Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIII, Number 41, 11 October 1884 — HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE.

– KA PUA NANI lUIU O – Kealohilani, Kahiapaiole Nuumealani a me Kuaiheiani; ka mea nana i uneune ia Konahuanui a kaawale o Waolani ka aina o ka poe eepa a pau i noho ai. Hoopukaia e ka Haku Moolelo kaulana Mose Manu, no ke Kuokoa. HELU 5. I KA pau ana o keia olelo a Paliuli imua o kona kahu malama Waka, aia hoi, ua kahea koke ia na laau elua, ka mea ia laua na lako ai—a ia, aole no hoi i liuliu iho, iho mai ana o Kalalaikawai me kana mau mea ai he nui wale, a pela no hoi o Makalei. E helu aole e pau, e nana no hoi a hewa ka maka, ma ka ike ana o ka Hanaiakeakua i keia mau mea ai apau i lawelawe ole ia e kahi mau lima kanaka, he mea e ke kahaha o kona manao no keia mea. A no keia manawa, ua ai pu iho la na malihini me na kamaaina a hiki wale i ka pau ana.

Mahope iho o ia wa, ua ku ae la o Waka me ke Anuenue—a hookaawale ae la ia laua iho ma kekahi hale okoa e ae, a waiho aku la i ka hale no ka laua mau hanai. Ia Paliuli ma i noho aku ai maloko o ua hale nei, ua hai mua aku la kona kaikunane i kana olelo mua, auhea oe e ke kamaaina o'u nei, ua lohe ae nei au i kau mau olelo ana no'u, aka hoi, e hai aku no hoi au i ko'u ma-

nao ia oe, ae, wahi a Paliuli, e noho kaua maloko o keia hale i hookahi ana hulu, a e noho no hoi oe ma kou aoao a pela no hoi au, a pau ae kuu ano akua, a ma ia hope aku e noho aku ai kaua he kane—a he wahine, aole no hoi au e kii aku ia oe, a pela no hoi oe ia'u, ae mai la o Paliuli i keia mau olelo. A nolaila, he mea pono ia oe e ka mea heluhelu e nana i ko laua mea e uhaki mua ana i keia olelo. A holopono keia mau olelo, ia laua e luana wale ana; aia hoi, ua puka ae la ka Kahanaiakeakua olelo: Ua lohe au i ka olelo a ko'u kahu hanai, ua olelo ia ka wau, ina au e nui e like me keia aole au e ae ia e noho pu me kekahi wahine o Hawaiinuiakea nei. Aia no a he wahine mai no ko'u aina i hanau ai, a oia no ka'u wahine e noho ai, a i ko Paliuli lohe ana i keia olelo, ninau aku la oia, nohea mai oe a o hea kou aina, a o wai hoi ka inoa o kou mau makua? Hai aku la o Kahanaiakeakua o Ku, a me Hinawelelani ko'u mau makua, a no Kuaihelani ko'u aina hanau, a no ka manao nui o Kane ma ia'u i hanai na laua; nolaila, ua hoouna ia o ke Anuenue ko laua kaikuahi-

