Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXII, Number 8, 24 February 1883 — PALAPALA HOIKE A REV. L. LAIANA, KE KAHU EKALESIA O WAIMEA, HAWAII, NO NA MAKAHIKI HE 50 MAI IUNE 1832, A IUNE 1882. [ARTICLE]

PALAPALA HOIKE A REV. L. LAIANA, KE KAHU EKALESIA O WAIMEA, HAWAII, NO NA MAKAHIKI HE 50 MAI IUNE 1832, A IUNE 1882.

I ka luapele au me Napa, me Koana, oia ke ahkal Halawai niakou ma ke alanul Nui na kanaka i hele mai, t\ui k,i, huli, nui ka pule me ka auwe ana. Mai ka luaj)e!e a Hilo, ua puka e ilaila kekahi wahine kane ole i holo pu mai Amenka mai me Boila mai Lukia 9 K&mika ka inoa. • Ua hele i Hilo e nana, i ka luapele. Hiki ole nae ke hele i ka lua pele. Ua loohiaia, i kekahi eha ma ka wawae. He mau la wale no a oki na Pehea oe? E ae anei oe e lik> i wahime na'u? Aiia, e noonoo au. Mahope, ninau hou au, ua akaka anei kou namao, e ae e hoole? Ke ae nei au. Maakal Mai ke AUuamaipaha ia. Ma luiai la 14, mareia maua e Koana. HaaleW maua ia Hilo lulai 16, apukai Waimea luki iS, 1838» me Emesona ma pu kekahi ma ke alaiuii Mau*

i na. E noho ana Belita me kana wahine, mai Kohaia mai Ua hek maī la- - ua e hoomakauka'u i ka ha3e no maoa. Nui ka olioli o na kanaka o Waimea i no kuu hoi ana me ke kok<x>lua hoiL Mailaila mai ka noho pu ana o maua a l hiki i keia ia. i He mau la hoomaha iki alaila kii l aku maua i ke keiki ia Kaki ina Kohala a hoi pu mai Ka hoomaka hou ana no b o na ha na me na hana mamua. la Jjūana wahine ka oihana kula. a ia'u ka oihana ' kahuna me ka oihana kula pu kekahi O na hana i hana ia mamua, oia no na hana me kekahi mau hama hou kekahi Me ia no ka nui o na halawai, ka iulu hua ana. me ka ohi pu ana. Mau no ka huli o na kanaka. Mau no ka ohi ana iloko o ka ekalesia. Aole nae i mau ka paa ana o ka diabolo ma kona lua hohonu. Ua hemo no a ua hele e hoowalewale i na haipule. Ua hookomoia na wai ona, me kekahi hoomana hou. Ka hoomana Kalolika mai na aina haole mai Ua hookapu loa ia na wai ona mamua, aole make e iaweia mai mai na aina haole mai, aole make e kuaiia, a e hana ia. A ua hoihoi ia Itu na kahuna Farani mai Hawaii nei aku, aole make ke aupuni e palua na hoomana. Ka hoomana Farani, he ano like ia me ko Hawaii hoomana kahiko, oia hoi ka hoomana kii Ua hoopauia, aole make e hookomo ia kekahi hoomana like. Ka hoomana a na Misionari Amerika i lawe mai, oia wale no ka hoomana a na lii i makemake ai e hoopaaia. Malu na ekalesia mamua. Aka, ma ka hooweiiweli ana a na moku manuwa Beritania me Farani, ua ae na lii ma ka waha o na pukuniahi e wehe i kekahi hapa o na kapu. E iawe iamai no na wai ona me ka oihana Pope mai na aina haole mai Ke ala hou no ia o ka inu i na mea ona, me ka ona. Ke ala hoi ia o ka makemake o kekahi jx>e e hoao i keia hoomana hoif A hele kekahi haga o na hoahanau ilaila. Aole nae he nui. A heie kekahi hapa i ka ona. A hoi hou kekahi