Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXII, Number 42, 20 October 1883 — Haiolelo Hoole Waiona a ka Rev.J. Cruzan, Ma Kaumakapili Oct. 14, 1883. "HE MEA HENEHENE KA WAINA," SOL. 20: 1. [ARTICLE]

Haiolelo Hoole Waiona a ka Rev.J. Cruzan, Ma Kaumakapili Oct. 14, 1883. "HE MEA HENEHENE KA WAINA," SOL. 20: 1.

Ma ka la 2 o Okatoba o ka makahi ki i hala i hoomakaia ai ka hot)ko ana o ko Hawaii kanawai hou e pili ana no ka waiona. Ma ia wa, elua manao maopopo e kue ana kahi i kekahi. Ua manao na makamaka o ke kanawai, aole e oi aku ana ka nui o ka waiona e kuaiia, a aole e mahuahua ae ka ona ; aole no hoi e oi aku ana ka nui o na kanaka maoli e inu ana i na waiona; a e hoemiia ana no hoi ke kuai kanawai ole ana ,o na waiona, o keia iho la ka manao o na maleamaka o ke kanawai. 0 ka manao o ka poe i kue i ke kanawai, oia keia : e lanakila ana ka ona a me ka uhauha ana ; e alakaiia ana na kanaka maoli iloko o na hana naaupo loa ; a ua piha keia kanawai me na ouli ino no mua aku nei o Hawaii, oia iho la ka manao o ka poe i kue i ke kanawai Ua hiki mai kakou ano i ka hopena o ka makahiki' mua o na hana a keia .kanawai. E pono e ninau mua kakou, heaha na mea i ikeia nialoko o ka moolelo o keia makahiki ? Ke manao nei au ma na mea i ikeia ina Honolulu nei, he oiaio ua hoopauia ke kuai malu ana o na waion(i, a ma keia mau mea elua e maopopo ai : o na Pake ka hapanui o ka poe i kuai malu i na waiona; a ma ka la i o Okatoba 1882 he 62 Pake iloko 0 ka halepaahao ma Kawa; a ma ka la 1 o Okatoba 1883 he 29 Pake ma ia wahi. A eia ka lua, i ka hoopauia ana 0 keia kuai malu, ua panaiia mai he elua hale kuai rama hou ma Honolulu 1 mea e lawa ai na koina 0 ka poe inu waioha i ulu mai mamuli o ka ia o ke kuai malu. Ma na mokupuni e ae ua oluolu loa ke kuai malu ana o na waiona. He ino, a he ino wale no na hana * a keia kanawai hou, koe wale no keia, ina he ahona ka weheia o elua mau- lua pahele kanaka ma kahi o kekahi mau hale kuai nialu mamua. Ma na mea e ae a pau, he ino wale no na hua q keia kanawai hou. Ua hooko ia na manao hopohopo 0 ka poe i kue i keia kanawai. 1 Na keia kanawai i hoomahuahua ka ona iwaena o na kanaka maoli, a iwaena no 0 na mea e ae kekahi. Ma na la mua o na hana ana o ke kanawai, me h p mea la, aohe i ulu nui ka ona, a ua maopopo loa keia iwaena o na kanaka maoli—ua hele nui lakou i na hale inu rama e nana wale ai. Aohe nui na kanaka maoli i ikeia ua ona ma na alanui, aohe no henui o lakou i hopuia. Aka, ua hikiwawe nae ke ao ana o na kana'ka maoli. Ma ka ana i na helu o kekahi o na nupepa puka la, ua ike au, he eiwa la mahope mai o ka hoomanaia ana o ke kanawai hou, he haunaele ona rama ma ke alanui Hotele ; 14 la mahope mai 17 poe ona imua o ka Aha Hoomalu ; hookahi mahina mahope mai he 30 poe iiiiua o ia aha ; ua malamaia ka la hanau o ka Haku o ia makahiki ma ka hopuia ana o 24 poe no ka ona, 4 no ka hoeha ana, 4 no ka hoohaunaele, 3 no ke kue ana i ka maluhia 0 ka po. Ua malamaia ka la mua o keia makahiki ma ka hopuia ana 028 poe ona, 5 poe hoeha, a 5 poe hakaka. 