu t hooma» | kaukau ia no ia hana. O \Va\-erly ka | inoa, a o Surnner ka makuakane o Ke i olaloa ma ke kapena, a he $1,000 ka iito no ka hooiimalima ana oia moku. | Make nae o Kaahumanu i ka la 5 o lune 1832, a pio ka maiamalama nui o HawaiL Ina e kukulu hou ana na kia 1 hoomanaama Hawaii neL pono ke kukulu i kta hoomanao no Kaahumanu ke Lii pono, IkaM. H. lawepauloa 0 Kamehameha 111 i ka hana Aupuni a lilo ia Kinau ka noho ana Knhina Nui Opiopio no o Kauikeaouli, a hoomaka ikaika mai na haoie puni leaiea, me na hoowalwaie akamai e aihue aku 1 kona manao a me kona aloha mai ka pono mua ana i apo ai, a e hele oiai ka haunaek lealea me lakoa Puni m ke lii manao palupaiu, O ka haunaeie o Kaomi keia ! Hooniaka hou ke peihi rama, 130 ka iehulehu i ka hula, ka inu rama, moekolohe a roe na hana pegina>

L'a maitakau ka moku no ka holo i k; !a 20 o Meu a elua la niamua ae he'n ka E2ete o ke Aupunī a hai ia laua i k< kauoha. Hoololohi no laua, aka ua pai ke ahonui, a ma ka hora 3 p m oleio » makai i na kahuna e hele a ukaliii iaua i ka uapa I ke kau ana i ka moku kuu iho L ka ona o ka moku i ka hae Pelekane ib lo a laweia ka hae i ke Kaiiikela Fck kane a rona zio i puhi ikeahi oiiioauia nei ka hae} <rahi kanaka ! Kakau ka ona i palapala hoo halahaia no keia kaili ana i kona rnoku wahi ana, a koi oia i $50,000 poho. Nui na hoopaapaa o na nuj)epa oie mau la no ia mea. Ikaia 7 o lulai kt mai ka manuwa Pelekane Su!phur a ka uoha ke kapena e hookuu ia kekahi e na kahuna o Short kona inoa, he haoh ia. Makemake o Kinau t ninaninau mua oia i keia hihia. Olek oia e hahai no oia i ka olelo o ke Kani keia. Ma ka !a 10 o lulai ku mai h« manuwa Farani nui o Vcnus ka inoa, 2 kokua oia i ke kapena o ka manuwa Pe lekane e hookuu kokeia na kahuna. Aole i ae o Kinau, nolaila hoounaia na koa manuwa ika moku kahi a laua e noho ana, a maHaila aku ukaiiia na ka huna a lele iuka a hoihoi ia laua i ko laua hale. Huki hou ia ka hae Pelekane iluna o ua moku nei a hoounaia i Lahaina no ka MoL Ku mai ka Moi Kamehameha 111 i Honolulu i ka la 25 o lulai, a i kekahi la ae halawai na kapena manuwa elua a me ke Kanikela Pelekane me ka Moi a me kona Kuhina Nui a hoomakaia ka hoopaapaa. Mahope oka paio ikaika ana a pau na hora ewalu no ia hana ana, ua ae like ia e noho na kahuna a loaa ka moku kupono e lawe ia laua i ka aina e, a oiai laua e noho ana maanei aole iaua e haiolelo. Hoopaa na kapena ia laua iho no ka hooko ana ia ae ana. Ae aku o Kamehameha 111 ina e hoole ana oia aole e noho ma Hawaii nei kekahi o na haole Pelekane e hookolokolo ana ia mea a mamuli o na ku~ mu kupono wale no e hoole ana oia i ka noho ana o na haole maanei. Iloko o keia mau la, oia hoi nia ka la 24 o lulai 1837, kakauinoa ia ka olelo aelike ano kuikahi me ke Aupuni o Farani. He pokole loa keia aelike, a malaila ua ae ia na haole Farani e hele mai e noho maanei