hapa i ke puhi baka, ko lakou wahi mea ono nui mamua. Ua hemo nae ma keia huli nui ana. Ua haalele i ka baka, ua wawahi i na ipu baka. Ua uhaki i ka baka i kanuia Pela ma ka nui o na ekalesia e ae, aole ma keia wale no. A o kekahi mau mea i hemo ma keia huii nui, oia na lei ano lapuwale, ano lealea, a ano hoowalewale kolohe. Ua waihoia, ma ko'u ekalesia', a ma na ekalesia e ae. Ua ala hou ke kuko i ka baka, a i na lei. A puhi baka no, a-lei lei no kekahi poe. Ma ia mau meahoowalewale, ua haule kekahi poe hoahanau. Ua mihi nae ka nui a hoi hou mai iloko o ka ekalesia. A mau no ka huli me ke komo ana iloko o ka ekalesia ri ane pau na kanaka ma ka'u kihapai i ka huli mai i ka pau ana o keia wa ohi, mai lulai 1837, a lulai 1847. Kokoke 6,000 ka nui o na hoahanau. Ua huli liilii a ohi liilii ia no mahoj)e a hikH ka mak. 1882. Ka nui o na hoahanau i hookomo ia e a'u ma ka manaoio mai ke 37 a 82. Koe ka poe i hookomoia e a'u ma Kohala. Na mea'hou iloko o keiamahele mai 37 »44He mau halawai hou, he mau kula hou, he mau aha hou, he mau hana hou. Ua j)au ka nui ona kanaka i ka hookomoia iloko o ka ekalesia. 0 ka hookiekie ana ia lakou i lilo lakou i ])oe naauao ma na hana kino, a ma na hana uhane, oia ka hana i koe. He hana nui loa ia. Aia na kanaka iloko o ke kapa Hawaii, kane, wahine, kamalii. Kakaikahi loa ka j)oe i loaa ka lole. Na luakini me na hale kula, he mau hale pili a lauhala wale no. He moena ka papa, me ka noho, noho malalo ka jx>e hoomana. Pela na hale noho, he mau hale Hawaii, a nele i na noho, i na j)aj)a, i na mea kuke. Ai malalo me na lima, aole pahi, aole j)una, aole bola, aole j)a, aole paj)akaukau, aole ipujki, ipu hao, pa j)alai. Aohe dala mao)i, aohe hale kuai, aohe lole, aohe kamaa, a papale, a kakini, kakaikahi wale no. Hana wale na kumu me ka uku ole ia. E lilo ana anei keia lahui i lahui naauao, a hiki ke kukuluia i aupuni kuokoa? Pela ka manao o kekahi poe. I makaukau no ia mea, ua koho na alii i kumu ao kanawai. Ua loaa ke kumu Mika Rikeke. Ua kukuluia ke kula kanawai. Na lii me kekahi mau makaainana na haumana. Aole liuliu a liio ke aupuni i aupuni hui, na lii me na makaainana, me ka Moi. Hui lakou a noonoo a hana i Kumukanawai e pili like ana i na liime na makaainana, a kau ka inoa o ka Moi 1 K. 111. me ke kuhina nui, Kekauiuohi* ma ka la 8 o Ok. 1840. Ma ia kumukanawai, ua weheia ka puka e pii aku ai ka naauao o na kanaka, a e holo ai ka oihana kula. | Uahooano hou ia ka oihana kula. Ua kohoia i mau Kahukula, he mau lunakuia apana. Na lakou e hoonoho i na kumu, a-e uku i na kumu. Na ke aupuni kekahi hapa o ka uku, a na na makua kekalii hapa. Ma ka loie wale no ko ke aupuni hapa. Mahope iho, ua kukuluū i Papa Hoonaauao, a kohoia i Kuhina Ao Palapala, nana e hooponopono i ka oihana kula. Mika Rikeke no ke Kuhina mua. Malalo ae ona, na ke aupuni wale no e uku i na