Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXII, Number 9, 3 March 1883 — PALAPALA HOIKE A REV. L. LAIANA, KE KAHU EKALESIA O WAIMEA, HAWAII, NO NA MAKAHIKI HE 50, MAI IUNE 1832, A IUNE 1882. [ARTICLE]

PALAPALA HOIKE A REV. L. LAIANA, KE KAHU EKALESIA O WAIMEA, HAWAII, NO NA MAKAHIKI HE 50, MAI IUNE 1832, A IUNE 1882.

Mahele lII.—Ka wa hoonaauao kiko.—Ok ka wa mai lan. 1848 a Dekemaha 1863. Ua hoomauia nahanaa'u o ka wa akahi me ka wa eiua, a ua hai ia mai kekahi mau hana hou. Ua make Mika Kikekeke Kuhina Ao Palapaia mua. A *ua lilotJitKttkaika i panihakahaka mua. sr Ua 10,000 na kamalii kulanaoa iawa. No kona aloha nuiia kakou, ua waiho oia ijka f)ihana Kahu a lilo i ka Oihana Kula, me ka hoomau no nae i ka haiolelo ma na Sabati &c. Mahope iho, ua hoololiia ka Oihana Kuhma Ao Palapala. Ua kukuluia i Pa}>a Hoonaauao, a 6 Uomkaika ka Peresidena mua o ua Papala. BokO o keia wa,ua lilo au i kupa Hawaii, a like au me ke kanaka Hawaii, no ka nui o ko'u aloha i keialahui Maho-

pe iha loaa la'u elua oihana aupuni, ks Oihana Puuku waiwai ktiia ncrKohak Hema me Hamakua, a i !una kuai aina i aupuni i na kanaka me kahi uku uuku.. I Akahi no a loaa ia u kahi uku aupuni | Aole no kuu makee «raiwai ko'u lawe aiw [ ia mau oihana. Ko ke aloha no i ns | keiki me na kanaka. Aohe loaa ke ka I naka Hainiii a haole hoi ikupono e law« | ia mau oihana ma ia wa. Ua huiia na i hana o keia mau oihana meka'u mau ha na kahu eka!esia me na hana ao kuia me ka oihana lapaau. Ma na makahiki 48 me 53. Ua kau mai na mai ahulau eha ma keia lahui j mai ulalii, (>ieasles) mai hi, mai kunu kiīea, mai puupuu liiiii, (Hepera) Sma]] !pox. Nui ka poemai, nui ka poe make. nui ka'u hana lapaau, nui ka hele ana i kauhaie, me ka omole laau ma kekahi lima, me ke bola ti, bola pia ma kekahi li l ma. Kani mau ka bele make. Nui na halawai kupapau. ! Pilikia pu ka'u mau keiki me na mai ekolu, Pakele lakou i ka mai Hepera. Aole nae i make kekahi keiki a ? u. Nui 1 hoi na kanaka i pakele i ka make no ka lapaauia. No ka hoolohe ole i ke kuhikuhi ana, nolaila ka make nui ana e na kanaka. Aole no he kauka haole ma ko'u kiha|xii ma keia wa. Owau | wale no. j A ma ke kau ana o ka mai Hepera, I owau kekahi luna hoomalu, a luna o i na kanaka, i na keiki ma Waimea, ma Hamakua, ma Kawaihae a Puako. He hana nui ioa keia. No ka e kanaka a o na keiki i ka o ia, a no kn I ikaika o ka hoomalu ana me ka huhuia 1 ana o kanaka, noiaila ka hapa o ka poe make ma ko'u mau kihapai Makamak. 52, Ua hooponopone j hou ia e ka Ahaolelo Aupuni ke Kumu kanawai, a kakauia ka inoa o Kameha meha 111 Ka Moi, me Keoni Ana k€ Kuhina nui. Ma ialiooponopono ana. 