Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIII, Number 44, 1 November 1884 — HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE.

– KA PUA NANI IUIU O – Kealohilani, Kahiapaiole Nuumealani a me Kuaihelani; ka mea nana i uneune ia Konahuanui a kaawale o Waolani ka aina o ka poe eepa a pau i nono ai. Hoopukaia e ka Haku Moolelo kaulana Mose Manu, no ke Kuokoa. HELU 6. A NO ka maopopo ole ia Ku ma ke ano o keia mau ouli a laua e ike nei me ka manao kahaha, no keia mau mea, heaha la na mea e hiki mai ana, a no ia mea, ua haule aku la o Hina iloko o ka hiamoe nui me kana kane, aka, hiki mai la nae ka olelo a ka Mooinanea ma ka hihio i o Hina ma la a no keia mea, ua puoho ae la o Hina a hoala aku la i kana kane, a ia Ku i ala ae ai—a ninau aku i kana wahine, hai mai la nae o Hina, ua hiki mai nei ka olelo a ka Mooinanea ia'u ma ka hihio, e hai mai ana, ua ike mai oia i ko kaua manao haohao no na mea a pau i ikeia ma ka lewa e kaua, a nolaila, ua hai mai nei kela, o na hoailona ia o ke kaikamahine a kaua, i oili ai ke koko ma kuu manawa; a oia ka kaua kaikamahine oi aku o ka ike a me ka mana; a oia ka ke keiki nana e malama ia kaua i na la hope; a ua hai mai nei kela ia'u, e ao kaua i ka oihana ike kilokilo, a no keia mau olelo a Hina, ua piha loa ia o Ku i ka olioli.

A ia laua no e nanea ana, aia hoi, ua hoounaia mai la o Kukeaoloa e ka Mooinanea mai luna mai o Kealohilani, iaia i hiki mai ai—a ku ana keia ma ka puka o ka hale o Ku ma, ua hoohikileleia ka manao o na mea hale no ka malihini o keia kanaka imua o laua, a no keia mea, ua ninau aku na mea hale i ka malihini, "Mai hea mai oe i hele mai nei? A owai kou inoa"? Hai mai la ka malihini, "No luna mai au o Kealohilani, o Kukeaoloa ko'u inoa; he elele au i hoounaia mai nei e ka Mooinanea, e iho mai e ao aku ia olua i ke ano o na ao—a me na opua, a ina e loaa ia olua ka ike kilokilo, alaila, e like auanei ko olua ike me ka olua kaikamahine; a oia ko'u mea i hoounaia mai nei imua o olua i keia wa; aia ma keia mau olelo a Kukeaoloa, ua ae koke aku la o Ku ma i keia mau olelo. A ia lakou no e nanea ana, ua olelo koke aku la o Kukeaoloa i na kamaaina, ano, e makaukau i keia wa no ka hana i hoouna ia mai ai au, ae, wahi a na kamaaina; ia manawa puka mai la lakou a pau iwaho o ka hale, anoho like iho la mawaho o kipaepae, aia i kela manawa a lakon e noho like ana, aia hoi huli ae la na maka o Kukeaoloa iluna, a noi ae la ma ka inoa o ka Mooinanea, he manawa po-

kole me he uwea telepone la, ua hiki aku la keia leo iluna o Kealohilani, a i ko ka Mooinanea lohe ana i ka leo o Kukeaoloa, hikiwawe—a emoole na kiai o luna o Kealohilani, liouliu ae la lakou me ka makaukau no na mea a pau e oleloia aku ai, a mahope iho i kahea aku ai o ka Mooinanea i kana hanai ma na hua mele olioli penei ke ano:

"E ala e Keaomelemele, E ala e Kaowakaokalani. E ala e Noheaikalani, E ka liko i ka maka o ka la-e ala-e.

I ka pau ana o keia mele a ka Mooinanea, ala mai la o Keaomelemele me kona nani nui, me kona aahu nani keokeo, e like me ka hau o Maunakea; aia iloko o keia wa i ku makaukau mai ai na kiai, o keia ka manawa i hoomaka'i ka aina o Kuaihelani e hoike i kona mau ano a pau, i keia manawa no i kuhikuhi aku ai o Kukeaoloa ia Hina a me kana kane, ano, e nana pono olua i kela kaikamahine ui nani e noho mai la iluna o kela aina e kau mai la iloko o ka lewa, o Kaonohialii ia i ka maka o ka la, a pela oia i kuhikuhi ai i ke ano o na ao a pau, mai ke ao alii—a hiki i ke ao akua he 37 ka nui o na ao io maoli, a ina e hui pu ia me na ao i laweia mai, mai loko o na mahele, alaila ua piha he eha haneri me elima, a pela no ka nui o na hoku paa ma ka lani, ka mea i kapaia ma ka oihana kilokilo, aole e nana ia na hoku o ka lewa, oiai ko lakou mau mahele he mau heluna e like me ke one o ke kai, a pau ka Kukeaoloa ao ana ia Ku a me Hina, a ua loaa ka ike a me ka makaukau, a ma ia ike i loaa ia laua i hiki loa mai ai i Hawaii nei, a hiki wale i ka nalohia ana aku la o ia mau ike mai keia au hou aku, a oia kekahi ike minamina loa i ke-