kumu, a ma ke dala wale no; paha. He mau kahukula apana, me na lu-; nakula apana, a he mau [:>uuku waiwai kula, na lakou e uku i na kumu ma ke j kikooia mai e*na kahu. | Ua hooano houia ke Kulanui ma La- j hainaluna. | Ua hoopauia ke komo ana o na kanaka makua iloko o ia kuia. O ka poe I opiopio wale no ka i ae ia e komo. He I poe i waeia mailoko mai o na kuh e ae. i - Ma keia hooponopono ana i ka oiha-1 na kuia, ua hoomahuahua nui ia na ha- ] na a ka M isionari 1 makaukau na kumu, nui koHi manawa i iilo i ke kuki kumu, a ma ia kula ke ao pu ia ana o ka j>oe i waeia e hele i ke Kula nui o Hilo, a i ke Kula Nuio Lahainaluna, He kula ohana kekahi, no na kaikamahine Hawaii Ua lawe ia kekahi

mau kaīkamahine niaioko o ko u ohana. j Malaila i hanai h ai a aoia ai he i mau makahlki fsa na buke, a nia ka ha- \ ti3 lima. ka hamuhumu &c. ] Ahe kula haole kekahi a T u iao ai | No ka mea, aa mahuahua na haole nu j VVaimea ma ia «a. \ I mea e pii ai ka naauao oka noho j kino ana, ua hoaiaīa kekahi niau hana j aha hoohauoll i kapaia na Puaii inuwai, ;no ka poe iae e haalele i na waiona, !me ka haka, a e kahiko i ko lakoo mau \ kino ika lole. Halawai makahiki na | Puali inuvrai Nui na hana, ka hoike kula, ke kai a huakai hele ma fce ano koa, me na na pahu, na ohe Na ninahuakai! Ua kahikoia i ka lole. Xohea ka lole? Aohe halekuai ma ko'u kihapal Nolaiia, na uno i kii aku ka lole a loaa mai a kuai aku. Nui a loihi kuu hooikaika ana, i paa na kane, na wahine, na keiki i ka loie, i like na kahiko ona kanaka Hawaii me ko na haole. Noi na hana, nui na ahaaina, me na hana hoonanea. A paa na kino i ka lo!e, alaiia, kupono ole ka ai ana malalo ma na moenaE hana i na papa kaukau, %i na noha A noho maluna, e like me na haoie. A ua hana ia no. A lako na hale ina papa me na noho, me na pa, kiaha, pahi. o, puna, ipu ki, hola, &c. Ua hoano hou ia hoi na luakmi me na hale kula. He mau hale kua, hale pohaku. Ua paa kekahi ika papa, me na awai, na noho, na puka aniani. Ua jx>no iki, maikai iki Hookahi no beie iuakini i loaa. Ma Febuari 1843 —Ua iilo ke aupuni ia Beritania. Ua hukiia ka hae Hawaii ilalo, a kau ka hae Beritania maluna, mai Feb. a lulaL Nui kahaunaeie ma kau wahi. Nui ka ona, nui ka moekolohe. Aole holo pono na hana ekalesia me ka oihana kula. Ma lulai la 3r. —Ua hoihoiia mai ke aupuni me ka Hae Hawaii. Nui ka hauolL A hoomaka hou ka holo pono ana o na hana. Ma ka la 28 o Novemaba 1843 —Ua aeia e na aupuni nui e liio Hawaii i aupuni Kuokoa. Ua naauao iki keia lahui ia wa, aole nae i naauao loa. Nui na hana i hanaia i mahuahua ka naauao. Koho na lii i poe haole aloha i keia lahuL e hana iakou i na kanawai, a e kukulu ina Aha Kuhina, na Aha Hookolokolo a pela aku, oia ka hana a Rikeke, Rikoda, me Li. Nui ko lakou noonoo ana, imi ana, hana ana i like na oihana o keia aupuni, me ko na aupuni e ae. Ua