Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIII, Number 40, 4 October 1884 — HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE.

––KA PUA NANI IUIU O–– Kealohilani, Kahiapaiole Nuumealani a me Kuaihelani; ka mea nana i uneune ia Konahuanui a kaawale o Waolani ka aina o ka poe eepa a pau i noho ai.

Hoopukaia e ka Haku Moolelo kaulana Mose Manu, no ke Kuokoa. HELU 4. MA KEIA mea, ua hoala hou o Waka he mau hale hou oi aku ko lakou nani i ko na hale mua, a o kana hale i hoonani loa ai, oia no ka hale ano i uhi paa loa ai i ka hulu memele o na manu Mamo a me na manu Iiwi maka polena, aia ma keia hale na nani oi kelakela ke ike aku, a he mea hihiu ia i na kii onohi ke nana i kona mau hiohiona, me he pi-o ana la a ke Anuenue iloko o ka lewa i ka wa ua. A ike o Waka, ua makaukau na mea a pau ana i hoolako ai no ka (hoao) mare ana o kana hanai, alaila, ua hiki hou oia ma Waolani e kamailio hou me Kane ma a me ko laua kaikuahine, o ka lua ia o kana huakai. Iaia i hiki ai malaila, ua ike mua o Kane ma i kona manao i hiki ai malaila, a ua maopopo hoi. O ke Anuenue nae, oia ka mea i olelo mai ia Waka, e hoi e oe mamua, a mahope aku nei au me ka'u hanai, a hiki oe i kou wahi e-a, alaila e kali mai oe i elua la, a i lohe oe i ke ku'i pamalo o ka hekili, eia no au me ka'u hanai ianei nei, a ma ka lua ae o ka la, e ike ia no na hoailona he nui wale ma ka lani a me ka lewa a pela no hoi ma ka aina nei a me ka moana, a ma ia po iho e lohe ia ana ka leo o ka hekili e nehe malie ana iloko o ka lewa me ke kapalili me he leo la no ka ulili holo kahakai.

A ma ka wanaao oia po e ike ia ai ka lele ana o ka uwila e hoopuni ana i ka lewa, alaila ua makaukau au a me ka'u hanai e haalele ia Waolani nei, a i lohe oe i ka leo o na lau laau e oli ana a e mele ana kahi, a e haa ana ka lau o ka ohia me he kanaka la, a e pipio ana ka lala o na laau me na pua i o ia nei maluna o ka lewa o kou wahi, a alawa iho oe e hu ana ka makani a haalele wale, alaila, e hoomanao iho oe, aia a'u me ka'u hanai maluna pono o kaupaku o ka hale au i hoomakaukau ai, a oia kou wa e hookipa aku ai i ka'u hanai maloko o ka hale me kau hanai, alaila, nau wale no na hana i koe ia manawa a mahope aku, a pau na olelo ana a ke Anuenue, o ko Waka huli hoi aku la no ia no kona home noho maloko o na ululaau hihipea nahelehele mauka o Paieie a me Mawae ma Hilo.

Iaia i hiki aku ai ma kona wahi ponoi, aia hoi, mahamaha mai la kana hanai no kona ike ana mai iaia, a liuliu iki, hai aku la oia i na mea a pau a ke Anuenue i olelo mai ai, mai ka mua a ka hope, e like pu me na mea i hai mua ia ae nei mamua, a i ka lohe ana o ka na hanai no keia mea, aole oia i hoomaopopo loa i ke ano o ka mea a kona kahuhanai e olelo mai nei, aka, kali oia a hiki mai ka mea a kona kahuhanai e olelo nei, ma ia la a po a ma ia po a ao ae, aia hoi, ua lohe ia na leo nakulukulu, nakeke o ka hekili e nunulu ana iloko o ka lewa, e nakolo ana ka leo o ka hekili o i ka honua, a he mea haohao nui keia no na kanaka a pau e noho ana maluna o na mokupuni a pau o keia Pae Aina oiai, aole he mau ao ua i ikeia ma ka lewa a me na wahi a pau o ka aina nei.

A ua ano pioo na kanaka a pau no keia mau hana a ka hekili, a ua pili pu ka hanu o na mea a pau, (aole nae keia o ka pili o ka hanu o Wailuku i ke anu i haku ia i kekahi mele. Ma keia mea, ua nui wale na manao koho wale like ole o na mea a pau ma ma keia ku'i ana o ka hekili iloko o ka wa ua ole, a ua nui na manao kahaha no keia mea, aka, aole paha i loaa ia lakou he mau kahoaka a me na ouli a me na hihio o na moeuhane nana e hoike mai ia lakou, i ke ano o keia hekili e ku'i pamalo nei, no ka hanai a Kane me Kanaloa a me ko laua kaikuahine, ka mea i hanauia ma Kuaihelani a me ka Pea kapu o kukulu o Kahiki, a ma keia huakai a ka laua hanai e liuliu nei no ka hele ana no Hawaii, nolaila, ua kauoha o Kane a me Kanaloa ia Kanehekili, i kekahi o ko laua mahele e hoike i kana hana i waihoia iaia, nolaila, ua hookoia ka laua kauoha. O keia kanaka o Kanehekili, ua kauoha paa ia oia e Kane ma e noho ma na wahi a pau o ka lewa, a o na mea a pau a Kane ma e makemake ai e hoike koke i ka hana i kauohaia iaia, alaila, e hooko no ia ia mea me ke kaulua ole, a ma ke ano o kekahi o ko lakou kaikuahine oia o Kaowakaokalani ko ke Anuenue mua ponoi iho keia, a o Kaanapu kekahi inoa ona, oia ka mea iaia ka malama o ka uwila, a oia ka mea i oleloia e ka poe kahiko i ka wa e kui ai ka hekili he 'lii wahine.

