Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXII, Number 26, 30 June 1883 — Page 2

Page PDF (1.98 MB)

This text was transcribed by:  Hilina
This work is dedicated to:  Vanessa Noelani Kalaniopio

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

KA NUPEPA

KUOKOA ME KE AU OKOA

[ I Huiia.]

 

No ka Makahiki        $@ @@

Eono Mahina                        1 0@

Dala Kuike ka Rula.

 

POANO, IUNE 30, 1883

 

KA HUA O KA HANA.

 

            Ua hoopuka ka Elele Poakolu ma kela pule i hala aku nei he mau huahelu e hoike ana i ka nui o ka poe Katolika Roma ma ka honua nei. Ma ka nana ana ia mau huahelu, ua lehulehu io no ia aoao. Aka, he mea pono i ko makou poe heluhelu ke hoomaopopo iho, ua maa ia e@alesia i ka helu ana i ka poe i make ma ia aoao, helu pu ia me ka poe ola. A pela no hoi me ka poe ola. A p@@a no hoi me ka poe i komo ma ia aoao a mahope haalele, a me ka poe i hanauia iloko o ia aoao a mahope mai haalele, a hoole loa i ka aoao Katolika Roma, ua pau loa no lakou i ka h@@@@, a oia no paha kekahi kumu i nui @@a ai ka heluna.

            Ina e nana pono kakou ma na aina malamalama o ka honua, e maopopo auanei, o na aina kahi i nui ai ka pomaikai o na makaainana, kahi i mahuahua loa ai ka ulu ana o ka malamalama me ka naauao, kahi i mau ai ka maluhia me ka holomua o na hana hoopomaikai i ka lehulehu, aole oia na aina Katolika Roma; aka, o na aina kahi i lanakila ai ka hoolaha akea ana o ka Olelo Hemolele, oia na aina i ikeia ua oi loa ka pomaikai. A ina no e nana pono iho kakou i ko kakou nei aina ponoi, ua maopop ka hua o keia Olelo Maikai. Ua oi ae keia hua mamua o na hana ano e ae a pau i hapaiia ma keia aina. Aia o Lahainaluna, Hilo, Kapunahou, a me Kahehuna; aia o Mauna@lu i Maui, kula hanai o Kohala me na kula hanai o Oahu; aia o Hoku Ao e holo ana i kela a me keia makahiki i ko na aina e, a aia na haumana Hawaii ma ia mau aina e ao ana i ka poe e noho mai nei i loko o ka pouli. He hana kamahao keia, e pono ke hoomauia, a e hoonui aku ka ikaika. Aole makou e kue i na hoahanau Katolika, ua hooiakika no lakou; aka, ke ku mai nei na hoike he lehulehu wale e hooiaio ana i keia manao; O ka hoakea loa ana i ka Olelo o ke Ola iwaena o ka lehulehu, malaila ka nui o ka pomaikai no kanaka. Ma na hua o ka Olelo i hoolahaia e maopopo ai ka waiwai, aole ma na huahelu wale no.

 

KA MAALEA A ME KANA MAU HANA.

 

            Mamua o ka hoea ana mai o ka la koho balota Lunamakaainana o ka makahiki 1882, ua hele kaapuni aku la o Kipikona ma na kuaaina o keia apana, e malama ana i na halawai kukahekahe iwaena o na makaainana, me ka haiolelo iwaena o lakou. Ma ia mau haiolelo ana a ua o Kipikona, ua hoopuka oia i na huaolelo hoohoihoi, na huaolelo pakika i piha i na kuluwaiailaa onou aku la i maunu e hei ai ka manao maikai o ka poe kuleana koho Lunamakaainana, a haawi i ko lakou mau balota nona.

            Ua kaena nui oia i kona aloha i ka lahui Hawaii; i kona ake nui e hana i na mea a pau no lakou, mamua ae o kona kokua ana iaia iho; a ua olelo oia, ina e koho ana na kanaka iaia i Lunamakaainana no keia apana, alaila, e pau ana na pilikia, a e hoonohoia ana na kanaka Hawaii ma ka hapanui  o na kulana oihana malalo o ke aupuni. O kekahi o na maunu nui a ua o Kipikona i kaiehu aku ai imua o na kanaka, oia no kona olelo mau i ka hana ino ia o ka poe i loohia ia me ka mai lepera; ko lakou malama pono ole ia a me ke kauo huluhuluia i Kalawao. A ina oia, e pau no ia mau ano hana a pau.

            O keia mau kakaolelo a pau, ua maopopo kahiko loa  i o no ka la, he mau wahahee, a he epa wale. Ua maopopo no ia makou i kona hoomaka ana ma keia mau hoowalewale na hopena e oili mai ana, a ua ao makou, ua uwalo aku. a ua kau leo aku i na makamaka, e akahele; aka, iloko o ka makou mau hooikaika ana aku i na kahoaka oiaio o na hopena, ua maliu ole ia mai, no ka mea, ua ikaika a kukonukonu ka maalea o ke kanaka lawaia upapalu o Palawai, a ua hei a lou i kana makau na manao hilinai paukiki o ka hapanui o ka lehuhelu me ko lakou kuhihewa nui.

