Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXII, Number 13, 31 March 1883 — AHA KIEKIE O KO HAWII PAE AINA MA KA BANEKO KE ALII KA MOI KALAKAUA AME KA MOIWAHINE KAPIOLANI KUE IA G. W. KEAWEAMAHI ME KEKAHI POE. [ARTICLE]

AHA KIEKIE O KO HAWII PAE AINA MA KA BANEKO KE ALII KA MOI KALAKAUA AME KA MOIWAHINE KAPIOLANI KUE IA G. W. KEAWEAMAHI ME KEKAHI POE.

Imua o Judd C. J. a me McCully me Austin J. J. Oīelo hooholo i hoopukaia e AusfinJ Ua waihoia ke jure ma keia hihia, a ua hiki mai ka hana imua o makou ma ka ae ana o na aoao elua mawaena o na kau mau o keia aha, ma kekahi mau mea i ae ia e na aoao elua. He hihia kipaku keia e koi ana e hoihoi i kekahi mau aina e waiho ana ma Puulena, Manoa, apana o Kona, Mokupuni 0 Oahu, i hoakaka pono ia ma ka Palapaia Sila Nui 7,263, Palapala Hooko 6,450 ia Kaunuohua w. Ke koi nei na mea hoopii no ka Moiwahine Kapiolani ma ke ano ua kuai oia me ka hooilina o Kaunuohua. ( O ka pane, he hoole i na mea i olelo ia a me ke kanawai.no ka noho loihi—Penei na mea i ae ia e na aoao elua he oiaio: "O ka aina i hoakaka ia ma ka palapala hoopii, ua hooko ia no e ka Palapala Hooko 6,450 ia Kaunuohua w. a. ua make o Kaunuohua i oleloia iloko o ka makahiki 1849 me ke keiki ole, ola mai kana kane W. L. Moehohonua; a ua loaa ia Moehonua i olelo ia na Palapala Luna Hooponopono Waiwai no ka waiwai o Kaunuohua i oleloia ma ka la 13 o Maraki 1852, a ua make o Moehonua i oleloia iloko o ka makahiki 1878, me ka waiho ole aku i kekahi hoike no ia noho Luna Hooponopono ana, aole no hoi i hookuu ia e ka aha mai kona noho ana ma ia ano; a o na mea i hoopiiia, o la*kou no na hooilina ma ke kanawai 0 Moehonua i oleloia, a aia no ia lakou ua air na la kahi i paa ai; a oKahanaauwai Kanoa w. oia no ka pilikoko kokoke o Kaunuohua i oleloia, e ola nei i keia manawa. O Kiwai ka makuakane o Kaunuohua, o Kekuialona ka makuahine o Kaunuohua. Noho o Kiwai me Heleino, a loaa he kaikamahine o Kanoa, a nana mai o Kamahiai ka makuahine o Kahanaauwai Manoa; a ua kuai ka mea hoopii Kapiolani i ka aina i oleloia me Kahanaauwai Kanoa, a ua iilo iaia kona kuleana iloko oia aina. " Ua ae ia no e no e noho ana o Hanoa ma Honolulu i ka manawa i make ai o Kaunuohua. Ua ae ia no hoi e na aoao elua e nana ia a e noonoo ia e keia aha ma keia hihia, ka moolelo 0 ka hooilina ma ka waiwai o Kaunnohua w. ma ka la 13 o Maraki 1852, a me ka moolelo o ka aha ma ka waiwai o Moehonua ma ke koi a ka Moi Kalakaua i waihoia mai ma ka la 9 o Mei iSB2, me na hana e pili ana, a me ka moolelo o na hana ma na hihia kipaku elua a ka Moiwahine Kapiolani mea hoopii kue ia Keaweamahi ma poe 1 hoopiiia i waiho ia mai iloko o Maraki 1881 a meFeberuari 1882. " Ua ae ia no hoi, ua noho no o W. L. Moehonua, maiuna o ka aina e hanaia nei mai kalai3 o Maraki 1852, a