a holo aku e like me na makaainana o na Aupuni e ae i manao nui ia. Oka inoa o keia kapena Farani oia ODu Petit Thuars. Ma ia la no holo na manuwa elua me ke kipu ole i ka hae HawaiL Haalele ke kahuna Kakolika o Short ka inoa ia Honolulu i ka la 30 o Okatoba, a ekolu la mahope iho ku mai kekahi moku me kakahikumu Kakolika hou. Paakiki na 'lii ika hoole ana aole e noho maanei, a ma ka la 23 o Novemaba holo no laua, a koe wale no kela kahuna Katolika Pelekane \Valsh, aka aole oia e lawelawe i ka pule hoomana Roma. Ma ka la 180 Dekemaha 1837 hoolahao Kamehameha 111 i kanawai oolea loa aole e ae ia kekahi kahuna Pope e noho i Hawaii, aole hoi e ae ia kekahi mea e ao ia i ka hoomana Pope ma Hawaii nei, no ka mea, aole oia i makemake i elua hoomana. Iloko oia mau makahiki, he nui no na kanaka Hawaii i hoopaahaoia no ko lakou apo ana i ka hoomana Roma. Pinepine no ka ao ana o na Misionari Ameiika i ka Moi ame na 'lii no ka pono ole o keia mau hana o lakou; a makalai7 o lune 1837 hoopuka o Kamehameha 111 ma Lahaina i ke kauoha, aole e hoopai hou ia keia poe, aka, mamua ae o ka laha j>ono ana o keia kanawai, he 60 poe i kauoia mai Waialae a i Honolulu nō ko lakou lilo ana i haumana no ka manaoio o Koma. Kahaha paha kakou no ia hana ana, aka e hoomanao, aole he iwakalua makahiki Lakou mai ka *a pouli mai, a aole hoi i ike ke lii i ka pono a me ke kaulike, o ka hookuu lanaika i kela a me keia e hoomana i ke Akua e like me kona lunaikehala i alakai iaia. Mailoko ae o na kaua a me na hailuku a me na hana mainoino loa i puka pono ai keia pono Khi& ma na aina e. Haalele na makua PiiigTima i Pelekane i 1620, a holo i Amenka no keia kumu no, no ka looa oie »lakou ka mana e hoomana akea i ke Akua ma ke ano ku i ko lakou makemake. I keia la ke papa nei ke Aupuni o Auseturia i na poe kahuna Hoolepope aole lakou e malama anaina hai puleakea ma ia Aupuni. Ina paha ua hookaulua ta ke kakauinoa ana oke Kuikahi» a i elua la mahope mai, alaila, he makana Karistiinakamakamae k»kmt& oe e Hawaiimai

a aneane e \no ka liooikaika nui k.i |H>e pum lealei ia KauikcatxiU e h<x-»|uu ui Kiruu a hoonoho u liliha. Hele ka Moi mawuho o ka kulma ! kauhale, a īUiU oia kihi i haunaek ii ■ me ke KanikeU Pelekine, a i«e ka poe | oia ano he lehulehu. Hoopau ka Mo» 1 na kanawni a pau t koe wale no ke ka nawai no k.i pe}>ehi kanaka» aihue a ine j ka moekolohe, a o wa hope, ua Po i Mol oia wale no ih mea nana e kau na kaiuwai aoie o na iii |>a Xoho o Kinau i ka Papu me fca niakau a ine ke kaiHnahx 1 kekahi U he!e mai ma ia Kauka a olelo aku, ua pau kona minaoLina, a ua nui kona kaumaha a me ko na hilahiia no keia mau ham, a ua m> noi aku oia ia Kauka wahine e hookipa T iaia a me koru ohana. l*ai|iai aku o Kauka ma iaia. "E hele oe i ka Moi, a nonoi aku e haan-i mai ia oe i kou uu na a i kau oihana. "Ae oia, a hele Uua me Nahienaena i ka Moi