            "Ua oi ae koʻu aloha i na kanaka Hawaii mamua o ko'u aloha ia'u iho;" wahi a ke kaena a ua Kahuhipa nei. Pela io anei? E nana ae kakou. Ua puni iho la ka hapanui o ko Honolulu nei poe i keia mau olelo malimali ana, a ua koho lakou iaia i Lunamakaanana. He mau la wale no mahope mai, lele aku la ua manu leo maalea nei mai ka punana a na makaainana i hoomakaukau ai nona, i wahi hoi e hanau ai i kana mau hua hoopomaikai nui wale i ka lahui me ke aupuni Hawaii, e like me kana kaena ana; a kau aku la he punana okoa, he punana nona na hua he eono tausani dala o ka makahiki i hanau mua ia mailoko mai o na pakeke o ka poe hookaa auhau.

            No ke aha keia? Koi ikaika i ko ka lehulehu lokomaikai e koho iaia i Lunamakaainana, ma kona ano he aloha io, he kupaa mau loa, a he mau loa ma ka ao ao o na makaainana. Ua haawi ka lehulehu ia kulana iaia e like me kana mau pel@ ana; aka, heaha ka mea i keia? Makaleho aku la kona mau iini ana i ka noho  kuhina; a i ka wa i aui ia mai ai ke kulana iaia, o kona wa no ia i apo aku ai me ka pupuahulu. Poina ia iho la ka lehulehu; kapae ia ae la ko lakou lokomaikai; hoowahawahaia ke kulana wahaolelo no na makaainana, a alakai aku la iluna o ka noho kuhina, a hoike mai la i ka hoopunipuni a me ka oiaio ole o kana kaena ana--"ua oi ae koʻu aloha i na kanaka Hawaii mamua o ko'u aloha ia'u iho," a i ka oiaio o ka makou e olelo nei--"ua oi ko Kipikona makee i kona pomaikai pilikino iho, mamua o ko ke kanaka Hawaii pomaikai."

            Hookohuia o Kipikona i Peresidena no ka Papa Ola--heaha kana hana mua? Koho oia i kana hunona i kakauolelo no ia Papa no ka uku kiekie loa he $1,800 no ka makahiki. Heaha na kahoaka no keia ano hana? O ka hoike anei keia no ko Kipikona makee ole i kona pomaikai pilikino? Aole. Ua ike kela i kahi i waiho ai o ke eke kulina, a ke hanai ala i kana mau maunu punua ponoi i momona, i ulu pono na hulu, a hiki mai i ka wa e lele ai, ua ikaika ka pauku kino, ua manoanoa na hulu eheu, ikaika ka lele ana.

            Hookokoke mai la na la e kohoia ai na Luna Helu, eia hou ua ekeeke momona e kupelu ai i kana hunona. Mino aka iho la ka maalea, a kauohaia aku la ua hunona nei e haalele i ke kulana kakauolelo no ka Papa Ola, a hookohu kokeia aku la i Luna Helu no ka apana o Kona, Oahu. Heaha hou keia? Hoowahawaha anei o Kipikona i kona pomaikai pilikino? Aole. Ke haka nei kona mau onohi maka ma kela a ma keia kuono e hiki ai iaia ke onou aku i kana punahele peepoli, me ka haha ana o na lima e hoomaopopo ana ina he ekeeke momona a me ka ole. A i kona ike ana i ka momona a me ka ole. A i kona ike ana i ka momona o ke kulana Luna Helu o Honolulu, awiwi koke oia e kauoha i kana hunona e haalele i ka $1,800 o ka makahiki, a e lawe i na elima a eono tausani dala iloko o ekolu mahina.

            A heaha hou aku koe? Eia: He Luna Hooiaio kana hunona; he ano agena no ka Papa Ola; he kakaolelo no ka Papa Hoopaelima; he hoa kuka no ka Papa Hoonaauao; he mana kauoha no ka oihana kuhina o ko na aina e; he mana hooko no ka Loio Kuhina; a ma na ano a pau, he Luna Nui no ke Aupuni; a o keia mau lawelawe ana a pau, aole no i nele ka ohi ana i na okeni mahuahua mailoko aku o ko ka lehulehu waihona.

            Ma keia mau hoikeike ana a makou, ua maopopo ko Kipikona kulana a me kona mau ano a pau. Ua hoao iho nei oia e lilo ka mana hookele aupuni maloko o ka poho lima o ke kanaka hookahi, a oia kanaka ana i hilinai piha ai, oia no o Kipikona; a oiai ua pau na mana iloko o kona poho lima, a koe uuku nolaila, ke hoomomona nei oia i kana waihona ponoi oiai e kau ana ka la. He hoike ana mai keia me ka moakaka lea--o kana mau olelo a me na kaena wale ana o na la i hala, he wahahee maopopo, a he ku maoli no i ka apuka i ka manao maikai o ka hapanui o na kanaka Hawaii o ka aina nei.

 

NO KA NOHO MANUAHI

 

            Eia maloko o na buke kanawai o ko kakou aina nei, mawaena hoi o na kanawai i kau ia, he kanawai e papa ana i ka moekolohe, a me ka noho pu ana o kekahi kanaka me kekahi wahine me ko laua male oleia, ma ke ano kane a wahine i mareia. He kanawai maikai keia; e makee  ana i ka noho pono me ka maemae, a he mea hookiekie hoi i ke kulana o ka lahui.