hooholoia, e mahele ia na aina, no na lii kekahi, a no na makaainana kekahi. E haawi nā lii i mau kuleana aina a pahale no na kanaka. Nolaila, ua kukuluia i Aha Hoona, a hooko Kuleana Aina. A hoomaka ia Aha e hana ma ka mak. 1847. Naaupo na kanaka ia wa. A<fle maopopo keia hana hou. I ole e nele na kanaka i ke kuieana oie, ua iilo au i kokua no lakou. Ma ko'u kokua aloha wale ana, nui ka poe ma ko'u kihapai i loaa na kuleana paliale, me kahi aina uuku. Mamua, hookahi *no wahi e hui ai na hoahanau no k% ahaaina a ka Haku. No ka nui loa o na hoahanau, a no ka loihi o kahi heie oka nui, ua maheleia ko'u kihapai, i mau mahele he 16. He 16 wahi e ahaaina ai. Ua pau ka hui ana ma Waimea. Ane like keia me na ekalesia he 16. Ko Waimea ka makua, he mau lala he 15 na ekalesia apana. Ua hoonohoia he luna malama o kela me keia, me kona mau kokua, oia hoi na diakona, me na haiolelo. Na iakou e malama i na ekalesia, i na wa i kaawale ai au. Halawai hapaha a hapakolu au me lakou ma ko'u kaapuni ana, a hoojx>nopono pu i na ēkalesia. I makaukau iki na luna, na diakona, na haiolelo, kula au me lakou ma na po ma ka oihana haiolelo, -me ka wehewehe ana i ke ano o na pauku baibala. Ma ia kula ana, nui ka poe i makaukau iki i ka haiolelo ana. Pela no hoi na kumu kula. Ma ko'u kaapuni hapaha ana, hoiae au i na kula. Ma ka mak. 40 ua pau ka baibala okoa ike paiia. Oia ka buke heiuhelu nui ma na kula. Nui waie na mokuna i hoike paanaauia. Ua mahuahua hoi na buke hoonaauao e ae. Ua loaa hoi na kumu naauao no Lahainaluna mai, a 'no ke Kula nui o Hilo mai. Mau no nae ka'u kula kumu. No ia kula kekahi mau kumu. la'u hoi ka malama ana 1 ka waiwai leula, i ka lole, i ke dala, a na'u e uku i na kumu ke kikoooia ' maL He mau hana aloha keia, aole me ka ukuia. Maloko hoi 0 keia wa, mai 37 a 47, ua hoala ia na kokua mahina hou, kokua kahuna, kokua i ko na aina e, kokua i ke pai ana i ka baibala, me na Teraka, me na ilihune, ma ke kapa, ma ka loie, ma ke dala maoli, ma ka waiwai i loaa. Maloko 0 keia wa, ua loaa na kumu himeni, Hawaii. A maha iki au ike ao mele ana. | Na'u nae i haku na mele kula, na meile anaina, a hana hoi i kekahi mau buke no na kula Sabati. Iloko hoi o keia wa, nui kuu piiikia kino, nui na eha o'u, eha ma na maka, | a ane makapo i kekahi manawa, eha Ima ke. kua* he mai piwa kekahi, a he I kunu nui kekahi, a ane hiki oie ke ha|na; hana no nae ma ka hoomanawanui ana, me ke aioha hoL A peia m, kanaka. Nui na mai ike kahi manawa, he kunu ahuiau. Mahuahua ka' u hana lapaau ana. No ka mea, iaole he kauka haole e ae ma kuu kiha- | pai, owau wale na Aole nae au i hele |i ke kula Kauka. Ma ka heiuheiu ana Ii na huke'Kauka ko'u ike ana i ka oīhana lapaau. Lapaau aloha au, No |ka Aha Misioriaii o Bosetona mai ka laau. I Nui wale na hana ma ka wa elua, Imai Mei 1837, a Dek. 1847. Aolepau ikahaiīa. ! {Aok t /au.) I '