Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIII, Number 36, 6 September 1884 — HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE.

––KA PUA NANI IUIU O–– Kealohilani, Kahiapaiole Nuumealani a me Kuaihelani; ka mea nana i uneune ia Konahuanui a kaawale o Waolani ka aina o ka poe eepa a pau i noho ai. Hoopukaia e ka Haku Moolelo kaulana Mose Manu, no ke Kuokoa. HELU I. HOAKAKA. (E na tausani poe e heluhelu ana i keia malihini hou mai Hilo a Waioli, mai na kualono a na makalae, na awawa a na aekai, mai ka anuu iluna lilo a i na Hawaii Ponoi, ka Lahui hoi nona keia moolelo, aloha oukou.

Eia mai ke kaikamahine eueu a hookalakupua o ka lewanuu, ka mea nana i lele mai e like me ke o ana o ka uwila ma ka Hikina a holo aku kona malamalama ma na welau o ka honua, ka mea nana i hehi ku i na ale o ka moana Pakipika, ka mea nona na onohi alii i hoopuni ia e na ao polohiwa, a nona hoi ka hale e niniu mau ana i na welelau makani i ka po a me ke ao, a he Hiena hoi no ia mau la i napoo aku la, ano la, ua lawe ka mea nana e kakau nei i keia moolelo e waiho aku imua o oukou, a na oukou ia e nana a kaana i kana mau hana he nui wale. He mau i na moolelo a me na kaao Hawaii nei, aole ia e moekahi nona wale iho no, aka, e kamailio ana no kela a me keia, e hele ana ia i ka loa a me ka laula; e like me ka ikaika o ka lolo o ka poe kahiko i ka hoopaa ana iloko o ko lakou puuwai, pela i hoomanao ia ai a hiki mai i keia au holomua o ka naauao a me ka hoomana Karistiano, nana i wehe ae i ka pouli a opiopi ia aku la ma keia aoao o ka poepoe honua me ka lakou mau hana, a ma ke kamailio ana i keia kaao, aole ia e hoomaka koke ana no ka mea nona keia moolelo, aka, e hoomaka mai ana mai na makua mai a me kona mau hanau mua, a ma ia hope iho e huli aku ai ke au o ka olelo ana no ka mea nona keia nanea, a e ike auanei oe e ka mea heluhelu i ka nui o kona mau inoa a me na aina i kapa ia ma ko lakou mau inoa ma keia moolelo a me ka naha ana o ka mauna o Konahuanui ae nei a lilo i awawa o Nuuanu, a i mahele pono ia na olelo ana no kela a me keia me ka huikau ole, a i wae ia na kamailio ana me ka maemae mai ka mua a ka hope o keia moolelo, a e hoomaka kakou e kamailio ma keia wahi.)

MAHELE MUA. I KA manawa kahiko o keia lahui Hawaii nei, he mea mau i ko kakou mau kupuna ka loaa mua ana ia lakou na ouli o ka ike ana aku i na aina mamao ma ka hema a me ke komohana o na pae moku o Hawaii nei ma ka moana Pakipika kahi a lakou i ike aku ai i keia mau aina o Kahikiku Kahikimoe a me Kahikiikeapapanuu a me Kahikiikeapapalani, a me Kuaihelani, Nuumealani a me Kealohilani. He poe aina pahaohao me ke kupanaha ke huli aku ko kakou mau noonoo a hoomaopopo i ko lakou mau ano, alaila, he mea akaka wale no ia i ko kakou mau Lunaikehala, aka, ina e manao kakou e nana pono i ka mea oiaio o keia moolelo, alaila, e loaa no ia kakou ka wa kupono e halo iho ai me ke akahele, a e ike ia auanei na mea oiaio e waiho mai nei he nui wale, aole o kana mai. Aia mai loko mai o keia mau aina kahi i puka mai ai o ka Mooinanea ke kupua nana i mahele iho iaia ma ka mana i loaa iaia ma kona ano i elima mau mahele, oia hoi keia: Ka mua, ka moo alii, ka lua, ka moo akua, ke kolu, ka moo kaula, ka ha, ka moo kahuna, ka lima hoi, oia ka moo o na makaainana. Aia mailoko mai o ka moo akua i puka mai ai o Ku me Olopana, he mau kane, a mahope mai o laua i hanau mai ai o Hiilei a me Hinawelelani, he mau kaikamahine i hanauia ma Kukulu o Kahiki, a no ka ike ana o ka Mooinanea he mau kaikamahine mahope mai nolaila, ua hookaawale ae oia ia Kuaihelani i aina no Hiilei a me Hinawelelani e noho ai, i ole e ike laua ia Ku a me Olopana. Ma keia hookaawale ia ana o ua poe keiki nei, he mea oiaio ua loaa ka maluhia me ka hiki ole e hoohaumia ia lakou a hiki i ka nui ana, ua malama ia me ke ano kapukapu akua, a lilo lakou i punahele na na ma

kua me ka hoolohe pono i na leo e pa e ana ma ko lakou mau pepeiao, ma ia ano lakou i noho ai a hiki wale i ka wa i ike ai lakou ia lakou iho, me ka manao o na kaikunane o aua wale iho no na kanaka e malama ia nei maluna o ko laua aina, a pela no hoi me Hiilei ma. Aka, i ka wa i manao ai o ka Mooinanea e lawe ae i ke ahi o lakou e hoolauna aku i kahi keiki kane me kahi kaikamahine, a kahi no a loaa ia Ku ka ike ana i ke ano o ka wahine, a pela no hoi me Hina. I ka ike ana o Ku ia Hinawelelani a nana pono i kona mau hiohiona he mea oiaio, aia maluna o kona mau ano a pau, he kulana o ka nani oi kelakela ma ka haiamu mau ia e na pua hoomahie luna, "a he maikai Waipio he alo lua na pali," a ke huli ae hoi a nana i ko Ku mau helehelena, me he ohia la e noho mai ana i ka malu o na lau laau o ka waokele. Ma keia mau haawina like i loaa ia laua, ua like a like laua mau kulana oiwi a e hiki ole ai ke hoohalahala ai kekahi i kahi. A ma ia mea, ua komo mai la iloko o ko laua mau puuwai na