0 na poe ona hoohaunaele wale no ka j. hopuia he nui na ona i hookuu wale ia ma na alanui. I ka huli hou ana i « kahi mau aoao o na nupepa, ua ike au " he nui na ona ma na alanui, he hapa wale nb iloko o ka Halewaī. " No ka makahiki hookahi e pau ana Oct. i, 1882 he 739 poe i hopuia no ka ona; no ka makahiki e pau ana Oct. 1, 1883 he 1154 poe i hopuia no ka ona. Uoko o Feberuari i hala ua karaunuia ka Moi. He 45 ona, he 2 hakaka, a he elua hoeha, ka hua o ka la nana i hookau ke karaunu maluna 0 ke poo 0 ka Moi. A he mau haneri e ae i hopu ole ia. Iloko no o ia mahinā poni Moi, na kekahi kanaka maoli i piha i ke gini i okioki i ka wahine me ka pahi, a aneane make ka wahine ; aia ke kanaka ke hana la i kana uku hoopai, he 15 makahiki. He hookahi poino i ka make ia mahina. Na ka wiseke i hana. Hookahi lawe ola, na ka uwiseke i hana. Iloko o Apenla 18, 1883, elua kanaka i pepehiia ma Hilo, na ka wiseke i hoohele i ka lima nana i 1u i ka pu a make laua. Aperila 2, kuai iho la elua kanaka i kekahi kikila kope 1 piha hapa i ka bia, a hoopiha loa ae la me ke gini, inu iho la lau'a a pau, a pepehi aku la kekahi i kona hoa a make. lulai 13, 7 keiki kane i hopuia no ka aeahaukae ; ua loaa lakou i na makai ma he kua o kekahi o na hale kuai kukaa i na waiona, e inu ana i na koena o na omole i kiolaia ma ia wahi. 2 Na keia mau mea i hoala i ka manao, ua pii ae na ano karaima a pau iloko iho nei o keia makahiki. Iloko o ka makahiki e pau ana Oct. 1, 1882, he 1762 ka huina o na poe i hopuia no na karaima ma Honolulu; a i ka makahiki i pau iho nei i Oct. 1, he 2651 poe i hopuia, he aneane 50 pa haneri ka oi o keia makahiki. E hoo halike na huahelu o ka poe i hopuia no na karaima no na makahiki elua, ma Honolulu nei. Hopuia no ka ona

i ka makahiki i pau Oct. i, 1882, 739 ; hopuia i ka makahiki i pau iho nei Oct 1, iB§3, 1154. Hopuia no ka hoeha iloko o 1882, he 160, hopuiai keia' makahiki no ka hoeha, he 225. Hopu ia no ka hakaka iloko 0 1882, he 58, a iloko o keia makahiki he 137. Hopuia no ka aihue iloko o 1882, he 55, a iloko 0 keia makahiki he 72. Hopuia no ka hoohaunaele iloko 0 1882 he 104, a keia makahiki he 291. Aka, aole i hoike mai keia mau huahelu weliweli i ka moolelo a pau. 3 He mau hua e ae kekahi e akaka ai ke ino o keia kanawai, a he okoa hoi na mea i ikeia ma na huahelu. Oka ona malu ma na kauhale, a o ka ona a hehena, ua oi loa i keia wa. Ua haiia mai e na kauka, ma ka lakou kaahele ana iwaena o na kauhale e ike i na poe mai, ua oi loa ka nui o kā poe ona o na kune a me na wahine ma kauhale mahope mai nei 0 ka hooholoia ana o keia kanawai hou. Aua hooiaio iamai keia e na poe e ae i hele nui iloko 0 na kauhale. Iloko 0 Augate i hala ae nei, maloko o'kekahi o ko oukou mau nupepa 0 keia kulanakauhale i hoikeia penei : " O ka hoakoakoa ana o na poe o na ano a pau, kane me na wahine, ma na hale inu rama, e ao ana i ka inu rama, a e hoopuka ana i na olelo pelapela, he hookahi wale no aoao ia o ka haumia e ulu mai nei mailoko ae 0 ke kuai waiona ma Honolulu. " Ua oleloia he mea weliweli ka nui o ka inu malu e ike ia, a me na poino e ukali ana, ma kekahi mau kauhale. O ka apana o Kikihale kekahi i oleloia he keu aku ka ona a me ka uhauha ana, ka i>iliwaiwai a me ka hakaka. O keia a me na apana e ae i kaa mawaho o na maka o na makai, kahi i hanaia ai na hewa i maa ole ma na wahi akea oke kulanakauhale. Ake oi mau nei ka ino o ia inau apana o ke kulanakauhale. Na keia kanawai hou i hoomahuahua aku i ka ona ma na apana kuaaina. O ka poe e hoi mai ana i na ahiahi mai na apana kuaaina mai, e halawpi ana lakou me ka poe ona e hoi aku ana i ko lakou hale. O ka'u e īke māk>a nei, mai ka lanai aku 0 kuu hale, mahope o ka hora 5 o ke ahiahi, he hoea pinepme ana oka poe ona. Ma ka nupepa puka la Daily Bulletin o ka la 9 0 lanuari i hala, e hoike ana "he nui ka ona ma*Ewa, ma nehinei he 9 poe i hoopaaia no ka ona." Eia keia mea i ikeia, na keia kanawai i hookahuli i ke ano oka lahui iloko