Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXII, Number 38, 22 September 1883 — KA MOOLELO O NA LA O NA ADIMARALA BERITANIA OIA HOI MA KAHI OLELO ANA, Na Liona Au-moana O ENELANI. KE KAUA ANA O NA AUMOKU KAUA BERITANIA,-A ME KO ENELANI MAU PAPU LAAU, &c. &c. [ARTICLE]

KA MOOLELO O NA LA O NA ADIMARALA BERITANIA OIA HOI MA KAHI OLELO ANA, Na Liona Au-moana O ENELANI. KE KAUA ANA O NA AUMOKU KAUA BERITANIA,-A ME KO ENELANI MAU PAPU LAAU, &c. &c.

Kahi Rula maikai kahiko, Nana i hoolawa mai na kuhikuhi, Na ka mea Oi o ka Ikaika, — Nana e Noho Alii fca Moana, A owai la ka mea hiki ke aa mai ? o\vai la? —Miikia o tia A umoku Beritaxia. KA HAKU £S£TAMUTA OKA makahiki 1816, ua kaulana ia makahiki iloko o ka moolelo o na aumoku Beritania ma na kahakai 0 Aikupita. O na hana ino aia aupuni e malama ana i na hana 0 ka hoomana kii, oia ke kumu o ko lakou lawe ana i na mea kaua a pepehi aku la i na kanaka o na aina e i hookupa iko lakou aina, a hana i na hana kue o keia au malamalama. Ua pepehiia na Ka ristiano e hoomana ana a lawelawe hoi Ina hana aka Haku Lani. Ua okiia I ko lakou mau poo, ua hoopaaia iloko o ka halepaahao, ua puhiia na halepule a j me ko lakou mau wahi noho ike ahi; aole 0 keia wale ka nui 0 ka lakou mea i hana ai, aka, o na aumoku liilii e holoholo ana ma kona mau kahakai e lawe ana i ka hae o na aupuni o Europa, a kipa aku ma ko lakou mau awa no na lako ai, ua miki mai la keia poe me ka makankau i na lako kaua a lawe pio aku la i na kanaka a pau, a puhi aku la hoi ina moku liilii ike ahi. No ka manomano o ka lakou mau hana Uaraima kiekie o ke ao nei, ua puiwa ae la na aupuni kaua o Europa no keiahana pepehi kanaka a kela aupuni i nohoia e ka hoomana kii, ua ala ae la ke aupuni o Enelani e like me kona ano mau 0 ke kokua i na hana hikimua o keia au holomua, a kahea ae la e hooinakaukaūia na aumoku kaua no na kahakai o Aikupita me ka hikiwawe. Ua lohe paha kakou ike kipokaia ana mai nei o ke kulanakauhale o Aikupila iloko o kela makahiki i hala mua aku nei, oia kona kipoka elua ia ana e ke aupuni o Enelani malalo o ke alakai ana a Adimarala Semoa ; a o kona kipo&a mua ia ana, oia hoi ka makahiki 1816, a na keia Adimarala Haku Esetamuta i alakai na aumoku Beri tania imua o kona mau papu pohaku ma ke kaikuono o Abokia, a e ike no hoi na poe heluhelu ke nana iho ma ka moolelo o keia kanaka koa, oiai oia malalo o ka hooko kauoha. Ma ka ia 28 o lulai, 1816, ua makaukau ae la na aumoku kaua ma ke awa hoolulu moku o Plymouth, a o keia iho ka papa inoa o na moku i wae ia no keia huakai no Aikupna, malalo o na kauoha a Adimarala Edewada Pelu Esetamata, penei;