makemake like e noho he kane a wahine, ma ke ano e hoopololei i ko laua moolelo, oia hoi ka noho a kaikunanea kaikuahine, aole e puka na olelo kuamuamu he kauwa, a me na olelo lapuwale he nui wale a ua olelo ia ma ia ano, "he hana ino." Ma keia kumu ua lilo ia i mea maikai i ko laua manao, a noho hoao ae la laua he kane a wahine. Aole i liuliu loa ko laua noho ana ma ia hope iho, aia hoi, ua hapai ae la o Hinawelelani a hala he mau la ua ike aku la o Kane me Kanaloa ma ko laua ano akua-a mana hoi mai luna aku o ke kuahiwi ae nei o Waolani a oiai ko laua kaikuahine e noho ana maluna o ua kuahiwi la, nolaila ua hoomakaia ka hana ia ana o na Heiau i Kipapaia a hoonohoia me na pohaku, aia maluna o Waolani e na lahuikanaka ano eepa he nui wale oia hoi ka menehune a me ka pukui akua, ka lalani akua, ka mano akua, kini akua, a me ka lehu akua, he poe hoolohe keia i na olelo ke pane ae a he eleu ma ka awiwi hikiwawe loa o na hana nui ke olelo ia'e, a he manawa pokole, ua lilo na hana nui i mea ole me ka holo o ka hana. A ma ia mea, ua kaulana lakou ma ia mea mai ka wa kahiko mai a hiki i keia wa, a e ike ia na hoike oiaio o ka lakou mau hana e waiho mai nei, a mahope au e hahai aku ai i ka mea heluhelu; ma keia wahi e waiho i ka olelo ana no Kane a me Kanaloa. Ma keia wahi e huli hou ae kakou a olelo no Ku a me Hina. I ka manawa i ike maopoopo loa ia'e ai ua hapai o Hina, ua noho aku laua ma ia ano a kokoke i na la nahunahu hanau keiki, ua ike ia na ouli o ka lani a me na ao polohiwa e haakokohi ana i loko o ka lewanuu, a ke hookuku mai la na opua i kaili o ke kai, a ke okuku mai la na ale kupikipikio o ka moana a ke nee paa ae la ka ohu e uhi i na awaawa a me ka piko o na mauna, a ke aneane mai la o Kulanihakoi e hoohanini iho i kona wailani, a ike ia aku la ka lalapa o ka uwila i ka lewa, a ke lohe ia aku la na leo pohapoha nunulu o ka hekili e nakolo ana i ka honua, aia hoi na anuenue ke haaheo mai la iloko o na kilihune ua awa, ka ua koko hoi ke haaheo mai la ma na awawa iluna o na lau laau, "me he ua ulalena la no Piiholo e kiheahea ana i kukui o Lilikoi. " A ke kupuni paa mai la ka punohu ula i ka ili kai, a ke hoomaka ae la ke olai e hoonaueue i ka honua, a ke hoomaka mai la na omaka wai o na kuahiwi e hoopiha i ke alo o na kahawai, a ke holo mai la na makani me ko lakou ikaika e pulumi ana i ka honua. A ke ume la na puahiohio i no owili lepo me na opala iloko o ka lewa me he mau ao kaalelewa la, a ke haluku la na waipuilani ma ka aina a me ka moana, a ke ike ia aku la na ano ao like ole e huna ana i ke aouli, a ke kau mai la kahaea, a aia hoi na onohi alii a me na luakalai e hoopuni ana i ka maka o ka la, a ke lohe ia aku la na leo o na manu a me na pupu kahuli leo lea o ka nahele, a ke popoi haki kaikoo mai la na nalu ma na kumupali me na makalae, a ke ike ia aku la ka pualena o ka moana e huna ana i kona wai hooluu lipolipo, a ma keia mau hoailona kupanaha a lehulehu wale i ike ia; aia hoi, ua lohe ia na leo kupinai o na kino kanaka ano pahaohao e wawalo ana ma na wahi a pau o kukulu o Kahiki. I ka wa i hoohui ia ai keia mau mea a pau i kahi hookahi, a lilo ae la i mea pouli ka malamalama o ka la no na

anahulu ekolu, a ua meha like na wahi a pau o na aina i hai ia ae nei. A i ka mao ana'e o keia mau hoailona, ua hanau maila nae he keiki kane maikai, aia nae i keia manawa i hanau ai, ua hoouna aku la o Kane a me Kanaloa i ko laua kaikuahine, oia hoi ke Anuenue e kii i ke keiki a Ku me Hina na lakou e hanai aia nae i koia nei wa i hiki aku ai, aia o Ku e lawelawe ana i ke keiki, ua hele mua nae keia e noi ma o ka Mooinanea la, a ma ko lakou ano Akua, ua ae mai la nae oia me ke kaulua ole, oiai he noi na kona mau kaikunane haku lani aole he mea e paa ai, oia nae, ua hai mua mai la nae o ka ka Mooinanea i kana mau olelo kauoha a i hoi oe a hiki aku imua o na kaikunane haku o kaua e-a, a i noho oukou a i nui ka oukou hanai, a i manao ae oukou iaia e hoomoe i ka wahine, mai ae aku i kahi wahine o Hawaiinuiakea eia no ia nei kana wahine e moe ai, i ole e haumia ka oukou hanai. (Aole i pau.)