oiai oia i |>uniia me na hoa haunaele. Nui ko la kou hauoli no ka mea, ke manao nei Ukou e hoole ana ka Moi ia Kinau, a e hoonoho ana ia Liiiha. Haka na maka a j.kiu i ke lii opiopio. Kau hou ka Uhane maik;ii maluna o Kauikeaouli. Noi oia ia Kinau a hoo(>aa iaia i Kuhina; mahikiia na daimonio ino, a hoomaka hou ka lan.ikiU o ka pono. Kahaha na punahele o ka Moi. Hoolialahala lakou iaia. Eia kana pane: " Ikaika ioa ke Aupuni o ke Akna." I ka hanau ana o Kinau i keikikane ma ka la 9 o Feberuari 1834, kakau o Kauikeaouli i keia mau huaolelo ma kekahi apana pepa liilii. % 'Na'u keiki", a hookomo iho la oia i ua apana pepa nei ma ka aho o ka hale pili kahi a Kmau e moe ana me ke keiki „ Loaa no iaia he hooilina no ka nohoalii, a oia no keia Alexander Liholiho, a pau ka mokuahana a me ke kuee mawaena ona a me Kinau, a paa no kona kuiana a hiki i kona make ana i ka M. H. 1839, Sept3o. I ka makahiki 1836, hiki hou kekahi kahuna Kakolika i. Hawaii nei, he haole Pelekane ia, A lohe na lii i kona ano kahunapule Poj>e, kauoha Ukou ia ia e hele. Nonoi oia e ae ia mai oia e noho a ku mai kekahi nianuwa Pelekaae malalo o Haku Ed. Russell; a ae ia no. Ia mau U ku mai kekahi manuwa Farani o Banite ka inoa, a hooikaika ke kapena a me ke Kanikela Pelekane 2 ae mai ka Moi a noho mai keia kahuna Kakolika. Ae mai no ka Moi e no--10, ke lawelawe ole nae oia i kona hoomana maanei. I ka la 23 o Okatoba, Stu mai ka manuwa Pelekane o malalo o Kapena Rusi>eU i oleloia mainna i iohe mua ia e hiki mai ana. Kokua ikaika keia kapena Russell i ka aoao o ke kahuna Kakolika. Noonoo keia kapena me Chariton no ka pono o ka hana ana i Kuikahi, kauoha Uua i ka Moi e hana, no ka mea, ua hanaia ke Kuikahi me Amenka i ka M. H. 1826. Kakauia na olelo: Kuhikuhi ke kapena manuwa i ka manawa e kakauinoaia ai; a olelo ke kapena, i na aole i kakauinoa ia, alaila, hoomaka mai na pukuniahi o ka manuwa i ke kipu ana me na poka i keia kulauakauhale. Kakauinoaia keia Kuikahi; eia nae, lole i ae ka Moi e hookomo iloko o keia Kuikahi t na h laolelo e haawi ana i na haole Pelekane i ka mana o ke kuai ana i na aina ma Hawaii nei Ua ae no nae ke Aupuni Hawaii b Ukou e aku i ka aina mahope wale o ka ipono ana mai o ka Moi i kela a me keia kuai ana; a ua ae ia ma keia Kuikahi t na haole Peiekane e noho maanei oiai iakou e malama ana i na kanawai HawaiL Hauoli loa ka poe e kokua ana i ea hoomana Roma i keia Kuikahi, a noonoo lakou o ka manawa tupono paha keia no ka hookomo hou īna mai > na kumu Kakolika hou a nui, no ka mea, ua loaa ke Kuikahi eaeana i ke komo ana mai onahaole Pelekane, %ka, ua papa ia me ke kanawai o Hawa ii ke komo ana iloko o Hawaii o na ku. mu Kakolika, a ua ike lakou ia kanawal I ka la 170 ApenU 1827, ku mal ka moku kialua Ckmentine me ka hae Pekkane, e kona ona he haole Farani Aia iluna oiaila na kumu Kakolika eliia i kipakuia e Kaahumanu i ka makahiki 1^32. Ke hek nei kakou i ka makahiki 1838, ka makahiki kaulana no ka huliamahi nui o na kanaka Hawaii ia lesu Karista Olek>ia iloko o ke anaina mau o ka ha2epule o Waiawa, Ewa, he 4000 ka iieluna; ma Kawaiahao, he 3000 a 4000; ma Kaumakapiii, he 2500. Ma Waiiuku, he i£oo; ma Wai-