            Aka, a hiki mai i keia la, ke waiho wale nei keia kanawai me ka @ooko ole ia o kona makemake. Ke noho mau nei he lehulehu wale o na kane me na wahine me ka mare oleia; me ka wiwo ole a me ka noho akea imua o ka lehulehu a pau; a ke lanakila mau nei keia hana ma kela a me keia wahi o ka Paemoku holookoa. Ke noho huikau nei keia mea iloko o na ohana lehulehu, ke launa pu nei ka poe noho pono me ka poe noho hewa, a ua nui a lehulehu na keiki i loaa mamuli o ka noho manuahi. O keia mau mea a pau, a oi aku, ua ikeia, a ke ikeia nei i na la a pau.

            Ma na kau kiure a pau, ina ma Honolulu nei a ma na apana kuaaina paha, e lohe mau ia ana na hoopii oki mare, a ma ka ninaninau ana, ua hoomaopopoia, o ke kumu nui o na oki mare mawaena o na Hawaii, oia no ka haalele o kahi, (oia ke kane a i ole o ka wahine) a noho aku la me ka mea okoa ma ke ano manuahi no kahi manawa loihi. Ma neia mau ninaninau ana imua o ka aha, e ikeia no, ua noho manuahi kahi poe no ekolu a hiki i ka umi makahiki me ka lanakila, aole loa i hoaoia e hooko i ke kanawai e papa ana ia ano noho'na maluna o lakou. Ua lohe mai makou, ma ke kau Hookolokolo ma Wailuku mai nei i kela pule, ua laweia ae imua o ka Lunakanawai Kiekie he aneane iwakalua mau hoopii oki mare, a o ka hapanui o na kumu o ia mau hoopii, oia no ka haalele ana o kahi i kekahi a noho manauahi aku la me ka mea okoa no kahi mau makahiki.

            Ua haiia mai no hoi ia makou, mawaena o na oki mare i hoea ae imua o ka Lunakanawai Kiekie ma Wailuku, he mau kanaka kuonoono no Waiehu, he mau hoahanau laua ma ke ano hanauna pilipino, he kaikuaana a he kaikaina; ua mare laua i ka laua mau wahine iloko o kekahi makahiki mahope mai o ka 1850, aka, ua kuapo nae laua mahope mai, o ka wahine a ka mua, ua haawi i ka muli, a pela hoi me ka ka muli, ua haawi i ka mua. Ua noho keia poe ma ia ano no aneane umi makahiki me ke keakea oleia, me ka lanakila imua o ka poe noho maemae a maluna hoi o ke kanawai, a aole loa lakou i hopuia no ia ano hana a hiki wale no i ka wa i hoopii ae ai imua o ka aha e oki ia lakou.

            Ua nui ke kahaha o ka Lunakanawai no keia mau ano nohona me ka lanakila, oiai, he mau kahu kanawai lehulehu ko ia apana; aka, @a hookuu waleia keia mau hewa maopopo e noho me ka hoao oleia e kinai. Aole no hoi o keia wale, aka, he lehulehu wale aku No keia ano hana, ua hoopuka ka aha i ka olelo kauoha e okiia kela mau mea o Waiehu, a hoopuka aku la i na olelo ao ia lakou, me ke kauoha pu aku e male lakou e like me ke ano o ko lakou noho'na iloko o na hora he 48 mai ia manawa aku, a ina aole e hookoia ia kauoha, alaila, e kauoha kokeia ka Makai Nui o Maui e hopu ia lakou. A ua hookoia ke kauoha.

            Aole wale no mawaena o na Hawaii kela ano noho ana, aka, he lehulehu wale o na haole ke noho manuahi nei me na wahine Hawaii, a ua hanau keiki kahi poe. O kekahi poe haole no kahi i manaoia he poe maikai a kiekie o ke kulana, he poe hoi kahi e lawelawe ana i na oihana o ke Aupuni, a he poe makai kahi ke noho manuahi nei lakou me ke keakea oleia a me ko lakou wiwo ole.

            He oiaio, o keia ano noho ana, he kumu inoino loa, a he mea lapuwale maoli. Ua lawa kakou me na kanawai a ua makaukau me ka poe nana e hooko ia kanawai, aka, aole loa nae he hanaia o kahi mea e kinai ai. Nowai la ka hewa? Ke manao nei makou aia me na poo o ke aupuni kahi hewa; me ka mana hoi i wiwo waleia e ka poe wiwo wale. No ka mea, ke hele mai nei ka oi o kahi mau kanawai a kumumu, i ka hookui mau ia e ka leo papa a kekahi mana nui; a o ka lilo aku koe i mea ole loa ke hoomauia pela. O na punahele aole e kau ke kanawai maluna o lakou, aka, e kapae waleia no.

            He mau hana kupono ole loa keia. He pono e hookoia ke kanawai ke kue ia kona makemake; ina he mea kiekie a haahaa, ina he mea waiwai a ilihune, a ina he haole a kanaka Hawaii paha. O ka haihai ana a ka mea iaia ka mana oia no ke kumu ao a ka lehulehu e ukali aku ai, a o ka hopena, o ka lilo o ke kanawai i mea ole loa.

 

KE KULANA O KA LAHUI

 

He oiaio; ua hoonaaauoia ka lahui Hawaii; ua ike lakou i na loina mawaena o ka hana hewa a me ka hana pono, ua maopopo ia lakou ke ano o ka noho'na maemae a me ke ano o ka noho'na haumia; a ua ao ia lakou a ua paanaau i na mea a pau e hiki ai ke ola iloko o ka malamalama o ka kinoa Kristiano.