ne e kii ia'u ma kuu aina i hai aku nei ia oe, a ma ia mea, ua lawe ia mai au a hanai ia ma ke kuahiwi o Waolani, a mai laila au i hele mai nei a hui iho la kaua. I ka lohe ana o Paliuli i keia mau olelo, puka koke aku la oia a kahea aku la ia Waka, a i kona lohe ana i keia leo kahea a kana hanai, hele koke mai la oia a hiki imua o ke alo o kana hanai, a ninau mai la, heaha keia au e kahea nei? Pane mai o Paliuli, o oe wale no anei ko'u makua? Hoole mai la o Waka, o kou mau makua o Ku a me Hinawelelani, aia no i Kuaihelani, he aina mamao mai keia Pae Aina aku a mamuli o ke kauoha a Kane ma ia'u e kii ia oe i hanai na'u—a i alii no hoi no Hawaiinuiakea nei, nolaila, ua lawe mai au ia oe a malama ma keia wahi. I ka lohe ana o Paliuli i keia mau olelo a Waka, hoopuka aku la oia, ina pela aole kuu kane he mea e, no ka mea, o ko'u mau makua au e hai mai nei a me ka aina, aole ia i kaawale ae, oia no ka mea a kuu kane i hai mai nei, aole he wahi kaawale iki; nolaila, he pono ia oe ke hai maopopo mai ia'u a no keia ninau a Paliuli, ua hai pololei aku la oia, aole ia he kane e ae o kou mua ponoi no ia o kou kaikunane, nana i waele mai ke alanui mamua a nau hoi i ukali mai, aole no hoi na'u a me ke Anuenue ka manao ana ia olua i wahine a i kane kou kaikunane nau, aka, mamua ae o ka lawe ana mai o Lanihuli a me Waipuhia ia oe a hiki imua o'u, ua hai ia mai ia laua ka olelo kauoha ina oe e nui, a manao ae oe e noho pu me ke kane, alaila aole oe i ae ia i kane e ae o kou kaikunane ponoi no kau kane, i ole lilo ko olua koko i mea haahaa loa, a e moekahi ka hele ana o ko olua ano me ke kiekie, aole hoi e olelo ia he kauwa, aole no hoi e puka ma ko olua olelo ana na olelo pono ole iloko o ka manawa huhu a inaina paha, a he noho a kaikunane a kaikuahine ke ano oia mea; nolaila, aole na'u a me na kahu hanai o ko kaikunane, mai ke kupuna mai no o olua, mai a Kamooinanea mai no ia kauoha. I ko Paliuli lohe ana i keia mau olelo, akahi no maopopo iaia o kona kaikunane ponoi no ka ia. a no ia mea ua apono aku oia i na olelo a pau a kona kahu hanai i olelo mai ai, a puana ae la oia i keia mau kana'ho penei:

I hoa pili mau ia no'u, No ka wa oi'na mikioi. A paa iho la kona manao e hooko—a lawe i kona hanau mua i kane nana, a ma hope iho, ua hoi aku la o Paliuli a komo iloko o ka hale, a kamailio aku la i keia mea imua o kona kaikunane a ua lilo ia he mea maikai i ko laua manao. A hala kahi mau la, a i kekahi po, ia Kahanaiakeakua e kaia'na e ka hiamoe a e kaana pu ana me Niolopua iloko o ka aina moe uhane, a mai loko ae o ka hiamoe nui oia i hikilele ae ai i ka leo olioli a kona kaikuahine Paliuli e mele pu ana me na manu, a ua hooliloia ka hiamoe i mea hia-a a hiki wale i ka wanaao. A ua lilo ia i mea hana mau na Paliuli i na po a pau a hiki wale i ka pau ana o ke anahulu a Kahanaiakeakua i olelo ia nona iho. I ka hiki ana aku i ka po i o Hilo, ka po mua hoi o ke kau ana o ka mahina ma ka helu a ka lahui o Hawaii nei. A no keia po hoi keia mau lalani mele.

Na po mahina keia keia, E hoonanea ai o Hilo, O huai pau i ke kehau, Ka pilina kakahiaka, Ua hoao ae la laua ma ke ano kane i wahine, ma keia mea, ua hiki mai la o Waka a ninau i kana hanai no ko laua launa ana ma ia po, a ua ae aku o Paliuli e like me ka ninau a Waka a ma ia hope iho, ua hele aku la o Waka a hai aku la ia ke Anuenue, a i kona lohe ana i keia olelo; aia hoi, huli ae la o ke Anuenue a nana ae la oia i ka pipio a ke ao Alaneo iloko o ka lewa, alaila, hai ae la oia i kana huaolelo ia Waka. O kau hanai e Waka aole ia e hapai ana i ke keiki a hiki wale i kona mau la hope, no ke aha? wahi a Waka; pane hou aku o ke Anuenue, e nana ae paha oe i ke ao Alaneo, aia la ke hoike mai nei ka lani i ke kumu e hapai ole ai, a ma keia mau olelo a ke Anuenue ua pau ae la ko Waka manao ana e ninau, a no keia wa, ua noho iho la o Paliuli ma me ka oluolu a hiki wale i ka manawa i hele ai o Kahanaiakekua i kana huakai makaikai kaapuni ia Hawaii, a hiki wale i kona lilo ana i ke