ia au naauao, a pau keia mau mea, ua hoi aku la o Kukeaoloa iluna o ka aina o Kealohilani, a i kona manawa i hiki aku ai, ua nalohia ae la na mea a pau o luna; e ka mea heluhelu, ano, ke noi hou aku nei au i kou ahonui, e ae mai ia'u e waiho ae kakou i ka olelo ana no Keaomelemele, a mahope aku, a e olelo pokole kakou ma keia wahi no Ku no kona noho ana aku me Hiilei, aia i kekahi la ua pauhia loa ia o Hina e ka hiamoe, a ua hele aku la o Ku ma kekahi aoao o Kuaihelani, a iaia i noho iho ai ma kahaone, a iaia e nanea ana i ka nana i ka limu kala e waiho ana ma ka aekei, a liuliu iki, huli aku la kona mau maka a ike aku la oia i keia ao e kau mai ana iluna o ka lewa me he ano wahine la, a ike oia i ke ano oia mea, ua komo koke iho la iloko o kona puuwai ke aloha kupanaha loa, a lilo koke kona mau noonoo maikai i mea ano e —a ua hiki ole ke manao e hoi i ko laua hale; a e like paha me Pele a me Lohiau ko laua hooipo ana ma ka moe uhane. Ia Hina nae i puoho ae ai mai kona hiamoe ana, ua loaa koke iaia ka manao haohao no kana kane, a iaia i puka ae ai mai ko laua hale ae, huli ae la oia ma o a maanei, aole oia i ike i kana kane, aka, huli nae oia a nana ae la iluna, ike aku la oia ma ke ano kilokilo i ke ano o kana kane, e noho ana ma kahaone, nolaila hele aku la oia ma ke kuhikuhi a ke ao, a hiki wale i ka loaa ana aku o kana kane e noho mumule ana, pane aku la o Hina, heaha kau hana e noho nei maanei? hai aku la o Ku, e nanea wale ae ana no hoi i ka nana i ka lana mai a ka limu kala, i hou aku la o Hina, e hoi kaua a ka hale, alaila, hai aku au ia oe i ko'u manao, ae mai la o Ku, a ia laua i hoi aku ai a hiki ma ko laua hale, pane koke aku la no o Hina, ua ike au i kou ano a me kou manao, a ke manao nei au, he mea maikai e hai mua mai oe ia'u i keia wa, a ina aole oe e hai mai ia'u, alaila, e kauoha koke no au ia ka Mooinanea e hoike mai i na mea huna iloko ou, a no keia olelo a Hina, ua hiki ole ia Ku ke huna i ka mea a kana wahine e hoike mai nei, nolaila, ua hai oia i ka mea oiaio, e like me ka manao o kana wahine, a no kekahi wa, ua oluolu ia Hina ka ae ana aku ia Ku e noho me Hiilei, oiai oia aia i Nuumealani kahi i noho ai, a ma ko lakou ano akua, ua hiki io mai la o Hiilei i Kuaihelani a launa pu iho la oia me Hina a me Ku, a noho iho la oia me laua no kahi mau la, aia ma keia noho pu ana o Hiilei, ua hala aku la o Hina i Nuumealani a noho pu aku la oia me Olopana.

Nolaila, he mea pono ia oe e ka mea heluhelu ke hoomaopopo i ke ano o ua poe nei. Ia Ku a me Hiilei i noho iho ai ma ke ano kane—a wahine ua hapai iho la o Hiilei a hanau mai la

he keikikane maikai, a he ula kona ili a puni, e like me ka opuu maia, a ua kapaia kona inoa o Kaumailiula, a nona ka oleloia ana, Kapuaokanakamaikai, a oia ka lua o na mea i laweia e ka Mooinanea i luna o Kealohilani me Keaomelemele, kahi i hanai ia'i me ka maluhia o keia mau keiki me ka haumia ole. Ia Hina hoi i noho pu aku ai me Olopana, ua hapai hou oia a hanau mai la he kaikamahine maikai, a ua kapaia iho la kona inoa o Kaulanaikipokii, a ua lilo ia Ku a me Hiilei ka hanai ma Kuaihelani, a no ko Hina ma ike ana ua nele laua i ke keiki ole, nolaila, ua kuka laua e kii i ka lua o ka hanai a ka Mooinanea, a holo ia mea, ua kahea aku la o Hina ia Kukeaoloa, he manawa ole hiki ana keia i Nuumealani, a ia ia i hiki iho ai, ninau pono mai la oia i ko Hina manao, hai aku la no hoi o Hina i kona manao mai ka mua a ka hope, i loa no a pau ka olelo ana, ia eu ana no komo ana keia iloko o Kealohilani, a hai aku la ia ka Mooinanea i na olelo a pau; a lohe oia, ua haawi mai la oia ia Kaumailiuia ma ka lima o kana elele o Kukeaoloa a hiki ana i Nuume-