            He oiaio no hoi; he lahui keia e noho ana malalo o kona kumukanawai me na kanawai; a ua lawa pono no ka hoomalu ana a me na hooponopono ana ma na hana hookele i ke aupuni a me ke alakai ana i ka lahui.

            He oiaio no hoi; he lahui no lakou keia aupuni. Moi i kohoia elike me ke kumukanawai. He ohana Alii a he mau Alii ko lakou; a he mau Poo Oihana hoi, na lakou e lawelawe na hana o ko ka lahui aupuni me ka pololei a me ka ewaewa ole.

            O ka lahui kanaka, ma kona ano hookahi, oia ka haku hale. Nona ke kahua; nona o lalo me luna; nona ka mana; oia ke poo a oia ka hiu; aohe mea e aku maluna o kona mana; koe wale no kona noho akahai ana malalo o ke kuhikuhi o ka mea ana i hoonoho aku ai i alakai, i mea hoi nana e hookele i kona moku ana i noho ona ai nona ponoi iho; a ke ike oia ua hewa na kuhikuhi ana; a e alakai ia ana paha oia iloko o kahi e loaa ai ka poino a me na popilikia; alaila, oia hookahi ka mea ma@@ malalo iho o ka la maluna iho o @@ la a maluna ae o ka ilihonua, e ki@@ @ e hoopuehu liilii ia mau ano hana, a e hookele ia kona kulana no ka pono, ka pomaikai a me ka maaahi.

            A pehea la kona kulana: ke kulana hoi o ka lahui Hawaii i keia la? Ke hookele ia nei anei me ka pono a me ka ewaewa ole? Ke hoike mai nei na hana malu a na hookele i ka pono ole. Ke hooho ia mai nei na leo kupinai, e hoike mai ana i ka popo o na ano lawelawe ana. Ke hoike ia mai nei me ka mumule pane ole o ka poe ia lakou ka hana, i ke poho o na dala o ko ka lahui waihona. A maluna ae o na mea a pau, ua ae kaok@@ mai na Kuhina, ma ka hoike hapaha a ke Kuhina Waiwai iloko o Aperila i hala, ua olelo mai ma ua hoike la, ma ka aoao o na Kuhina, ua nalowale he kanaha tausani a oi dala mailoko aku o ka waihona o ke aupuni. A hiki mai i keia la, aole loa e hiki ia lakou ke hoike mai i kahi i nalowale ai o kela mau dala. He oiaio, ke hiki ole ia lakou e hoike mai a ke hoakaka mai i kahi i lilo ai; alaila, he kumu kupono ko ka lahui kue ana i ka lakou mau ano hana. He mea nui keia, aole he wahi mea uuku. Ma keia ano hana, o ka hookele hawawa ana ia i ke Aupuni, a o ke Aupuni, oia no ka lahui. Aole pono o keia mau hana, a ua hewa na lawelawe ana a na limahana. He maopopo ma keia, ua pono ole ko ka lahui kulana, a o ka hooponopono hou a pono ka hana maikai i keia manawa.

            A e ninau kakou--pehea hoi ke alakai ia ana o ka lahui? Ke hoikeike nei anei iaia iho--ka mea a ka lahui i hoonoho aku ai i poo no lakou--me ka maikai? Ke hookele nei anei oia i na makaainana ma ke ala pono a me ka pomaikai?

            A pehea hoi na Alii malalo iho? Ke h@@@ nei anei lakou i na hana e hiki ai i @@ lakou mau makaainana ke hoohalike aku a e loaa mai ai na mahaloia? Ke hoao nei anei lakou e ao mai i ka lahui i na hana maemae a me ka noho'na maikai? Ae, ua ike ia no, ke hooikaika nei kahi mau Alii hanau o ka aina e hooko ia ka iini a me ke ake nui, e lilo ka lahui Hawaii i lahui noho maemae e like ke keokeo o ka hau; a e nui na pomaikai e loaa mai. A pehea aku la kekahi mau Alii hanau o ka aina?

            A pehea na Poo Oihana? Ke malama nei anei lakou i ka hanoha@o o ka oihana a lakou e paa nei? Ke malama nei anei lakou i ko lakou mau inoa maikai imua o ka lahui? Ke hoikeike nei anei lakou i na hana maikai me ke kapae i na hana kohu ole a lapuwale?

            Ke hopohopo nei makou no na haina o keia ninau. Aka, hookahi mea maopopo, a ua ike ia no ma na Aupuni a pau. O ke Alii e noho ana iloko o ka haukae a me ka haumia; e lilo ana i ka uhauha a me ka lealea; e inu ana i ka waiona a pau ka noonoo kanaka; he alakai a he hookele ana ia i ka lahui kanaka iloko o ka poino; a o ka hikiwawe o ko ka lahui ike ana a kinai ana ia mau ano hana, o ka oi aku ia o ka pono nona iho a no na mea a pau e pili ana ia lahuikanaka.

            A pela no me na Alii o kekahi aina. Ua ike ia no ma na aina e. O ka lilo ana o na Alii i ka uhauha, i ka lealea wale me ka noho'na paumaele, he mau kumu alakai ino loa ia na ka lahui e nana aku ai; a o ka hopena o ka hoea mai o ka popilikia. O ka hoowahawaha ana o ka poe maikai ia mau ano hana ka mea nana e hoohilahila; aka, o @@@i poe Alii, aole lakou i ike i ka hilahila, pela ka mea i ike ia no kahi mau Alii o Europa. He kumu hoopoino ia i ka lahui.