nee rooc: ma Hilo. he 500-0 i aVosKc* 1 kekahi sTsanaws; 3 ms Kaneohe h? 1000. Aka. aole o'u nianawa i keia \< e kakah hou no keia mea, Eīa nae k: mea akaka. ua pomaikai rsui \oa o Ha waii ma keia makahiki, ma ka nmīni nui ia ana o ka Uhane Hen>olele malu na o na uhane HawaiL Iloko nae o kesa wa kupaianaha, komo hou ke Aupuni Hawaii iloko o ka [«likia nui o Kinau i Apenla. 1859, he Aliiwahine haij>u!c, hoopono, a ku|>ono ioa 012 ke kapaia o Kaahumanu 11. Liio ia Kekauluohii ka noho ana Kuhina Nui. Ma ka la 100 lulal 1839, ku mai ka manuwa Farani nona na pu he 60, a o !>a l'iaee ke Kapena. 1 kona U i ku mai ai, j>afa|jab mai ke Ka|>ena i ka Moi i kana mau kumu koi, f.«enei: 1. E hoonoa ia ka hoomana Kato!ika ma ka Paeaina Hawaii» e like me ka h<K>mana Hoo!eix.>]>e. 2. E haawi ke Aupuni Hawaii i kahua halepule ma Honolulu, a e lawelawe ilaila na kahuna Farar,i. 3. E hookuu koke ia na mea a pau i hoopaahaoia no ko lakou hoomana Roma. 4. E waiho mai ka Moi ma ka iima o ke Ka|H?na, i na I)a!a Iwakalua Tausani, i mea e hoof>aa ai i kona hana pono ana imua o ke Aupuni Farani, a e !i(»ih<ii ia mai keia mau elala iaia i ka wa i manao ai o Farani ua malama }k>no ia ke Kuikahi i pu ia me keia mau koi. E hoounaia ke Kuikahi i kakauinoaia me ke dala i oleloia maluna, i ka moku manuwa ArUmisc, e kekahi o na 'lii koikoi, alaila kipu alohaia ka hae Farani, me na pu he 21, ana ka manuwa e pa»e mai me ona pu. Kukala aku la ke Kaininii, ina aole e h<K>ko koke ia kona makemake, e hoomaka oia i ke kaua i ka hora 12 m. o ka la 120 lulaL Hoojmia na moku a pau makeawa o Honolulu. Hopuia ka moku e hoao ana e holo i f«ihaina me na leta ia Kauikeaouli, aka hooj>aa ia o Haalilio i pio, ma ka manuwa, alaila hookuu ia ka moku e holo me na }mla}Kila alii. Mamuli o ke noi ana o Kekauiuohi, hooj>aneeia ke kaua a i ka la 15 o lulai, i lawa ai ka manawa no ka hoi ana mai o ka Moi. Nui ka maka'll a me ke pioloke iwaena o ka lahui Hawaii. Akoakoa na haole ma ke ano koa, aka, maluhia ke kulanakauhale no ka ikaika t> ko Kekuanoa mana me kona mau koa malunao kanaka. Heaha ka mea kupono ke hana ? la manawa, aole he mau Kuhina hao!c, aole mau haole i hilinaiia e hiki ke kokua » na 'Ln, koe wale no na Misio nari Amerika. O ka Moi, aole i ku mai. Ke hama" ma nei ka waha o na pukuniahi. Ka kauinm aku la o Kekauluohi me Kekuanaoa i ka aelike, a hoouna ia na (lala $20,000, i huliia me ka pilikia loa, a mamuli waie no o ka ae ana e uku i ka uku hoopanee kiekie i ka )>oe me.n da!a. Kani na pu "aioha ?t i ka})aia, akr he pu "hookamani" i ko'u manao. Ku