ua mau kona noho ana me kona mau hooiiina a hiki i keia manawa, koe ka aina o Kalia ma Waikiki, ua koi mai ka mea hoopii ua noho ia e iaua mai kamahina o Mei 1882." Mamuii o keia mau mea i ae ia, ke manao nei makou, o ka Moiwahine ka mea hoopii, ua lilo iaia ke kuieana o ka piiikoko o Kaunuohua. Aole hiki e koho wale ia ke ano o kona hoa kuai me kona mau kupuna, he keiki ku a ku ole paha i ke kanawai, ina aoie i ho> omaopopo pono ia, aole nae he mau hoike no ia mea. O ka ninau nui ma keia hihia, oia no keia, ina ua hoomaopopo pono ia ke kumu pale malalo o kt kanawai no ka noho ioihi ana. Mamuii o na mea i ae ia e na aoao elua, ua hiki ke manaoia, mahope o ka mare ana o W. L. Moehonua me Kau-! nuohua ma ka makahiki 2848, a mamuh o ke kanawai o 1846, ua iawe oia, a ua noho maluna o ka aina e koi ia nei ma kona ano he kane r a ua noho no pela i ko Kaunuohua make ana, a mai iaila mai a hiki 1 kona make ana >uol ka makahiki 1878, a mai iaiia mai

ka noho ana o kona ;K>e hooilina. Ina j 1 ua kue ka noho ana inahope mai o ka j make ana o Kaunuohua i na mea hoo | < pii, alaHa. ua hala kahiko ko laua kule-; i ana e komo ika aina T 3 aole e loaa ka ; ; pono ia laua. |' Ke olelo nei na mea hoopii, ma ka | J hoonoho ia ana o Moehonua i Luna Hooponopono Waiwai no na waiwai paa me na waiwai lewa o Kaunuohua kana wahine, ua lilo oia i Kahu Maiama Waiwai a hiki i kona make ana. a nolaila, o kona noho ana, aole i noho ma ke ano kue, aka. me ke ano iike me ko laua kuieana. He mea maopopo, aole e oi aku ana ka waiwai i paa ia e ke Kahu mamua o ka mea ku|»no ia hoonoho ana. E nana ia 2n& Washburn on Real Property. P. 495Ina he Kahu wale no ka Luna Hooponopono aiwa». a n\a ia ano kona I noho ana maluna o ka waiwai e hanaia ! nei, alaila, no ka manawa wale no ia noho ana, i mea e hookaa ai i na aie, a malalo oia hana na kuleana ka hooilina e noho koke maluna o ka waiwai a e ohi mai ina pomaikai Ina e noho ana ka hooilina maluna o ka aina i ka manawa i make ai ka mea nona ka aina, maopopo loa ia makou, aole ae ke kanawai i ka Luna Hooponopono Waiwai e hoonee aku iaia, koe wale no ma ke noi ana aku imua o ka aha Hooilina, e kuai i ka waiwai j>aa i mea e kaa ai ka aie. Ma ka nana ana ika moolelo o ka aha Hooilina ma keia hihia, aole i hanaia pela, aole no he mau aie i hoike ia, a ua ike ia ma ka olelo a na hoike, aole waiwai lewa. E noho ana 0 W; L. Moehonua maluna o ka aina i kona manawa i noi ai e hoonoho ia oia 1 Luna Hooponopono Waiwai. E hoomaopopoia ke ano o kona noho ana ma ia manawa mamuli o na mea i hanaia a i oleloia. O ka palapa'a noi e hoonoho i lunahooponopono waiwai a me na olelo hoike he mau mea i pili i ka hihia a penei: "Honolulu January 2 1852" u Mea Mahaloia Wn>. L Lee Lunahooponopono Waiwai Hooilina "Ke nonoi aku nei ka mea nona ka inoa