            Pela no me na Luna Aupuni; he poe lakou i makaikai mau ia ma ka lakou i makaikai mau ia ma ka lakou mau hana. O na Poo Oihana e lilo ana i ka @@@@ma, hoopalaleha i ka hana, e lilo ana me na wahine manuahi, a e auwana hele ana ma o a maanei me ka uhauha a me ka hana i na@@@ lapuwale hoohilahila, he puu ino pelapela loa ia iwaena o kekahi lahui kanaka; a he mea pono e pulumi koke ia ka aina mai na noho'na haumia e like me ia. He alakai pepehi ia a make ka lahui, a aole o ka lahui wale, aka, o ke aupuni pu @ekahi e make.

            Nolaila, ina ua pakele o Hawaii mai ke@@ mau ano alakai ana, alaila, he hiki ke kaena ae, ua maikai ke kulana o ka lahui i keia la a kakou e noho nei.A@@, i na eia me Hawaii keia mau ano alakai, alaila, ke olelo ae nei makou, he mau punana ia o ka haumia; a ano, he mea pono ia oe e ka lahui Hawaii, e hoopakele ia oe mai na hoopaumaele ana a na meheu o ka poino a me ka make maluna la kou hokua. Mai ae oe e kanu ia keo mau anoano awahua iluna o kou ilihonua; o mulea auanei ka hopena. Ua ino kou kulana ina io pela.

 

KE KAKAUOLELO NUI O KA AHA KIEKIE

 

            Ma ka auina la o ka Poaono, Iune 23, ua laweia aku la ke aho o John. E. Barnard, Esq. Kakauolelo nui o ka Aha Kiekie, iloko o ke 73 i kona mau makahiki o ke ola ana. Ua ikeia kona ano nawaliwali mamuli o kona omaimai, aole hoi no kona aoo loa, a i iloko o na la hope o kona ola ana, ua ikaika loa iho la, a hiki wale i ka wa o kona aho i lele loa ai.

            He kamaaina o Mr. Barnard no Hawaii nei, a he kauwa kahiko loa na keia aupuni. I ka makahiki 1854, ua hoomaka oia e lawelawe i ka oihana kakauolelo no ka Aha Kiekie, a ua hoomau a hiki i 1864, a holo aku la no Nu Kilani no ka hoomaha. A i ka 1871, hoi hou mai a ua noho hou ma ke ano hope kakauolelo no ua keena la, a i ka 1876, ua kau hou oia i kona kulana mua loa. Iloko o kona noho kauwa ana no ke aupuni, ua nui na poe i noho ae ma ka noho  Lunakanawai no ia Aha, a ua ike oia i na hopena oia poe a hoea mai la i keia Aha Kiekie e ku nei. A ia manawa holookoa, ua malama oia i ka oihana me ka maemae a me ka maikai, a ua nui kona mahalo ia a me ka hilinaiia. He kanaka oia laula kona ike ma kana hana i lawelawe ai, a ua minamina nui ia oia e ka poe a pau i hui pu me ia no kona oluolu a me ke akahai. He kakaikahi no na kanaka o keia kulanakauhale i lehulehu na hoailona e like ia me Mr. Barnard i make aku la.

            Ua hoolewaia kona kino kupapau ma ka la Sabati nei, me ka ukali pu ana aku o ka Lunakanawai kokua elua o ka Aha Kiekie a me na lala o ka oihana Loio a hiki i kona home hope ma Maemae. Ua ike ole ka Lunakanawai Kiekie i kona huakai hope loa, no ka mea, ua hala kela i Wailuku no ka malama ana i ko laila kau hookolokolo, a pela hoi me ke kokua elua, oia o Makale, aia oia ma Amerika kahi i hoolana mai ai.

            Ma ka Poalua nei, ua kaheaia he halawai nona lala o ka Aha Kiekie a me na Loio, a ua hoopukaia he mau olelo hoalohaloha a me na olelo hooholo e pili ana i kona minamina ma kona mau ano a pau. Ua waiho oia he wahine a he mau kaikamahine mahope nei.

 

AHA HOOKOLOKOLO APANA ELUA

 

KAU MA WAILUKU

 

            Imua o ka Meahanohano A Francis Judd Lunakanawai Kiekie, a me Hon. A. Fornander, Lunakanawai Kaapuni, W. Austin A. Whiting Loio Kuhina no ka manawa; Kahikina Kelekona. Maheleolelo.

            Ke 'lii kue ia Nawantepa k, a me Tentama K; no ka hoeha me ka mea make. Ua hoopiiia ka inoa hope no ke kokua i ka inoa mua. I ka ninau ia ana e ka Aha, ua pane laua: ua hewa. Ma ka noonoo ana o ka Aha i ko laua ano hupo, me ka ike ole i na kanawai o ka aina, ua hoomama ia ka hoopai, me ka lawa kupono no nae ma ke ao ana i ka poe oia ano e hana hou ana i keia @@@ mawaena o ia ano lahui kanaka. Ua hoopaiia ka inoa mua ma ka hana oolea no 18 mahina. me $10 hoopai; a o ka lua he 12 mahina me $10. O keia mau kanaka, no ka paemoku Kilipati mai, a na laua i hoao e pepehi a make kekahi o ko lakou poe ma Paia, Makawao, Maui mamua aku nei.