Pu. Moku. Aliimoku. 100 Moiwahini Kalota, Adimarala Haku Esetamuta, G. C. 8., hae uliuli ; Kapena Jas. Urisbane, C. I*. 98 Impre/jnable, Rear-Adimarala David hāe uliuli ; Kapena Edward Brace, C. B. 74 Superb, Kapena, Chas. Ekins. 74 Miden, Kapena, \V. Patterson. 74 Alhian, Kapen.i, Jno. Coode. 50 Leander, Kapena, Ed. Chetham, C. B. 40 Severn Kapena, llon. F. \V. Aylmer. 40 Glassgow, Kapena, Hon. A. Maitland. 49- —Granicus, Kapena, \V. F. \Vise. 40 Hebrii6, Kapena, E. Palmer, C. 13. NA 'AUMOKU LIILII. 15- —Herone. Lutanela Geo. Bentham. 15- »Mutine, Lutanela Jas. Mould. 12 Britomart, Lutanela Robt. Ridcle). 14 Cordelia, Lutanela \V. Sergeant. 12 Jasper, Lulanela Thos. Carew. NA AUMOKU HOOPAHU AHI. Beelzebul>, Lutanela \V. Kempthorne. Fur)'j Lutanela C. R. Mooreom. Heela, Lulanela \V. Popham. -—Impemal, Lutanela Hon G. J. Percoval. I ka makaukau ana 0 na mea a pau, haalele aku la na aumoku Beritania ia i Enelani no ke Kaiwaenahonua, me na! koa he elima tausani ka huina pau. O \ ko lakou kauoha, e hele aku ana lakou e hoopakele ae i na Karistiano mai na hana pepehi kanaka a na kanaka 0 Aikupita. Aole 0 ko Enelani wale ke ano hoomana hookahi i komo aku iloko o ia aupuni, aka, o ka hoomana Farani kekahi a me ka hoomana Amenka. Ua ikaika loa o Aikupita mamuli o ke kokua ana aku o ke aupuni 0 Tureke i kekahi mau lako kaua, a nolaila, ua kukala ae ka Moi o Aikupita (oia hoi ke Dey) i kana kuahaua alii, e hoopaaia na kanaka o # kela a me keia ano o na aina e iloko o ka halepaahao, a e panikuia hoi kahi a ke Kanikela Beritania e noho ana, aole oia e launa kaniailio aku me na moku e ku ana iloko o ke awa, malia paha o kona launa ana me ia mau moku, na ia mea e lawe aku i ka lono i na aina e o Europa, mamua 0 kona hooki ana i kana pepehi kanaka, Ma ka la 9 o Augate, ma ka hora 2 o ka auwina la, kuu aku la ka heleuma 0 na aumoku Beritania ma ke no o Gibaraleta, a ilaila naaumoku De--1 nemaka kahi i hoolulu ai me ke kali j ana i na aumoku Beritania no ka holo jpu ana e kokna i na hana hoopakele i 'na Karistiano oke ao nei. 0 keia iho ka inoa o na aumoku Denemaka e lawe i ana i ka hanohano o ila aupuni malalo o na kauoha a Vice Adimarala Baron Van de Cappe)len. Melarapus, Vice-Adimarala Baron V. de Cappellen, hae uliuli. j Frederica, Amslil, | Diana, . Dageraad. Eendragt. j Oka hui ana mai la o keia Adimarajla me kona mau aumoku, ua pii houae j\a ko lakou ikaika i ka ewalu tausani koa a me eha hanen pukuniahi, e l«ve aku i na papu pohaku o Alekanedoro e ku laina ana ma kona mau kahakai. Ma ke ahiahi o kekahi la ae, haalele aku la na aumoku kaua hui i ke kaikuono o Gibaraleta, no na kahakai o Aikupita me k'ekahi wahi makani maikai e pa ana ma ke ahiahi o ua la nei. Ma ke kakahiaka o ka la 120 Augate, kalewa ae la na aumoku Beritania iwaho o na kahakai o Aikupita ma kahi he 15 mile a oi. Oka hana mua aka Adimarala Esetamuta i hana ai, oia kona hoouna ana he elua moku liilii e komo mua iloko 0 ke kaikuono, 'a e nana aku i ke kulana kaua ona enemi. O ka lua oka moku, e komo loa aku oia iloko o ke kaikuono, a e imi loa aku hoi ike kulana pilikia o ke Kanikela Mr. Mc.Donnell, ma ke alo alii oka Moi 0 