malalo iho nei e hooponopono i ka waiwai paa a me ka waiwai lewa o Kaunuohua kau wahine i make aku nei ma Honolulu nei me ka palapala kauoha ole —Aka, i kona la i make j ai kauoha waha mai oia inAia o'u me j kekahi poe e ae o kona waiwai a pau i pili pono iaia no'u ia no ke kane mareOia kau nonoi ia oe, fyle kaMahalo, W. L. Moehonua." "Aha Kiekie Maraki 13, 1852 "Ma ka waiwai o Kaunuohua "Imuao W. L. Lee L. K. Kiekie "Poe i hikimai: W. L. Lee, Haalelea, Moehonua, H. Rhodes, me kekahi poe e ae. "Kapuu, Hoohikia; olelo mai Ua ike wau ia Kaunuohua ka mea i make: noho oia ma ka hale o ka Moi; ua make oia i keia manawa: manao wau make oia iloko o ka makahiki 1845: he mai maoli kona mai i make ai, malaila wau a ike i kona make ana; noho pu wau me ia he mau makahiki loihi; he aina kona (he ili) o Aipulena ma Manoa; ua waiho aku oia i kana noi imua o na luna hoona: he elua o na mau ili aina ma Kalihi o Mokauea me Niihau 2 ua komo ke noi no keia mau aina: Ka Ahupuaa o Kalaupapa ma Molokai; aole ona waiwai lewa o na lole aahu wale no: he wahi pahale kona ma Lahaina, ma Molokai; o W. L. Moehonua kana kane; aole opa mau kaikunane a kaikaina paha, aole mau makua e ola nei; o Moehonua kona hooi lina, aole mea kue iaia no ka waiwai; he hoopaapaa no me Alexander Liholiho no kekahi mau pahale elua aka ua hookuu aku no o Moehonua; aole oia i hana i kekahi palapala kauohaa'u i ike; na'u no ehanakana mauhana apau aole nae wau i lohe ua hana oia i kekahi palapala kauoha. "A, Paki hoohikiia olelo mai Ua ike wau ia Kaunuohua; ua make oia; noho oia ma Honolulu, kekahi ma-

nawa me ka Moi; ua make oia iloko o 1849: o Moehonua kona hooilina: aole wau i lohe ua hoopaapaa ia ka waiwai: aole wau i lohe ua hana oia i kekahi palapala kauoha koe wale noke kauoha waha ana: ua like no ka waiwai me ka mea i hoakakaia e ka hoike mua iho neL s ' u Oiai aole mea i hele mai e kue i ke noi ua kauoha ka Aha e hoopukaia ka palapala lunahooponopono waiwai ia W. L Moehonua me ka palapala bona ole." (Inoa) Henry Rhodes Kakauolelo Aha Kiekie "Ua hoopukaia ka palapala' lunahool ponopono waiwai elike me kamea mau/ ; Ua waiho ia aku a noonoo ia ka palapala noima ka la 1852. Ma keta moolelo ua ike maopopo ia ua koi no oia ma ia manawa he hooilina no kana wahine. Hoohiki o Kapuu ka hoikemua imua |o ka aha hooilina aole ona mau kaiku--1 nane a kaikuaana a kaikaina paha, aole i mau makua e ola ana u o Moehonua Ikona hooilina aole mea kue iaia no koina waiwal" Ma keia ua ike īa aia oia e noho ana I maluna oka aina « olelo ana nona ma