alani, a ua lilo ia he mea olioli nui no Olopana a me Hina, mamuli o ke ano o ka hanai ia ana o keia poe keiki, ua kaawale like lakou a pau me ka ike ole aku o kekahi i kekahi o keia mau keiki ekolu, a pela i noho ai a hiki wale i ko lakou hiki pakahi ana i Hawaii nei; ma keia wahi e waiho ai oe e ka mea heluhelu i ka olelo ana no lakou a mahope aku; a e huli hou ae kakou a kamailio no Paliuli me kona kaikunane kane.

Aia ma na helu mua o keia moolelo, ua hoikeia ko Paliuli ma noho pu ana, ma ko laua uka iuiu, anoano ma Olaa. Ia laua i noho pu ai me ka maikai me ke kue ole no ka manawa loihi, aia nae i kekahi manawa mahope mai, ua kupu ae la ka manao iloko o Kahanaiakekua e hele e makaikai ia Hawaii, a no keia manao o kona kaikunane kane, ua ae aku la o Paliuli a me Waka i kona manao; i kekahi la ua ku ae la o Kahanaiakekua a hele aku la a hiki i ka puka ana iwaho o kanahele laau loloa, ua ike aku la oia i kekahi keiki kanaka maikai e hoi ana mamua ona. O ka inoa o keia keiki o Waiola, a o kona wahi noho o Kaumana. I ua keiki nei e hoi ana me kona manao ole paha e halawai ana oia me ka nani o Kuaihelani, aka, iaia nae e puahio ana i ka hoi, halulu ana keia mea mahope ona, i alawa ae ka hana, aia hoi, ua halawai mai la kona mau ike me keia kanaka malihini oi kelakela o ka ui a me ka nani ana i ike ole ai mamua, ma keia ike ana o Waiola, ua ano e kona noonoa—a kau mai la na hiona o ka eehia maluna ona me ke kukuli ana mai imua o ka malihini, me na mapuna leo haalulu oia i puana ae ai e ka malihini, aole a'u mea e hana aku ai imua ou, oiai, aole au i ike i kekahi mea e like me oc, a no ka lewanuu mai paha oe, a ina oe no Kukuluokahiki, alaila eia ka'u noi ia oe, e ola au.

A no keia mau olelo maikai a Waiola, ua pane aku la ka malihini i kana mau huaolelo, he oiaio no e like me kau mea i hai mai nei, ke lawe nei au ia oe i aikane mau a hiki i ko kaua mau la hope, a o kou inoa e lilo ia i wai lapaau na ka poe kahuna ma keia mua aku.

I ka pau ana o keia mau olelo a ka malihini imua o Waiola, ua lilo ia i mea maikai i kona manao, a hoopaa iho la oia i kona inoa hou o Kukuluokahiki, a lilo iho la ua keiki nei i kamaaina nona, a hookipa maikai aku la oia ma kona hale, a imua hoi o kona ohana, a ua lilo ae la oia i mea nune nui ia e na kamaaina, me ka ninau aku —a ninau mai, pela wale no lakou i manao ai, a hiki wale i ka manawa i nīnau aku ai oia me kana aikane makai o Hilo one. Iaia i hiki aku ai makai o Kaipalaoa, aia hoi na kaikamahine o Kauaj kanilehua e haiamu anaʻ me na papahi | lei lehua • Mokaulele, he poe kaikamahine e lihi launa ole aku ai ka maj ukauka me tia poe iwaiwa la oia mau la, no lakou hoi keia mau inoa pakahi, o Piikea; he kaikamahine ui he puni lealea oia, nona ka papa kahulihuli o Wai luku me kona kaikaina o Mokupane, nona hoi o Waimalino, he kaikamahine puni lei lehua keia; o Punahoa hoi he kaikamahine puni heenalu oia, ka mea nana e kaulele i ka nalu o Keahua, he i poe kaikamahine ui waie no keia, aka, aia nae i ka wa i halawai mai ai ko lakou mau kii onohi me ka hanai a ke anuenue ka hiwahiwa o Waolani* auwe! ua haulehia lakou imua ona, a baawi ae la oia na kana aikane ia lakou, no ka mea, aole he wahi lihi launa aku o ko lakou mau helehelena me kona kaikuahine wahine Paliuli, aole no hoi i komo mai kahi manao iloko ona e hoo* haumia wale aku i ua poe kaikamahine no lakou ka pohu lai o Hanakahi