A ma o laua la na mana a pau i waihoia ma na wahi a pau o ka lewa, mai a Kane ma aku, a oia ka mea e akaka pono ai na mahele o keia moolelo ia oe e ka mea heluhelu. Ma ka lua o ka la, aia hoi, ua ikeia na hoailona a pau ma ka lani a ma na wahi a pau ma ka lewa, a pela no hoi ma ka aina a me ka moana, a ua oi aku ke pahaohao o ka manao o na kanaka a pau e noho ana maluna o ka aina a hiki i ka lawe ana o Lehua i ka la, ma ia po iho, aole i loaa iki i na kanaka a pau maluna o keia Pae aina he mau hoakaka kupono no na mea a pau a lakou e ike nei. I ka aneane ana aku i ka pili o ke ao, aia hoi, o na mea a pau i ikeia, ua nalohia lakou a pau mai ko lakou kulana aku, a i ka wa pualu a ka leo o na moa e olowalu ana, a ke hoomaka mai la na ao e mawehe ae i ko lakou ano; a ke ike ia aku la na ao uli o ka lani e hoike mai ana i ka wehe ana o ke alaula o ke ao, ka mea hoi au e puana ae ai e ka mea heluhelu i na lalani mele wailohia a Kaahumanu i ka po i make ai o Kanihonui ia Kamehameha I. "O ka moku Pewa o ke alaula o ke kakahiaka, O na po eha ia o Ku-kahi, O ka la mai mamuli o Hoakalei."—

Aia i keia manawa a ke alaula e wehe mai nei, oia ka wa a ke Anuenue e liuliu nei me kana hanai me ke kahiko aku iaia i na nani a pau i oi ae mamua o ka Waka mau kahiko ana no kana hanai, ua hoonoho pono o ke Anuenue i ka huakai o na laau a pau ana i makemake ai e hele pu me ia me ka eehia nui, ka mea i ike ole ia mamua aku a hiki wale mai i keia au hou, a he mea kupanaha paha keia i kou manao e ka mea heluhelu i kou ike ana iho i ka nui o na laau i hele pu ma keia huakai a Kahanaiakeakua. Ka mea kino kanaka nana i hele mua ka lewa i ka wa ana i ike ole ai eia oia ke lawe ia nei e na anela o ka lea mai ke one alohilohi mai o Kuaihelani—a hiki i na kaiaulu o ke kiko waena o na Paemoku o Hawaii nei, "ka lua o na olelo kaulana a ke kahuna Kaopulupulu, ke one ai alii o Kakuhihewa." Ua ko ia a hiki i keia la.

I ka manawa i wehe mai ai kai o ke ao aia hoi, pane mai la o Kane ma i ko laua kaikuahine, e ke Anuenue—e, Eo—" wahi a ko laua kaikuahine. E makaukau ia oe iho me ka kakou hanai a hele aku no Hawaiinuiakea, ae, wahi a ko laua kaikuahine. Ia ke Anuenue i lohe ai i keia olelo a kona mau kaikunane hoomaka ae la oia e kahea i ka inoa o na laau e hele pu ana me ia ma ke ano olioli, ma ka inoa nona ke kanawai he Mokulehua— a he Piikua'hu, a i mea e maopopo ai i ka mea heluhelu a hoopau i ka manao kuhihewa o Laka ke akua hula. A ke hoole nei ka mea nana e kakau nei i keia moolelo e like pu me ka hahai mai a ka mea nana i malama i keia moolelo o Keaomelemele, aia a hiki aku ke kamailio ana iaia, alaila e ike ia no na mele he nui wale a eia ke mele mua loa a ke Anuenue i kahea ai.