mai ka Moi i ka Poaono; a i ka ia 14, he Sal»ati ia, leie mai ke Kapena me 11.1 koa manuwa me na pti kau|H>ohiwi a 200. a hele lakou i kekalii o na hale aiii a maiama i ka puie hoomana Koma t {«iiaia, maialo o ke Kumu Kaioiika l'elekane i aeia e noho maanei, ina aoie t>ia e iaweiawe i kana hoomana. Laweia ke Kuikahi inuia o ka Moi ma ka hora 5 v m. 0 ka la 16 o lulai, a olelo ia ina ao\e kakauinoa ka Moi i ka wa {wina kakahiaka, aiaila e lele nui mai ana na koa manuwa a iaweia ke ea 0 ke Aupuni Hawaii. Makemake o Kauikeaouli i manawa hou e noonoo ai, hooleia; alaila kakau inoa aku oia i keia, ke ia o na Kuikahi. Eia na \>auku o ke Kuikahi a ka Moi 1 iuKihaiahala ai. ka 4. No ka mea, ma ia j>auku ua oleloia, ina hoo i>ii ia kekahi haole Farani no kekahi karaima, na kekahi Jiure o na haole ka maaina i kohoia e ke Kanikela Faran a i a|H>noia e ke Aupuni Hawaii e hoo kolokolo iaia. Ma ke'ui mea, ua hoa haikiia ka mana hookolokolo o ke Aupnni Hawaii; aoie no hoi i hoopauia keia a hiki wale i ka hoopau an,i o keia mau KuikahL Aka, ke nana ka kou ia Kina a me la}vana, —A hiki i keia la, aole i loaa ia laua ka mana hoo koiokolo maluna u na haok ma ko laua aina, aka, imua o na Kanikeh e hooko iokoloia ai na haole hana hewa. Aka» ka pauku 6 0 keia Kuikahi k.n pauku a Kaukeaoli i kue ikaika loa aL Ma keia iui oleloia aole e hiki ke aupu nt Hawaii ke hookapu i ke komo atui inai iloko o Hawaii nei i na U aina a me na llanmeii o Farani v aoie hoi e hiki ke kau aku i ka uku Uute maiuna o ka 5 haj«i haneri o kona kumukuai—a i ka makahiki 183$ ua hoohok>ta he ka t\awai e hookapu ka amt i ka hookonw ana mai o na waiona ikaika a e kau aan i ka duie kkkie maliuna o na Wai na. Va ikeia ka maikai o ia no ka mea, ua ano nialuh ia na awa kumoku, oiai hoi» mamua o keia kanawai, ua nui ka haunaek a me iiia kannma mamuli o ka ona o tva Mm a tne na kana- ' ka. Nolaila koi o Kaukeaouli i ke kape na e oluolu oia e waihoikek mau pauku, no ka mea mamuii o keia pauku

eon-o e\uo ans ke e nooka;* ; ana ;ka rama i mea o~e io".e tue ? ? ke ki[*cna a nie ke I 2_r3ni. . | holo aku ka moku Aritmiu ma ke L |20 o lu»ai *SS9 me keia Kuikahi 3 nii Ina taits3Jii dab he I«aValua. Ike ma ka au i ka hoihoiīa *mai o keīa niau da la tka hah ana o kekahi mau makahi ki. I ka mahina o Mei 1840 ku hou ma ka moku CUmtniint. oia hoī ka moku * ke Kamkeia Faranu a ua hoopihaia oū me na hua o keia Kuikahi Fanmī t oi: hoi, na pahu Bajani- a ekolu mau kahu na KaioUka a o ka Bihoj»a kekahi o ia kou —oia na mea e«ua a na 'Lii Hawai i makemake ole maanel aka, mamul 0 ke Kuikahi i hanaia iloko oka hoo maka'uka'u anaaole i hiki ke pa{Ki hot aku, nolaiia ua komo mai me ke kea kea oie ia. Ke hoomaha nei au maanel Aok na'u keia Mooielo. Ua «ae mai au keia Moolelo mailoko mai o na Buke kakauia e na poe kakau moolelo, me k2 hoopilimeaai ole. Ua ike kakou iioko