'ua mahuahua na pono o na makaaina na, a lilo K. 111. i Moi i aloha nuiia e kona lahui, a kapaia oia ka Makua e na kanaka Hawaii. Ma ka mak. 53. Ua hoea mai kekahi Hoomana hou, oia ka Hoomana Mo remona, no Uta mai na kumu. A keia mea hou, e keakea ana i ka pone io. A huli kekahi poe hoahanau ma muli o ia aoao. Ekolu hoomana. Hookahi hoomana oiaio. Elua hoo mana oiaio ole i hui me ka diabolo i ke kue ana i ka hoomana oiaio. Ma Dekemaba, 54 hoea mai ka ione kaumaha, ua make ka Moi Kamehameha 111 ka Moi i aloha nui ia e na kanaka Hawaii, ka mea i haawi i ke ! Kumukanawai, i na kuleana, ma ka ae e kuai lakou i na aina aupuni ma ka uku haahaa, ma ke ano alodio. Ua haule kekahi mau mea e pili ana i keia Wa ekolu. Ma ka mak. 48. Ua hoano hou ia kekahi mau mea e pili ana i na misionari, i na kgiki misionari i ka Papa Misionari ma Bosetona, a i na ekalesia Hawaii. No ka Papa Misionari ma Bostona, na hale noho, na aina, na holoholona o na misionari. Ma ia mak. Ua haawi lilo loa ka Papa Misionari ia māu mea i na misionari. o ko lakou waiwai ponoi no ia, ma ke ano aiodio, kehoomau lakou i 'kaoihana misionari, me ko lakou noho ana ma keia Pae aina. A o na keiki misionari, aole ma ke e lawe nui ia i Amerika e ao ia ai, ma Hawaii nei no e ao ia ai a naauao, a noho paa maanei ka hapa nui. A ua hoemi ka Papa Misionari i kona kokua ana i na misionari, e hoihoi ana i ka hanai kj|l>u ekalesia i na ekalesia Hawaii, ma na ekalesia i hiki ke hanai. I na aole lawa ke ola kino, na ka Papa e hoolawa. Ma keia ano hou ana, ua hooikaika loa ia na ekalesia Hawaii e hanai i ko lakou mau kahu, oia hoi na kahu ia wa. A ua loaa pono ke ola o kekahi mau kahu. A ane lawa pono ko'u ola i na dala kokua o ko'u mau ekalesia. Kekahi hana nui ia o ka imi ana i na hana e loaa'i na dala kokua kahu, kokua i ko na aina e, kokua luakini a pela aku. Ua kukulu ia i mau Aha luna ekalesia. A hui na lala ma Waimea i kekahi manawa. He hui hapaha, he hui hapalua, he hui makahiki, e noonoo, e kuka e hooholo, " He mau ahaaina i hoalaia me na hana hoohauoli hemui wale, i mea e loaa ai ke dala kokua. I mea hoi e loaa'i na kahuna pule Hawaii, ua hookumu au i wahi kula kahuna. Ma ka Mak. 1852, ua loaa na misionari Hawaii no Maikonisia, o Opunui, me Kaaikaula, me ka laua mau wahine. ' Oia na misionari Hawaii mua. A holo pu laua me kauka Gulika ma I Maikonisia. Ma ka Mak. 1853, loaa hou na misionari Hawaii no Nuuhiwa, oia hoi J. Kekela, me Kauwealohama. A holo pu lakou me Bikanele i Nuuhiwa. Aole no ko'u mau ekalesia keia mau Misionari Hawaii, aka, he mea keia mau misionari hou i ala'i ke aloha o ko'u mau ekalesia, a, i mahuahua'i ko lakou kokua i ko na aina e. Ma ka hapa mua o ka mak. 1853, Ua ala nui na hana ino ma ko'u mau kihapai, a ma na kihapai e ae. Ua aia ka hana i na mea ona, me ka ona, me na leaiea, na hula hilahih loa, me na haunaele ma na po. Ua komo na hnakanawai, na makai, na kumu, na hoahanau iloko o keia mau hana. A