kona ano he hooilina. Mamuli o na raea i ae ia -> „. elua keolelo nei makou '- c . no ko Kaunuohua e oia .1 ■„ , 1 nao ka mea nona mai ke " mea hoopii, aka ma na -, ~ 1 iuna ae ua ike ia ua hoole \\ ia mea, a olelo nona ka A : ' loa ma o kona kuleana iho * Ma ka palapala noi e sic u olelo o Moehonua ua kauoha Kaunuohua nona na '•-«i \."r la i make at Maniua aku o ka hanai* Kanawai o 1846 ua hiki - ke .. a na kauoha waha. E nana ' wai oLH. Kaniu 2 Haw.uu- >~■, P. 82—S4Ua maopopo no nae 10. puiu** we ai o Moehonua i ka hoov«|ana e noho akea ana oia m.; . :u [aina me ka olelo oui ka hoot'-r,\ unuohua a nona ka waiwai r.u nona ponoi me ke kue aku . kc i lookoa. Ma keia olelo ana, me n.i ;:.- u ikeia, me ka palapala n n e ke a , ke ano o kona lawe ana 1 r.\ a luna hooponopono waiwa: kahu malama waiwai r,o n.i : - s me ka poe nona mai ko ; aole no hoi oia i ae iki kona noho ano. Ona mea i hana ia :: .v 2 hooiiina ua paa ma kameoie.o y ho ana no ke kaikuaana o K.i_ , ma Honolulu ma ia m.uuv> a, 3 n\alalo o kekahi pilikia 0 r.Ā. - 3 iaia e huna, a nolaila e nu?ur. A , he no na hana imua o ka aiu , a me ko Moehonua olelo uo-.u. wai. Mahope iho oka heo'-; , lr kekahi kahu i kona noho a:u ;;u .. ano he kahu alaila o kona n : ,v ma ia hope iho he noho an.\ ::u k-; _ . kue. E nana ia Washburn o;i Rcu'. : % ty Vol. 2 p. 493 Perry on Tri;>s \ ; 2 Sec. 864. Aole iae iki o M-\h he malama waiwai wale no oi.\. .• j hiki no e manao ua lawe oia 1 k.\ pala luna hooponopono waiwa: v. v inanao he mea ia e koku.i .u ; k koi nona wale no ia waiwai nu- k. . oia ka hooilina a oia kona I. .k. pela imua oka aha. V.-. ! popo oia i ke kuleana 0 n.i ! ae. O ka noho luna hooi -. waiyai ana i lawe ia ma uan .1 hiki e nianaoia he ae ana i ke k; e. o hai.

0 ka noho ana i hoomaka ia :.u < ano kue (adverse) e nwnanu .' ; - no ke kue e like me ka loi'ni «» \.\'M ho ana. Bogardus-vs-lrinity i'hu^ 4 Sand Ch. ps. 633. 733. 1 (;rcon!c.i: Evidence Sec. 41. 1 ka manawa i hoopukaia ai na ; lapala luna hooponopono waiwai -.s kue (adverse) ko Moehonua n<>h-> a;. iluna o ka aina. Ua mau la ano ino aole i lu.iV.e i ma ka lawe ana i na palapaU V ; 1 nopono waiwai, a ke manao r.t: kou ua hoike maopopoia aku :.« i I>ela. E nana ia Jackson x Johns R. p. 435No ka hoomakaia ana oke <•: a ma ke ano kue i ke kanawai n -:.i ••.»« na ole paha, aole ia he mea e v ii ai ka pono o ka noho kue (adv.: » maluna oka aina i hoomakai : a > oia ano pono ole. E naiu gardus-vs-Trinity Churi;h. 4 >a: , .-i ( P- 739« Harpending-vs Th • K med Protestant Dutch Ch;:rPeters R. 455. I na no ua koi (elaim) o M 1 malalo o kekahi kauoha wa'r. .1 < kona ano hooilina paha me ole o kona hana pela aole u e kue (adverse) ole ai kona n maluna o ka aine. No keia mau kumu ke h"<x makou ua hooiaio maopojx> ia ho kue v ana malur... aina no na makahiki he kanak a v maopopo ka pale ana malaio nawai no ka noho loihi. E kakauia ka pono no na m<a : piiia me na koina o ka aha. Hon. E. Preston me K M Ha*. no na mea hoopii, J. M. 1 )avi na mea hoopiiia. Honolulu, Jan. 12. 1883.