o ka halepaahao ma Kfwa. Penei e maopopo ai, ika la 1 o Okatoba, 1882, he 67 maoli iloko oka halepaahao, ahe 62 Pake. Ikala 1 o Okatoba, 1883, he 88 kanaka maoli, ahe 29 wale no Paka ma ia halepaahao. Ua emi na Pake, no ka mea ua hoopauia ke kuai malu ana o na waiona; a ua mahuahua loa ae na kanaka maoli, no ka mea, ua mahuahua ae ka ona. Ua ikeiia ma keia mau mea he mana no ke kanawai mua e hookapu ana ina waiona. O na hua iho la keia 0 ke kanawai hou i ikeia. Heaha na hana a kakou e hana ai no ke pale ana aku i keia poino ? Eia ka mua. E hooko i keia kanawai hou me ka pololei. Ma keia kanawai ua papaia ke kuai waiona ika la Sabati; aua papaia ka noho ana o ka poe ona iloko o na hale kuai rama. Ina e loaa elua ahewaia ana o ka mea kuai nialalo 0 ke kanawai, o ka lilo no ia o kona laikini. Ua kuhikuhiaku kekahi aliimakai i kekahi o na ona o kahi halekuai i ka pauku o ke kanawai e pili ana i kona hale, 1 aku la oia, aia ka pauku e alakai ana ia oe me na rula o ka hale, e malama pono oe. Nana ua ona nei oka halekuai, a pau, pane mai la i ka makai, ao'ne hiki; ina e malama au i kela pauku, e aho e pani au i ka puka o ka hale, a hoopau ke kuai rama. Ua nanea kakou ma keia mea o ka waiona. Ua lilo ke kanaka ona i mea akaaka, aka, ia'u nei he mea weliweli, he mea minamina, a he uwe kuu uhane ika ike ana ike kanaka ona. Ma na aina e ua kokua au i kekahi kanaka ona e hoi i kona hale, aole poina ia'u ka helehelena o kona makuahine ia makou i hoea aku ai. Nana ae la oia i kana keiki, a hapai ae la i kona leo e uwe ana, auwe kuu keiki, auwe kuu keiki e ! Aua ukali ia au e kela mau leo walohia a hiki i keia la. * Pono i kela a me keia kanaka e lawe hopo ole i ke kahua o ka hoole loa i na waiona. Aka, me na hoike maopopo loa a he lehulehu wale o ka poino i loaa >i kanaka mamuli o ka waiona, ua aa no nae ko oukou Moi e hele mai a iluna o keia awai a ao aku īa oukou e inu pakiko. Pehea, ina he puulu kanaka nui e lele ana i ka pali o Nuuanu me ka haule ana ilalo a make loa, e olelo aku anei kakou ia lakou, e aho e lele pakiko ika pali ? Aka, ua aho ia mamua o ke ao ana i kanaka e inu pakiko. Ina e wela i ke ahi kekahi hale i piha i kanaka, e ao aku anei kakou i ka poe kokua e lawe pakiko i kanaka mailoko mai oke ahi ? Aka, ua aho ia mamua 0 ke ao ana i kanaka e inu pakiko i na waiona. Aohe kanaka e maluhia ke inu pakiko; aohe no e ona ana ka poe a pau i inu pakiko ; aka, ke olelo nei au aohe maln*no ia poe, aohe ikeia ka wā e haule ai.

Ua oi aku ka ikaika o ka wiseke niamua o na kanaka kaua, me ka poe akame na kahunapule, a me na Moi. Ke manao nei au, he mea pono i ka ekalesia ke ala iluna a e lawelawe me kona ikaika a pau, e hoopio 1 keia ino. j Ina e pio ole ana keia i ke kanaka, alaila, e pio auanei ke kanaka iaia. oke alanui pokole e puka ai mai loko aku o keia poino, oia no ke alanui e hoomaka ana ma ka mauna o Sinai, a e moe aku ana ma ke awawa o Getesemane a pii aku i ka puu o Kalevari, alu aku i ka ukana kaumaha ma ke kea. E ku kakou iluna, ma ka inoa o ko kakou Akua, a e kaua aku i keia ino a hiki i ka make ana. No ka pono o Kristo a me na kanaka e haiolelo nei iwaena o kakou, a e pule a e hana i haule keia ino, a o ka poe o oukou i loaa ka pono koho balota, e koho, e koho ma ka aoao hoohiolo i keia ino. ( O ke ano n'ui iho la ia o keia haiolelo. Aole i pau loa na olelo ike kakauia e Mr. Cruzan, nolaila, ua laweia mai na mea i loaa mailoko mai o kona iwihaiao, a me ke kokua ana o ka hoopaanau, ua loaa ka hapanui o kona mau manao.)