nui ka hauie ana o na hoahanau. Mahope iho nae, ua hoomaluia, a mihi ka hapa nui o ka poe i haule. A holo pono hou na hana ekalesia, me na hana kula. j Ma lan. 1855. Ua hoikeia ke aloha i o na kanaka, a o na haole i ka Moi i make, o Kamehameha 111 ma ka akokoa nui ana ma ka luakini o ImioLi 111, e hoolewa i ka Moi Ua kahiko ia ka awai me na kino i ka lole kanikau. ; Owau ka haiolelo. Ma ka pau ana o ka halawai he wahi hoailona o ke kupapau Moi, i kauia ma ka manele i uhiia ; i ka lole eleeiē. Na na haole me na I kanaka maoli i hoolewa a hahai pdua : ka lehulehu a hiki i kahi i hooholo ia'i Oia kekahi la nui, a kanikau nui ma Waimea. ; Ke kukulu luakini a na haole. Oia | kekahi hana nui a'u mai ka mak. 53 a raafc. 63. j Ua naauao na kanaka Ua nalo ke kapu. Ua uhi ia na kino i ka lole, | e like me na kino haole. Ua maikai [ iki na luakini Ua p&a i na noha

He mau aniasū ma kekahi he papa laaa na kctkahl Aoj€ nsc, he ano loakim haole ko kekahi Aohe p«tioa, aohe foete Hookahi no hele. ka bele no Imiok IH, na pu na be!e e. Ma ka nana'ku, ua hiki ka manawa e kukuluai i m luakmi aim> haole, Ua waiwai ikl na ka*iaka. Va loaa kekahi hana e waiwaī ai Ua kekahi luakini maikai nia Kohala, ma lole. Nani nanaleiL Ua a!a ka makemake o naj kanaka o ko'u niau kihaj>ai e hoohalike j me ko lole Ua ikaika ioa ko u kino. Ikaika na kirto o na hoahonau. I na kakou, e ala, e hui. e alu e hooikaika i lako kakou i na luakini ano haole. Ke ala like no ia a hana. Akahi no a lau ka hana kaumaha ioa maluna oul Aoie nae au i makau, i kanalua, a kuemi Owau ke poo. Nui ka hui me na luna ekalesia, e kuka no ka haea, no kahi e loaa i ke dala. Na u i noonoo ike ano ona hale, ika nui ona papa, i ka nui ona iilo. Na T u e imi ina kamana, na u i kauoha i na papa, i aniani, i na bele, i na [>ena, owau ka puuku dala- la'u ke noi i eiak. la'u ka uku ana. I kekah! manawa i a'u ke kii ana i ka papa ma Honolulu. A holoholo pinepine au i kela i keia luakim e nana i ka hana, e kuhikuhi, e hooponopono e paipai e hana ; e wikiwiki i paa. *Ejiana i kahi e hooki ia'i na laau, na papa. He ino ke kaī ma Hamakua. Akahi noa lawe na moku ika papa i Hamakua, kahi ona kai. ino. Pehea e hoolei malu ia mai ai ma uka ? Ma ka pule me ka manaoio. Ua hoohui ia kekahi mau ekalesia, a lilo na eka!esia he 16 i 13. Paa ka manao ona ekalesia he 13 me ko'u hai |e paa na luakini maikai he 13 ke kokua ! mai ka Haku. Ua ala like na ekalesia, a hana like no. Aole nae i paa like ika manawa hookahL Aole ikaika like ka hana. Awiwi kekahi Hoololohe kekahi. Kanalua kekahi Nui no na mea keakea. Ua kokua mai nae ke Akua. Ama lanuaii 1863, 11 luakini ka i paa pono, a pena ia, a hoolako ia i na puoa me n& bele. Na'u no i kauoha i na belē ma Amerika. Na'u no| e kokua i ka pena ana, me ko'u mau j lima pu, e hele e ana au mainua o ka j haalele ana, a noho a paa ke pena ana | a maloo, a pau ka hoolaa ana i na hale 1 na lehova. Hookahi wale no a'u e ko-! kua ole ai ma ke pena ana. Ekolu hale pohaku. 