            Ke 'lii kue ia Nika k, no ka wawahi hale. Ua noho keia hihia a waiho ia imua o ke Kiure. Ua hoopiiia o Nika no kona komo ana iloko o kekahi hale ma Lahaina a lawe aku la he pahu lole me na waiwai oloko, a wawahi ae la i ka pahu a lawe ae la i kekahi mau waiwai, oiai ka mea nona ka waiwai ma Molokai, a ua hele hoi ka mea nona ka waiwai ma Molokai, a ua hele hoi ka mea nona ka hale. Ma ka hoolohe ia  ana o na hoike, ua ano lauwili na hoike ma ko ke Aupuni aoao, a ua hookuu ke Kiure i ka mea i hoopiiia. @. Aholo i kokua ia, e W. @ Ho@@ahi@@ no ka mea i hoopiiia.

            Ke 'lii kue ia Kamaka w, no ka aihue a paa ana i ka waiwai i aihue ia. Ma ka moolelo o keia hihia, ua ike ia, ua loaa ia Kamaka kekahi wahi leta ma ke alanui, ua kakauia me ko@@ inoa, aka, ua uhae oia a lawe ae la he palapala kikoo dala a paa nona iho. O keia kekahi o @@@@ dala i nalowale ai mai ka @@@ leta aku o Wailuku. Ua ahewa ke Kiure, a ua hoopaiia he $50, me na koina he $51.85. J.W. Kalua no ka mea h@@@@iii@.

            Ke 'lii kue ia D. Crowninburg: no ke apuka a me ka hoolaha ana i ka bila kikoo dal@ ap@@ ia no $50. Ua nui na hoike ma ka aoao o ke Aupuni, a aole  i lawe ho@@ @@ mai e ka aoao i hoopiiia. Ma ka waiho ia ana imua o ke Kiure, ua hookuuia ka mea hoopiiia ma ke kumu hoopii apuka, a ua ahewa ia no ka hoolaha i ka palapala kikoo dala i apukaia. Ma ke kau ana a ka Aha i ka hoopai, ua hoopukaia na huaolelo minamina no ka mea i ahewa ia, me ke ao pu ia o na mea a pau e makaala. Kau ka Aha he elua makahiki paahao ma ka hana oolea, me $100 hoopai. J. Russel no ka aoao pale, J. W. Kal@a ke kokua ma ka aoao o ke Aupuni. (He elua mau kumu hoopii e ae, ua hoopau wale ia e ko ke Aupuni aoao.

            Ke 'lii kue ia Kiwini Kaua k, no ka aeahaukae a me ka wawahi maluhia He hoohalahala keia mai ka Aha Apana o Makawao mai. Ma ka hoolohe ia ana o na hoike, ua hooholo ke Kiure a hoopuka i ka lakou olelo hooholo ua hewa ka mea i hoopiiia. Kau ka Aha e hoopaahao ia no ekolu mahina ma Wailuku; a ina e waiho mai i bona no $200 e malama i ka maluhia no hookahi makahiki; alaila e hookuu ia. (Hookahi kumu hoopii e ae, ua hoopau wale ke Aupuni.) W.C. Jones no ka aoao pale.

            Ke 'lii kue ia Kalo k, no ka hewa pepehi kanaka. Ua ae ka mea hoopiiia no keia hewa: aka, mahope o ka noonoo hou ana, ua hoihoi hou, a ae i ka hewa ma ka lawe ole. Ma na ninaninau ana, ua hoomaopopo ka Aha i ke ano o ka hewa i hanaia, a ua kau ia ka hoopai ma ka hoopaahao me ka hana oolea no 15 makahi. He kanaka opio wale no keia; a ua hoike ae, ua inu oia i ka pia iloko o ka umeke i kawiliia me eha omole gini. J. Rukela no ka mea i hoopiiia.

            Ke 'lii kue ia Maleo k, he kanaka no kekahi Paemoku ma ka hikina o Auseteralia. O ka mea keia nana i okioki kekahi mea a mokumoku, a make, me ka pakele mahunehune o kahi mau kanaka e okoa elua, i oki ia me ke koilipi ma Hana, Maui, ma ka mahiko o A. Una. Imua keia hihia o ke Jiure haole. Ma na ninaninau akahele ana a ka Aha. ua hoomaopopoia ke ano o ka hihia me ke ano pohihihi--no nae, oiai, aole ike o keia poe i ka olelo haole a olelo Hawaii hoi. Ua ahewaia a kau ka Aha e hoopaahaoia ma ka hana oolea no 6 makahiki. W.C. Jones no ka aoao pale.

            He mau hoopii ki@@la kekahi, a lehulehu na hihia oki mare.

 

NA LUNA HELU

 

            Ua hoea ae nei ka hoolaha a ke Kuhina Waiwai e hoike ana i na inoa o kana poe i koho ai i mau Luna Helu no keia makahiki. Ma ka nana ana, ua hiki no ke ikeia o ka hapanui o keia poe, ua hookohuia ma ke ano punahele, aole hoi ma ko lakou makaukau a i ole ma ka hilinai ia e ka lehulehu. Ua hoike mai na hana hemahema a kahi poe o lakou i kela makahiki i hala aku nei, a ua ike ia no hoi ka makaukau ole o kahi poe no ka hemahema; aka, e like me ka makou i olelo ae la--no ka punahele--ua loaa aku la ia lakou ka hookohuia. Me he la, oia ka rula o keia manawa, aole ma ke ano makaukau o ke kanaka e loaa ai iaia ka oihana mai keia poe Kuhina mai, aka, aia ma ka hoopilimeaai lilo ana malalo o lakou, a lilo i punahele, alaila, loaa ka makana he wahi mana ai mai ke pakaukau mai a ua mau Kuhina la.