o na makahik he 20 mai ke komo mua ana mai o kr Kuanelio Karistiano i Hawaii nei, oii hoi mai ka makahiki 1820 a i ka 1840 he ekolu mau Kuikahi i hanaia mawae na o Hawaii nei a me na aupuni e, s ua hanaia keia mau Kuikahi i ka mana wa aole Kumukanawai i hanaia ma Ha waii nei ! Ka mun, me Amerika —Dec 23, 1826, ka lua f me Beretania —Nov 16, 1836, ke kolu. me Farani —lulai 17, 1839. Kt kaj>a aku nei au i keia mau Kuikah ina ka inoa ona " Kuikahi Manuwa. ' lloko o keia mau makahiki 20, e ho lo ana no o Hawaii imua ; ke pii nei ks naauao ame ka ike kalepa. Iloko e na makahiki mai lanuari 1836 a hiki ka pau ana o Dec 1841, he 358 moki Amerika i kijxi i ko Hawaii nei mai awa, a 4-5 o lakou he mau moku Oko hola, a iloko o ia manawa, eono maka hiki, he 17 moku kalepa Pelekane amt 9 manuwa Pelekane, 7 moku kalep: Farani, a me 5 manuwa. O ka heluna o na waiwai i hoounaiE Ina aina e mai Hawaii aku nei, ht $547,000 penei ; laau ala [Ili ahi $65,000. Ili bii>i, $90.000. Ili kao, $26,240. Ko, $34,000, apela aku. 0 ka heluna o na waiwai i hookomoia Hawaii nei mai na aina e mai, he $ 2,043,000, iloko no o ia mau makahi ki eono, aua manaoia he 100,000 ks nui 0 na kanaka ma Hawaii nei i ka M, H 1840, a 1000 haole a 1000 paha ha pa haole iloko o keia heluna, Kaulana ka M H. 1840 no ka hoo holo ana i ke Kumukanawai mua. Hoo j makaia na Aha Hookolokolo ma k: ano rula a aoi'a ka Moi aine na'Lii Lahaina e Mi Rikeke i ke kalai aupun a hana kanawai a ua hooholoia na kana wai i kapaia na kanawai o ls Lu: Ehu. " Aole nae paa loa ke aupuni: me kona kuokoa aka, ke pii nei o Ha ; waii ma ka naauao a ua hala ka anui 1 mua. | Ke hooki nei au maanei, malia pahr he hiki ia"u ma kekahi manawa aku k« hoomakaukau hou i kekahi haiolelo ne na Kuikahi Hawaii e hoomaka ana i M. H. 1840. Ina i noonoo nui kakou i keia mai makahiki mai ka M. H. 1820 a i ka 18 40, heaha ka manao waiwai a kakou hiki ke laweia mai a noonoo ? Eia, h< nui ka mana o ka mea e noho ana m< kahi kiekie ma ka hooulu -hewa i na h< kanaka hewa oia, a }>ela no hoi i na h< kanaka pono oia, nui no kona manj ma ka hooulu ana i na hana pono. Ma ke kulana hope o keia ano poe ua kakauia maluna o na puuwai Hawai me ka peni daimana a me na huaolel< ano like kona malamajama melea uwi la o ka lani i ka inoa o Kaahumanu k; mua. Ke helu pu nei au iloko o kei: !|>oe o Kahnimoku, Kuakioi, Ka]>iolani |a me Kinau, he mau koo lakou no k; pona Eia hou, ua aiakaike Akua ia Ha waii nei mailoko ae o na pilikia kulok< ame kuwaho, no ke aha la ? Mamul no o Kona aloha }>alena ole ia kakou»; mamuli oka pule ame ka manaoio < na poe Haipule koko Hawaii a koko ha ole pu kekahl Aole mamuli oka ma nuwa a ine na koa Hawaii i kuokoa e H:fcvaii. Akn, mamuli wale no ok: |apo maikai ana o ka Moi a me na 'Li ame na makaainana Hawaii ina ma nao maikai, naauao a karistiano oa: haole |>ono i hix>laha i nel