"E ala e Kahikiku, E ala e Kahikimoe, E ala e Kuaihelani, E ala e Nuumealani, E ala e Kealohilani, Ala mai ka wahine o Kapo, Nana i kaakua kukuluokahiki, Hoomoea mai ke alaua, O ke ala ia e hele ai,— O ka punohu o ka ua koko—e iho–e, E iho e ka waipuilani, E iho e ka Alewalewa, O na wahine i ka mauna i ke kualono, I ka he'i iki manowai la—e iho, E iho e ka Lehua ka Lamakea, E iho e ke 'lii Kahalapepe, E iho e ka ahihi ke Kamakahala, E iho e lau Kaieie lau Kapalai, E iho e ka lau-i pala i ka uka, E iho e ka Awapuhi ka lau Akolea. E iho e ke Kokio ke Kupaoa, E iho e ka Mokihana ka Lauae, E iho e Kamailehakianapuaokawao, E iho e na wahine o ke kula, Kaulu ka lau pili makanoe, Ka ma'o ka maka o ka Ilima i ka la o Kona—e Aloha." I ka pau ana o keia leo olioli a ke Anuenue, hikiwawe a emo ole ku ana ua poe laau nei a pau imua ona, a i ko ia nei nana ana aku i ko lakou mau ano a pau, oiai, aole kekahi o keia poe laau i ku malie, he onioni wale no lakou a pau loa, me he mea la, e hoike mai ana ua makaukau lakou no ka hele pu ana no Hawaii, aia ma keia ano o ua poe laau nei a pau i manao ae ai o ke Anuenue e hoao aku i kana mea i makemake ai, e hana mai lakou, alaila; pane aku la ua kahu hanai nei o Kahihikuaokalani, ano, i keia wa, ke makemake nei au ia oukou e na laau a pau e ku mai e hoao oukou e olioli mai, aia iloko o keia manawa i hoomaka mai ai e oli kekahi mau laau, a e hula mai ana kekahi mau laau i na oli like ole a pela no hoi me na hula, aia no hoi i loko o keia manawa i ike aku ai o ke Anuenue i ka lilo ana ae o kekahi mau laau elua i mau wahine, oia hoi ka Lehua a me ka Lamakea, he mau wahine oi aku o ka ui a me ka nani, a he mau kino ano pahaohao a he kino ano makani kekahi olelo ana.

I ka ike pono ana o ke Anuenue i keia mau hana me ka holopono, ua lilo ia he mea malihini me kona makahehi nui, a hoopau aku la oia i ka lakou mau hana hula a olioli ana, a liuliu ae la oia no ka hele ana, ia wa hoomaka ae la o ke Anuenue e lawe ae i kana hanai maluna ponoi ona iloko o ka lewa me ka hele pu ana o keia poe laau a pau ma keia huakai hele iloko o ka lewa me ka ihiihi launa ole, aole i liuliu iho, ua halakau aku la lakou nei maluna pono o na mokupuni o Molokai Lanai Maui a me Kanaloa, a ike o ke Anuenue ua hiki pono oia maluna o na kuahiwi o Hawaii, alaila, hoomaka iho la oia e iho pono ilalo o ka aina ma kahi e kupono ana mauka Olaa, aia hoi ua hoonoho pono ae la o ke Anuenue i kekahi mau laau mamua pono o kana hanai, a kuupau aku la na laau i ko lakou mau leo nahenahe, a no keia manawa ua hiki pono loa iho la lakou nei maluna pono o ka hale a Waka i hana ai no kana hanai e launa aku ai me ka hanai a ke Anuenue. I ka lohe ana o Waka i na leo uwa kupinai o na laau, a e wawalo ana hoi kahi mau leo maloko o na paia o ka lewa mai na kanaka eepa mai, ua puiwa koke oia a puka mai la iwaho a nana ae la oia a ike popono ia ke Anuenue me kana hanai, alaila kukuli aku la oia imua ona me ka eehia nui, a me ka leo malie oia i pane aku ai iaia, a hookuu malie ia mai la ka malihini imua ona, a meha like iho la ka leo o na mea a pau, a ia Waka i komo pu aku ai, ua ike koke ia aku la ke kaikamahine Paliuli e noho hoolai malie mai ana oia me na manu.

A iaia i ike mai ai ia Kahanaiakeakua aia hoi, ua lilo mua aku la oia ma kela aoao o ka puuwai o ka hanai a ke Anuenue, ua lawe ae o Waka iaia a hoo- noho maluna o ka hulu o na manu ana i haku ai, a no kela manawa i pane aku ai o Waka imua o kana hanai. E Paliuli kuu hanai—e, eia imua o kaua ka mea a'u i olelo aku ai ia oe i kane nau, a ke ike nei oe iaia, nolaila pehea kou manao ana nona? A, wahi a Paliuli, aole a'u mea e olelo aku ai ia oe, o ka mea i holo i kou manao, malaila wale aku no au, au hoi e aui ae ai e ka mea heluhelu i keia mau olelo a Paliuli: "E ake au e ike i ke kumu o ke ala." A o i mai oe auanei aole au i ae aku i kou makemake, nolaila, ina i noho aku kaua ma keia mua aku a i loaa kekahi mea e kue ai mawaena o ko maua noho ana, alaila, aole au e noho pu me oe aka hoi, i maikai no hoi ko maua noho ana a hiki i na la hope, aole hoi ana. (Aole i pau.)