8 hale laau. Elua iuakini i koe, aole i paa. E hana ana no na hoahanau i na mea e paa ai. E kokua ana au ika imi ana i na dala e paa ai, me na kamana, me ke kauoha ana i na papa, me ka uku ana i na papa, me na kamana. Ua paa no laua mahope; ua loaa na bele, Ua hoolaa ia na lehova. Aka, aole au i ike maka ia mau luakini a hiki i keia la. Ua poroke e kuu kino ikaika. Ua ako ia ka lauoho o Samesona.* .Ua pau kona ikaika* Ua like oia me na kanaka e. Ma ka mak 1858, ma lanuari, ua lawe ia ka maua mau keiki ekolu i ke kula Ima Aia no ka hiapo O. I. i Laiana i A*nerika. Maua me ka'u wahine wale no koe. Mehameha. Ka hoomaka no ia o maua i ka lawe ana i ! na kaikamahine hanai iloko oka ohana. ! A kukulu hou i kula. hanai ohana. Aole like keia kula ohana, me ke kula ohana mua. He mau kaikamahine nui ka hale ma ka olelo Hawaii ke ao ana. A ai kaawale, aole ai pu. Okoa keia kula. O na kaikamahine liliiwale nokai lawe ia. Ua aoia ma ka olelo Beritania. Ua ai me maua me ka ai like no. Ua like no lakou me na keiki ponoi a maua. He mau keikikane kekahi kai hui ia me na kaikamahine. Ua hoomau ia ia kula ohana O. A 1879. a koe maua wale no me kekahi kaikamahine. Ma ka Halawai misionari makahiki ma - Honolulu ma lune 1859 ke komo ana o na kahunapule Hawaii, oia o M. ] Kuaea me Waimalu. Akahi no a loaa na lala Hawaii no ia Aha. Ku no laua « a heluhelu i na palapala Hoike kihapai ma ka olelo oiai ma ka olelo < Beretania ka na hoike kihapai e ae. J

Ma ia makahiki no ka poha ana o ka pele ma Maunaloa a kahe ke ahi a ma-! lamalama loa ka po. Ma ka hiku o ka la komo ke ahi iloko o ke kai ma Wainanalii. Ua ike maka au i ke komo ana. He muliwai nui keia, he 40 mile ka loihi Nui na laau me kekahi mau hale i pau i ke ahi pele. He mea paipai keia e hoonui i ka hana i pakele na kanaka i ke ahi pio ole o Gehena. Ma luiai 1860 ku ka mokumahu. Kilanea ma Honolulu, a hōomaka ka holo ana mawaena o na mokupuni o keia Paeaina. Pau kekahi hapa o na pilikia o ka holo ana ma na Kuna HawaiL Hoopokoleia ka manawa holo ma ka moana. Ma Sept 1860 hoio au i i uhukiia na koena niho o'u a j>au, i hiki ke hoopihaia kuu waha i na niho hou. la'u ma Honoluiu make o Limaikaika ka Peresidena o ka papa Hoonaauao owau kekahi ma ka hoolewa ana, me ka ilTe maka i kona nalo ana. Nui ke kaumaha me ke kani kau. Ua make ke- ( kahi makua aloha nui i n&keiki Hawaii. Hoi maua maluna o Kilawa. Akahi au a e-€ maiuna o ka mokumahu. Nani wale ka ka holo ana? Oli oli! Pau ka holo ino, )iolo ole, holo hope, kaawaj& pohu wela! Alia! AJI hand on deck! * Heaha? Ua ili ka moku! Auwe! Ka pomaikai mua ka keia o ka hoio