Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIII, Number 46, 15 November 1884 — HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE.

— KA PUA NANI IUIU O — Kealohilani, Kahiapaiole Nuumealani a me Kuaihelani; ka mea nana i uneune ia Konahuanui a kaawale o Waolani ka aina o ka poe eepa a pau i noho ai. Hoopukaia e ka Haku Moolelo kaulana Mose Manu, no ke Kuokoa. HELU 6. Aia ma keia mele a Kalauakolea me kona leo nahenahe, e kani honehone ana me ke kapalili, ua hoopuni ia na manao o na malihini. Ma keia leo honehone a Kalauakolea e hookani nei me kona mau manamana lima, ua like no ia me ka pu la-i a Kahalaomapuana i hookani aku ai ka mea nana i hoolauna aku ia lakou me Laieikawai. O keia ka mea nana i hiu palaka aku i na manao maikai o ka poe malihini, a no ka hiki ole ia lakou ke uumi iho, nolaila, ua hamumu ae la lakou me na leo nahenahe, a no ia mea, ua olelo aku la o Kukulokahiki ia Waiola e hele aku e ninau i ka haku wahine nona ka hale, a holo ia mea, ua hele aku la o Waiola a hiki imua o Poliahu, oiai oia e hiamoe hookalakupua ana, a iaia i hiki aku ai a hoala aku la, me ka ninau iho, i hele mai la au e ninau ia oe e ka mea hale.

I ke aha? wahi a Poliahu. Pane iho la o Waiola, nawai la ka mea hookani lealea e hookani ae nei? Na'u no, wahi a Poliahu. Ma keia mea, ua hoi aku la o Waiola a hiki imua o kona mau hoa a hai aku la ia laua i kana hoi i lohe ai ia Poliahu, a no ia mea, ua hoopuni paa loa ia na manao iini i ke keiki alii o Waolani no keia hana a ka wahine noho mauna, aia no hoi i keia wa a Waiola i hoi mai ai, ua ulele hou mai la no o Kalauakolea i kana mea kani mamuli o ka makemake o Poliahu ka mea a na malihini e kuhihewa nei i na olelo a ka mea hale, a ua like paha ia mea me keia mau lalani mele nahe. Puni au i ka mali leo a ke kauka. Kuhi au i ka pelo leo la he oiaio. Ma keia hookani hou ana a Kalauakolea, ua oi palua ae ia i ko ka mua.

Aia i keia manawa i heie aku ai o Kukuluokahiki a launa pu iho la me Poliahu ma ke ano he kane a he wahine, a ma keia mea, ua olelo aku la ua ui nei o Waolani ia Poliahu, o oe waie no auanei ka wahine hookahi o keia uka nei? Pane aku la o Poliahu, aole, he ekolu makou, owau a me ko'u mau kaikaina elua. Auhea laua? wahi a ke kane. Ina aku no iloko o ka hale laua. Aole anei e hiki ia oe ke olelo aku ia laua i mau wahine na ka'u mau aikane. Hiki no ia'u ke olelo ia laua i kau mea e hai mai nei. Ma keia mea, ua hoo-

ko like ia ko lakou mau makemake a pau ia wa, a ma keia mau hana no hoi, ua poina loa ia ka manao ana o Kahaiakekua no Paliuli a hala kekahi mau mahina o ko lakou noho ana ma ia ano, a he mea maopopo ua hoohihi loa na manao o ua poe malihini nei i ka ui o ua poe kaikamahine nei o ka mauna, a ma ia kumu no lakou i noho ai malaila a hiki wale no i ka huli ana o Paliuli ia Hawaii a puni me ka loaa ole iaia, a ma ia ano no hoi i hiki mai ai o Keaomelemele i ka paeaina Hawaii nei, a nolaila, e waiho iki kakou i ke kamailio ana no Kukuluokahiki a me kana mau aikane a he mea pono ia kakou ke kamailio no Paliuli. Aia i ke awakea o kekahi la, ua pauhia loa o Paliuli e ka hiamoe, aia nae ma ia hiamoe ana, ua ike aku la oia i kona kaikunane kane e noho ana me kekaki wahine ui, a mamuli o ia ike ana, ua pihoihoi loa ia kona manao no ka huhu no kana mea i ike ai ma ka moeuhane, a no ia mea, ua puoho ae la oia mai kona hiamoe ae me ka manao eia la i ke kino, a no ia mea nohoi ua noonoo iho la oia i ke ano o ia moe ana i ike ai, he oiaio paha aole paha, aia nae ua ulu mai la na manao pono ole iloko ona ia wa, a haule mai la na waimaka me ka mokumokuahua o kona naau a no ia mea aole oia i hele aku imua o Waka la e hai ia mea, aka, mamuli o ko Waka haohao mau iaia, ua heie mai la oia a hiki imua o kana hanai, a iaia i ike aku ai i na helehelena o ke kaumaha a me na waimaka e hoopulu ana i kona mau lihilihi a me kona mau papalina, ua ninau koke aku la ia. He waimaka aha keia e kuu lani e uwe nei? A no ka pane ole mai o kana hanai iaia no kana ninau, nolaila ua palua a pakolu aku la kana ninau ana, a ia wa i pane aku ai kana hanai, heaha mai ka hoi kau, ua ike iho nei au i kuu haku lani kaikunane e noho pu ana me kekahi wahine a'u i ike ole ai mamua a ma ia ike ana o'u ma ka moeuhane, ua punia loa ia au i ka huhu nona me kuu manao eia la i ke kino, eia ka he moe, a oia ko'u mea e uwe la a hiki wale iho la oe i keia wa, nolaila e nana mai oe i ka hoike a ka po, he oiaio paha aole paha, e nana iki mai hoi oe i keia.