Aikupita. (Aole i pau.) KUMUMANAO. HE MEA PONO ANEI I KE KAHU EKALESIA E HOLO BALOTA E LILO Al 1 Lunamakaainana, AOLE PAHA ? oke kahu ekalesia, he kanaka ia i paa malalo oka oihana a kona Haku ma ka lani, e paahana iloko 0 kona pa waina. O kona ola, ame kona pomaikai aia no ma ia oihana. Ana ka Haku e hooponwikai nui mai, no ka mea "Owau pu no me oukou a hiki i ka hopena " wahi ana. Nolaila, o ka pono o ke kahu ekalesia e lawehwe oihana ana, a me na kahunapule e mau ana 110 ko lakou kulana kahunapule; ka mea i ninau ia no ka pono ke holo balota e lilo i lunamakaain ana; ua maopopo ka ninau a eia ka'u mau pane no keia ninau i waiho ia mai ia'u. 1 Aole i pono ike kahu ekalesia e paa aua i ka oihana, a kahunapule hoi e mau ana ke kulana o ka oihana laa, e lilo i lunamakaainana.

Ina o ke kahu a mau kahu paha, i j lawelawe i keia oihana; a e lawelawe j ana no 1 keia wa, i manao e holo balota I e lilo i lunamakaainana, e aho 110 ka • waiho loa i ka oihana laa. a e hookuu loa mai ke kulana kahunapule, mamua 0 ka hoohuikau wale ana i keia mau oihana. Aole he makapo ke kahu ekalesia, a kahunaj)ule hoi, i ke ano 0 keia oihana laa, kona maikai a o kona oiaio. He oihana pookela, i oi aku mamua o na oihana aupuni honua: Eia hoi, o keia no ke kahua e paa ai ke aupuni, a pomaikai ai ka lahui. Ina aole e -waiho aku ke kahu a mau kahu i keia oihana, a me ia kulana no e hooikaika ai 1 ka holo balota, e lilo auanei keia oihana laa i mea waia ia, a loaa no ka hoino ia mai. Ma ka la holo balota, he la ia e hoike ia mai ai na manao o ka poe i makemake e lilo i lunamakaainana. No ka liki ann, na haiolelo hoakamai ana na hoopaapaa ana na malimali olelo ana na hooloio ana i ikeia mai e na kanaka. A pehea ke kahu ekalesia a kahunapule hoi, oia anei kekahi ma keia haawina i olelo ia ? Kai noa hoi ua ao ia oia, e hoopololei, aole ka apaapa ma ka waha e noho malie, e akahai, he oiaio. Aole ka malimali, aole ka hooloio a hoakamai olelo. "E aho no ka haumana ke like me kana kumu " Eia hou, ia la no a mamua ae paha he mau hana okoa kekahi he mau ahaaina, a he mau hoainu kope a me ti, a he mau kipe dala a me kekahi mau hana e ae. Ua hana ia keia hana me ka pono ole: pehea keia, kupono anei ua kahu nei a kahu paha; e hana me ia maluna ae ? Aole, hilahila wale oia e hana pela, ua oi ka pono e nakii ia ka pohaku kaa palaoa ma kona a-i a hoopiliolo iaia ma kahi hohonu o ka wai; mamua 0 kona hoohoka ana iaia ' iho imua o na kanaka me na hana kohu ole i ka oihana ana e hiipoi 'la a i ke kulana kahunapule ana lei 'la. He mea oiaio no nae keia, eia no kekahi mau kahunapule i hoopau ole ia ko lakou inoa kahunapule, aole o lakou mau kihapai. Ke pee nei kekahi mau lima malalo, huna ai i keia kulana kahunapule a hoomohala aku i kekahi lima e noi ana "E homai na'u kahi." Pleaha ke kohu o keia ? manao paha e hanohano a kaulana oia, ke hoopili pu i keia inoa laa na oihana ana