            O ka hana hilahila loa; oia no ka hookohuia ana o Mr. Frank Brown, (Palaniki.) i Luna Helu no Ewa me Waianae me ko iala lohe mua ole, a i ka haiia ana aku iaia, ua hooleiia a kapae loa oia i ka hookohu mahaoi a ua mau Kuhina nei. Ua hoole loa o Mr. Brown aole loa oia e lawelawe oihana ma lalo o keia Aha Kuhina hilinai ole ia. Nani ka hilahila o keia mahaoi ana a hoohokaia e ke kanaka kuokoa.

 

KA LA 4 O IULAI

 

            O ka Poakolu ae nei, oia ka la kula ia o na Amerika. E kani ana na bele a me 13 pu i ke kakahiaka nui; he 36 pu i ke awakea, a he 13 i ke ahiahi. E puka ana ka poe hoakaaka i ke kakahiaka, ka huakai hauwalaau. I ka hora 10 a.m., he mau haiolelo me na himeni na ka Hotele Hawaii; a i ka auina la he mau ahaaina; a ma ka po ana iho, he aha hulahula nui ma ka Hale Mele Hou, me ka hoolele pu ia o na ahikao ma ke alo iho. He la nui keia, a e piha hauoli ana na mea a pau. E kip@ aloha ana ka manawa.

 

HE AHA KELA?

 

            He hawanawana, he halukuluku. he mau wawalo ana. Ai@ i @@a? Aia i ka halewaapa ma ka ae@@@@ A heaha hou keia? He m@@ p@ke @@@@ ana he mau wala ana a ale aku la. No keaha hoi? No ka hauoli, no ka lealea, no ka hula haa. He la Sabati hoi? Aohe Sabati ia poai, ua pau ka noonoo i ka pono, o ka lealea a pau ae ka iini nui. Heaha ka hopena? He pohiluhi, he kunewanewa, @@ kiki@@ hikaka, he hepa, a he hoohilahila. Aloha ino. Pau kuhihewa, ua pukaamaka. E na aka kino wailua o na hoomanao ana ia Kalani Nui ma--mai kaniuhu a pilihua--he hana na kamalii na ka hopena e ao aku.

            I keia kau Kiure ae e hoolohe ia ai na hihia lipiala kue i na nupepa. Oia hoi, ka John Richardson hoopii i na Hoahanau Kawainui, a me na ona o ka nupepa Hawaiian Gazette, a me ka Kauka Pika kue ia Mr. T. G. Thrum, ka ona o ka nupepa Saturday Press.

 

NA HOOLAHA HOU

 

            Aha Kaapuni Apana Eha o ko Hawaii Pae Aina. Ma ka Hooponopono Waiwai. Ma ka Waiwai o PUAA  k. no Moloaa, Kauai, i make kauoha ole. Imua o ka Lunakanawai Kaapuni ma ke Keena.

            Ma ka heluhelu a me ka waiho ana mai o ka Palapala Noi a Mele wahine kanemake o Puaa e hoike mai ana o Puaa k. no Moloaa, Kauai, ua make kauoha ole ma Moloaa, ma ka la 18 o Mei M.H. 1883, a e noi ana e haawiia ka Palapala Hookohu Lunahooponopono Waiwai ia Puuweuweu k.

            Ua kauohaia, o ka POAONO ka la 28 o IULAI, M.H. 1883, i ka hora 10 kakahiaka, oia ka manawa i kohoia no ka hoolohe ana i ua nonoi la, imua o na Lunakanawai la ma ke Keena Hookolokolo o keia Aha, ma Koloa, a ma ia manawa a ma ia wahi no e hele mai ai na mea a pau i pili e hoike mai i ke kumu, ina he kumu oiaio ko lakou e ae ole ia ai ua noi la. A o keia olelo kauoha e hoolahaia ma ka olelo Hawaii i ekolu pule ma ke KUOKOA, he nupepa ma Honolulu.

            Kakauia ma Koloa, Kauai, ko Hawaii Pae Aina, Iune 28, M.H. 1883. J. HARDY, Lunakanawai Kaapuni Apana Eha. 1126 3@@.

 

HOOLAHA

 

            Ke kauohaia aku nei na mea Aina Kuleana e waiho la ma Waialae-iki, e hoomaopopo pono i ka palena o ko lakou mau aina i ole e loaa na hoopaapaa, i mea e maikai ai ka noho like ana me ke kue ole aku kahi i kahi, a e kali maua a hala na mahina Ekolu mai ka puka ana aku o keia hoolaha, ina e hookaawale a hoomaopopo ole mai i ko lakou palena, alaila, e hana a hoomaikai no maua i ka aina me ka manao no ke Konohiki no ia o Waialae-iki me ka hoahewa ole mai ia maua.

W.C. AKANA, CHUNG WA

1126 4@.@

 

HOOLAHA

 

            Ke papaia aku nei na mea a pau aole e hele maluna o ka aina o Waialae-iki, e oki i ka laau Kiawe e ula la, aole no hoi e hele a lu i ka hua Kiawe, e waiho malie no ia mau mea e hoomaluia aku nei, ina o ka poe kue i keia hoolaha, ua like no ia me ke kue i ko maua pono, a e hoopii no maua e like me ke kanawai o ka aina.