kaikamahine noho mauna o Maunakea ia Poliahu, a nolaila, he pono ia kakou ke waiho i ka olelo ana no Paliuli ma, a mahope aku e ike ai oe e ka mea heluhelu i na hana pono ole a kona kaikunane, a ma keia wahi e hiki ai kakou ke nana ae i ka hanau ana o Keaomelemele ka mea nona keia moolelo i hoike ia, malia ke kau nui mai nei kou manao e ka mea heluhelu e ike kakou i kona hanau ana, a me kona hiki ana mai ma keia Paeaina, a me kana mau hana, he oiaio. ke ae aku nei au, eia mai ua Eueu nei ke "Oili pulelo aku la ke ahi o Kamaile", ka mea nana i kaohi na aina o Nuumealani, ka mea nona ke kio-wai auau o Kulanihakoi, a e hoomanao kakou e olelo nona ma keia wahi.

Mahope iho o ko Paliuli hanau ana, aia hoi ua noho aku la o Ku a me Hina no kekahi manawa loihi, me kona ike ole ua hapai hou oia, aole no oia i ike iki a hiki wale i ka manawa a ka Mooinanea i olelo mai ai ia laua. Ma keia hapai ana o Hina, aole he mau iloli a mau ano e ae hoi e like me ke ano mau o ka mea hapai keiki, a he hapai kupanaha loa ana keia o ua Hina, a aia nae iloko o ko Hina wa i hiamoe ai ma kekahi awakea, ua puiwa ae la oia i ka pa-e ana mai o kekahi leo maluna pono iho o ko laua hale, a iaia i puoho ae ai a lohe pono i ka mea nona ka leo e pa-e iho nei, aole ia he mea e ae, aka no ka Mooinanea no, a no keia mea ua ninau pono aku la o Hina iaia, a ua hai mai la ua Mooinanea la, ua hapai hou oe, aole nae oe e ike ana i ke ano o kou hapai ana, a me kou manawa e hanau ai, he keiki kupanaha keia au, a he like ole hoi kona ano me kau mau keiki mua i hanau ai, a o ka oi aku keia keiki mamua o laua, a o kona wahi hoi e noho mau ai ma keia mua aku aia no ia ma na paia o ka lewa lani a lewanuu a nona hoi na ano kino lehulehu wale, a e ike mau ia ana oia i ka po a me ke ao a me na manawa a pau loa. A pau ka laua mau olelo ana ua hiu aku la ua Mooinanea nei a noho ana i Nuumealani, a ua hoolilo oia i kona manawa a pau ma ka hoomakaukau ana ia Kealohilani a ma ia aina oia i hana ai i kekahi hale kupanaha loa e niniu mau ana i ka po a me ke ao. Aole no i like iki keia hale me na hale ano mau aka ua hoolilo ka Mooinanea i na ano ao a pau i hale noho no kana hanai i manao ai, a ina paha e hiamoe ana kana hanai, alaila e kauoha paa ana oia i ka ohu a me ka noe e uhi paa maluna o Kealohilani. A no ka manao nui no o ka Mooinanea e hana oia i kiowai e

auau ai kana mea e manao nui nei, no laila, ua lawe mai oia ia Kulanihakoi a waiho maluna o Kealohilani me na pua o Kanikawi a me Kanikawa, a lako pono na mea a pau ana i manao ai, a i kekahi la hiki mai la o ka Mooinanea a nana iho la ia Hina ma ke ano hoohalua a iaia nei nae e nana iho ana ua hiamoe ia o Hina a me Ku, a ma keia wa no i puka ae ai ke koko ma ke poo o Hina ma kahi i oleloia he milo, o keia koko i puka ae ai ua lawe mai la ka Mooinanea ia mea a waiho iho la maluna o Kealohilani, a kapa aku la oia i kona inoa o Keaomelemele. Au hoi e ka mea heluhelu e puana iki ae ai ia Auhea wale oe e ke ao, Ka opua haaheo iluna lilo, Aia o Keaomelemele Ke laweia la a way up, A loaa ka Biritapaineki Kahi hiro alo lua pouli.