e noi la. E like me ka hui ole 0 ka wai me ka aila, kaawale a kaawale kekahi pela no keia, kaawale no ke kulana o ka inoa kahunapule me kona maikai i kupono i ka oiaio 0 ka aoao o ke karistiano maoli maluna, me ka ae ole 0 ke Akua e hanaia pela. 1 mea e maemae ai ka oihana fcahunapule, e hoomau ia ma ka meahookahi wale iho no, aole e hoohuikau me na hana aupuni. A ina pau ka makemake i keia oihana laa, a manao mai e lilo no ka hana imi waiwai; alaila, e waiho loa aku i keia oihana laa, a e noi aku e hoopau ia kona kahunapule. 0 keia na noonoo elua no ka pono e ma> keeia kā oihana kahunapule a kahu ekalesia hoi. Aole i pono ka alunu .ma 0 mai a maanei mai; kohu ole ia i ke kanaka i hookaawale ia no ka oihana laa. Pane mai paha kekahi; aia no ma Beritania, a ma Amerika, kekahi mau kahunapule; lawelawe no i ka oihana kaukanawai o ke aupuni pehea lakou ? Ua pono ole anei lakou ma ia mau hana ? Eia ka'u pane ; 0 kanaka o ia kulana ua nee mau aku ilalo i ke kulana haahaa a pono ole, a pilipu me ka haunaele nui, a 0 ko lakou kulana mau aku no ia~a hiki i ka hopena. 2 Aole pono, no ka mea, ua hoemiia ka makemake o kona ekalesia, no kona lawe ana i keia oihana. O ka ekalesia, ka poe nana i kahea iaia e hanai i ka berena o ke ola i kela a me keia makahiki. A e loaa ia lakou ke ola mamuli o ka ke kahu alakai ana. A np. lakou no i hanai iaia me ke ola kupono. e ola ai ia a me kona ohana e like me ka nui a lakou i hooholo ai, ana hoi i ae ai. Ua .paa ka hoohiki mawaena o ka ekalesia a me ia. A ua hilinai aku lakou i ko lakou kahu, aka, pehea hoi. Ina e holo balota ana ua kahu la he mea maopopo. Ua nui ko lakou kahaqa, a me ke kanalua, a emi mai ko iakou makemake i ua kahu nei o lakou. No wai keia pilikia, no ke kahu no, no ka mea, ua imi oia i ka mea e weheia ai keia hoohiki. E i mai paha auanei ua kahu la. "Pilikia ka lahui, pi-

j likia ka apaua, ino na alanui, a [)ela hoi |na awa ku moku a me kahi uiau pili- ! kia e ae, nolaila, ua pono au ke holo i balota e lilo i lunamakaainana, e hiki i j ia'u ke nonoi i mau haneri i mau tausa ni, i mau miliona no keia mau pilikia." He oiaio no piha, ina ua kaawale loa oe mai keia oihana, alaila, ilaila kou manao e hooikaika ai, aka hoi; ina eia no oe malalo o ka malu o keia oihana, aole i pono. Nolaila, ma keia hana ana a ke kahu ke imi nei oia e hookomo i ke kanalua iloko o kona ekalesia. a e pau auanei ko lakou makemake iaia, a e lilo no oia nia ia hope aku he kanaka okoa. 3 Aole pono, no ka mea, auwana wale na hipa. Ka ohana hipa a lesu. Ma Petcro e hanai wahi a lesu. Auhea o Petero ? Ua make kahiko, aka, nui na Petero e ola nei, ana lakou e kiai ina ohana hipa ma Hawaii nei a puni. Ua kauohaia. ''E kiai oukou i ka ekalesia o Karisto, ka mea ana i kuai ai me kona koko iho." E kiai i ke aha ? kai no hoi e kiai o komo mai na enemi, a hoohaunaele i ka ohana hipa, a puehu na hipa. Holo ka mea hoolimalima no kona ukuia. Poino na hipa, aole ke kiai. Ua oki ke puhiana ika pu, aole loheia ka leo. Loihi ka manawa, he mau mahina e noho ai i ka Hale Ahaolelo. Loihi no hea auwana ole. Ina kaawale ke kahu mai kona ohana hipa aku no keia mau la loihi, he oiaio he mea maopopo ua nui na haunaele a me na mea pono ole e alakai aku ana i ka ohana hipa iloko o ka haumia. 