W.C. AKANA, CHUNG WA

1126 4@.@

 

NA HOOLAHA HOU

 

E HOOLOHE

 

            J KA L@@@. kahiki o na @@@ o Honolulu@@@ hina. ua hapa@@@ hipuhi opala @@@ ho-aia ma na @@@ e kokoke mai @@@ nakauhale nei. @@@ hoopukaia keka@@@ ke kulana o k@@@ ana, a ua ma@@@ manao pono ole @@@ makahiki aku@@@ wa o na o ka p@@@ luhi waleia ma@@@ ma ke kinai @@@wai ole, mamua @@@ ano ahi e ae @@@ hoike mua ole ia@@@ manawa e @@@keia mau @@@ mau hana @@@wa wale @@@

            Nolaila,@@@na Ki@a @@@ ka poe waiwai@@@ k@lana@@@ lakou i ka lohe@@@ Oihana, a i @@@, nai Ahi, i manawa@@@ ho-aia ai na ahi@@@ naoia ai e @@@le pauahi.

            Ua hoo@@@ e ae @@k@@ @@@ ia iwaena @@@ nei.

            Nolaila, ke @@@ ka lehulehu me ka @@@ o ka hana a na @@@ na makahiki i hala @@@ hulehu, a me @@ mau la, pela @@@

            Eia he ekolu@@@ ahi hana mau @@@ kai aku nei ke @@@lakou pu, ma@@@ le o lakou pupu@@@ lakou manawa @@@ ia noi. Ma ke@@@

 

            Luna Nui o k@@@@@@@@@

 

HOOLAHA HOOKO MORA@

KE KUAI

 

            Mamuli o keka@@@ ko o kekahi palapala @@@ na o Laika K. K@@@ honi kana kane @@@ o Oahu ka aoao @@@ Honolulu i ole@@@ la 15 o Dekemaba @@@ka buke kope @@@uhakiia ana o @@@oleia o ka uku @@@ palapala mor@@@ la @@@nei e ka mea @@@ oia ia mana kuai @@@ kudala akea ia @@@ mo@@@ ma ka @@@ ma ke Keena Lu@@@ noiulu i oleloia ma@@@.

            Penei na aina @@@ apana aina a pau @@lua, a me Keauhou @@@ i oleloia, no laua @@@ kakaia ma na P@@@ me 679.

 

            Hanaia ma @@@ Aia ka kahi o J.M@@@na hoakaka no keia a@@@

 

OLELO H@@@@@@

 

            E ike auanei @@@ @eia @@@ Hoolaha@@@ kaina ponoi o @@@neia mau @@ i hope @@@ kona mau waiwai a p@@ @@@ oia i @@@. Ma keia @@@ ka poe a p@@ @ @@@ iaia @@@ kou i ko lakou @@@ elua m@@ ka la e @@@ laha, a i ole @@@ wai. Eia ke @@@ kekahi ai@@@ @@aku na @@@ keia i kanawai@@@.

            Hanalei, Kauai, @@@

 

HOOLAHA HOOKO @@@

 

            Oiai ka mea @@@ Widema@, ka @@@moraki i haawiia @@@ ia Bihopa M@@@ A.D. 1881, a i @@@74-79, ma keia @@@ o ka mana kuai i @@@ pala moraki l@@@ ai la no ka @@@ ole ia o na @@@ kuai kudalaia Poakahi ka la @@@ ma ua palapala @@@.

            O kela apan@@@ Moi ma Honolulu @@@pala Sila Nui @@@la, nona ka @@@ hale e ku @@@ mau pono @@@.

            F.M. HAKI, @@@

            Honolulu, Iune 13 @@@@

 

HOOLAHA HOO@@

@@

 

            Mamuli o kekahi @@@ ko o kekahi palapala @@@ o S. M. K@@@ ni o Oahu, o ka @@@ Kahu Malama W@@@ Naone i make o ka @@@ Dekemaba 1880. @@@69 aoao 57, 58, a @@@ kumu aelike o kela @@@ haia aku nei e J.M. @@@ lama. Waiwai hou @@@ Naone i make e @@@ ma ia hooko ana, @@@ na i hoikeia ma ia @@@ M.H. 1883, ma ke K@@@ Levey, ma Honolulu @@@ Aia ma kahi o J.M. @@@ ka no keia mea.

            Hanaia i keia la 2@@@

 

            Kahu Malama Wai@@@ @@@

Hao Naone i make @@@

 

            Penei na aina e @@@ na a pau loa o S.M. K@@@ oia hoi he hookahi @@@ ko o kela aina a p@@@ pau, Koolauloa. @@@ k@ia na palena ma @@@ Helu 23@, i haawia @@@ eka he 123 a oi a @@@.

 

HOOLAHA

 

            Ke kauohaia aku nei @@@ pau e kookuu wale la maluna @@@ iki, e kii mai ko lakou @@@ lawe aku mailuna o ko @@@ lae iki, a e kali maua @@@ mai ka puka ana o keia @@@ ole mai alaila he mana i ko @@@ Elia ke lawe a hoopaa iloko o @@@ o ka poe e makemake ana e @@@ kou holoholona e hele maluna@@@ ka pu no lakou me ko @@@ maua i haawi ai i ka mana @@@.

 

W.C. AKANA @@@

1126 4@@