mua ana ma ka moku mahu' Ma Lahaina ka ili ana, 9 hora ka luliluli ana ma ka pohaku. Oielo Haiawina ua iii loa, aoie e hemo ana. E nahaha liilii ana. He wanana kuhi hewa. Ua hemona Hiki au i ko'u home. Ano e aohe niha Haioielo no nae me ka niho ole. A imu no na hana, na hakwaī, na, kuia, na kaapuni e like me mamua. Piha 110 na haiawai Nui ka poe huli Ikaīka na hoa hanx lanuaii is6i ma ka puie mua ka ho omaki ana o ka hana ma aa puie hoomau »0 ke ao nel Ma Mei 1861, hoio au i ka halawai makahiki i Honoluiu. A hoi maime na nihohou a peni kawaha, ke aoluna, ke aoialo. Hookahi a'u kaapum ana me na niho hou. Liio ka maka 0 na

i ka nana ana i ko'u mau niho hou. nie ka hoolohe ole ika haiolelo a ke kahuna. O ka haakle no b o'u i na niho hou, a poho wakr na dala 200. Mai laila mai ko'u noho ana haioklo me ka niho ole, me ka pilikia ole nae i ka hui niho, ko T u pilikia nui ia mamui Ma keia makahiki hoi ka hoomaka ana oke kipi nui me ke kaua nui ma Amenka Hui, a hoomau ia no a|Aperila 1665. Kahua maikai nui oia kipi ana, ka hookuuia ana o na Keg»okauwa kuapaa 4,000,000. Hookuikahna hou iakaHemameka Akau a hiki i keia wa. Holo pono no na hana kula, hitna ekaiesia ma ko'u mau ekalesia. Ma Okatoba 1862, uakaumaika pilikia malona oU Ekolu malama ka: loihL Lapaau mai no na kauka ia'u,. aole nae i ola. Hana no nae au i ka'u | mau hana kahu ekalesia me ka hoomanawanui Hookahi wale no halawai SaI bati i haule Ma ka pule hope o Oekemaha, hoomaka au e kaapuni me ka nawaiiwali no, a ma ka lio hol Akahi no au a kaapuni a puni kuu mau kihapai ma ka lio. Akahi paha a S kaapuni me ka hoike ole ina kula.- j j Makahiki 1863. He makahiki nui| keia. j | * Ua pau ka'u kaapuni mua ma lanua- j !n, me kuu kaapuni elua ma MeL Ua j hiki mai Kauka Anesona, ke Kakauole-i ilooka Papa "Misionari ma Bosetona ! Ime kana wahine, me ke kaikamahine. Ua halawai ma Imiola. Ua kuka pu! maua no ke kumu o kona hele ana mai i Hawaii nei, oia hoi ka hoano hou ana i na hana, ka hoonui ana ina kahuna-i puie HawaiL, me na kahu ekalesia Ha-1 wail E hoopau i ka hanai ana ona j ekalesia Hawaii ina MisionarL Na ka Papa Misionari ma Bosetona e hanai ia j Likou. | A na na ekalesia Hawaii e hanai i na kahu ekalesia Hawaii. Oia hoi e lilo na ekalesia Hawaii me ko lakou mau | kahu i mau ekalesia kuokoa. E pau' ko Amerika malama ana ia lakou. j Oia ka hana e hanaia ana ma ka halawai makahiki ma Honolulu ma lune. i Ua makaukau au e hele ia h'alawai. | Kau mai ka mai nui maluna o'u. Ao-1 le hiki ke hele. j Eono paha pule ka mai ana. , Ua halawai na Misionari me Kauka j Anesona. Ua hookoia kona mau manao i hele mai ai e hana. i Ka pau no ia o na halawai makahiki! Misionari ma ke ano kahiko. ! Ua kukuluia ka Aha Euanelio o Ha-1 wail nei, me kona Papa Hooko, oia hoi ka Papa Hawaii. Aole i pau. 1