4 Aole pono, no ka mea, he nui no ka poe kupono e holo balota* e iloho mai nei iwiena o ka lahui. Ua paa ke kahu ekalesia i kana oiha/ia ponoi, a o kana hana no ia, e aho na kekahi e lawe i keia oihana lunamakaainana. • * I.ehulehu no ka poe naauao a hoopono, hoopololei e noho mai nei iwaena o keia aupuni. He ano kuokoa no, he like ole me kekahi poe i kela kau aku nei. Ano ke aha e keakea ai ke kahu ekalcsia, oiai oia c paa ana ika oihana ? Aole anei ua lawa oia ina kana oihana ? Ua lawa no, mamua o kona kikoo ana aku i ka puu dala nui, ma ke ano e alakai aku ana iaia iho t hoolapuwale loa i ke kulana hanohano o ka oihana laa. 5 Aole pono, no ka mea, o kekahi alanui keia e alakai nei i kekahi mau kahu ekalesia a mau kahunapule, e haalele mai i ka lawekiwe ana i keia oihana, a holo aku la ma kela aoao. He mau makahiki i hala aku la mahope. L T a holo balota kekahi mau kahu ekalesia, a ua noho ma ka hale Ahaolelo. Ai ka pau ana o ka manawa no ia hana. Ua hoi no ma na kihapai o lakou, a lawelawe no kekahi manawa aka; aole mau ma ua hana nei, ua haaiele a lilo i kekahi mau hana e, Mahiko, a oihana Loio, a me kahi mau hana e ae. Ano ke komo ana ma keia alanui, nolaila, ua emi liilii ka makemake no keia oihana, a ua ko aku la ke au ona oihana imi waiwai o keia ola ana. Heaha keia ? Ua pau anei ko lakou makemake no keia oihana ? Aole paha, aka, no ke kuhihewa iloko o lakou, me ka manao no ko lakou a no kahu ekalosia a kahunapule, ua pono ke. noho ma ka hale Ahaolelo, a e hooikaika no ka pono oka lahuL Aole hoi o lakou noonoo iho. Aole ma ka hapa uuku e hooholoia ai kekahi bila kanawai, aka, # aia no mamuli o ka hapanui. N T o ia mea, lilo no ko ke kahu ekalesia a kahunapule hooikaika ana i mea hoka wale, a he like no ia me ka hoka ana oka mea kahunapule ole. Noialia, o ka hoomau aku no ia ma ia alanui, a me ka paa no nae o ka inoa kahunapule. A lilo ae la kela i wahi hoailona e pee ai, i hilinai mai kanaka e koho iaia i lunamakaainana. Ma keia ano In. Aole i kohu pono maluna o ka mea e lawelawe nei i kei» oihana. Eia hon kekahi mea hoike no keia manao. Inaka he mau kahu ekalesia a kahunapule, ka poe lunamakaainana, alaila, loaa ka pomaikai o ka lahui, no ka mea, he |x>elakou i hilinai ia. Pela no paha, aka, oke kahua hea la ka lakou i hele aku ai e kukulu i ka hale Ahaoielo ? Oke kahua kau ika lewa, a i ko lakou kukulu ana ia kahua lewa wale, e hiolo mai auanei a palaha, heaha ka hopena ? Eia, he oia mitt no na kaumaha maluna o ka !ahui P. Kaau. Hilo, Hawaii, Sept. io, 1883.