Ma keia olelo a Paliuli imua o kona kahu hanai, a ma kona ano mana kupua no hoi ua ike koke oia a hai aku la ia Paliuli, he mea oiaio ka hoike a ka moeuhane ia oe i keia awakea, aia ko kaikunane kane me ka wahine e noho la i keia manawa, aole nae oia wale no, aka, oia a me na aikane ana i hele pu aku nei, aia la me na kaikamahine noho anu o Maunakea, ka poe no lakou ke kapa hau, a he mau kaikamahine no ka welelau o na pali o Hamakua a no ke alahaka ulili o Koholalele.

Ia lohe ana o Paliuli i keia mau olelo a Waka, he mea e ke ku pouli o ke aloha iaia iloko o kela wa a uwe hamama ae la oia me ka leo nui e paiauma ana, a no keia mea, ua pane aku la o Waka: E kuu lani kuu lei hoi, ano e hoopau i ka uwe ana, nolaila, e hele au e ike i ke ano o ko kaikunane ma kana huakai i hele aku nei, a ina ua like pu me ka'u i hai aku nei, alaila na'u no e hai mai ia oe ia mea, no ka mea, he kuaaikahu ia mea a he hiapaiole hoi, a he hana ka i ka ai, kuu ia aku i kona makemake, a no keia mau olelo maikai a Waka, ua akahele malie mai la ka uwe ana o Paliuli, a i loa no hoi a pau ka laua olelo ana, ua kahea koke aku la oia i ka manu nui oia hoi o ke kaupu au moana, a he manawa ole no hoi, malu ana ua manu la mamua o ka puka o ka hale a laua e noho nei.

Aole no hoi i liuliu iho o ko Waka kau koke aku la no ia maluna o ua kaupu nei a he manawa ole no hoi hele ana laua nei maluna pono o ka piko o Maunakea, a ia laua nei e hoolai ana maluna o ua wahi nei, aia hoi ua loaa iho la ia Waka ka ike ia Kukuluokahiki ma e noho pu ana me na wahine, a oiai lakou e nanea ana i ka noho me ka manao ole ae eia ke kiu maluna iho o lakou kahi i hakilo ai, me ka palanehe, a me ka ike ole ia i komo aku ai o Waka me kona alanui manu iloko o ka hale a loaa pono iho la o Kukuluokahiki me Poliahu a me kana mau aikane me ka laua mau wahine. Ma keia ike ana aku o Waka ia lakou e moe pu ana ma ke ano he kane a wahine, ia wa i pane koke aku ai o Waka me ka leo nui:

E Kahanaiakekua, o Paliuli anei keia wahine au e moe pu mai nei olua? Ma keia leo o Waka, ua hoopuiwaia ae la ko lakou mau manao no keia leo ninau a malihini hoi i ko lakou lohe ana, a

aole no hoi i pane ia mai keia ninau a Waka e ke kane a kana hanai, nolaila, pane hou aku la o Waka, ano, e ku koke ae oe i keia wa a hele mai me a'u a hoi kaua, a ina aole oe e hoi pu me a'u alaila e hiki koke no au imua o kou mau kahu hanai ma Waolani, a e hai no au i kou haule ana iloko o ka hewa a me ka haumia i ae ole ia e lakou, a e loaa no ka uku no kau hana, a me ka hoopai ino maluna ou, nolaila e ku ae oe i keia wa a hoi ae kaua me ke kaulua ole o kou manao no kuu mea e olelo nei ia oe. I ka pau ana o keia mau olelo, ua ku koke ae la o Kukuluokahiki a hele mai la. E like me ka olelo a ko laua kupuna wahine me ka hai aku i kana olelo kauoha i kana mau aikane elua oia hoi o Waiola, a me Kanukuokamanu, auhea olua e a'u mau aikane aloha, eia au ke hoi nei mamuli o ke koi a ke kahu hanai o ke kaikuahine o kakou, aka nae, eia ka'u olelo ia olua, e noho malie no olua me na wahine a kakou ia nei, aole au i maopopo i ka wa o kakou e halawai hou ai, nolaila e hoomanao olua i keia mau olelo me ka poina ole, a pau keia mau olelo ua kau like aku la laua nei maluna o ua manu kaupu nei, aole no hoi i liuliu iho hiki ana laua nei i ka hale kahi hoi a Paliuli e noho u aku ana me ke aloha, a i kona ike ana mai i kona kaikunane e hoi aku ana me ko-

na kahu hanai, ua olioli loa oia, a ma ia hope iho ua hahai aku la o Paliuli i kana moe e like me ka mea i hai ia ia Waka maluna ae nei, a ua ae aku kona kaikunane me ka pololei. E na hoa heluhelu, e kamailio pokole kakou no ka Poliahu mau hana me kona hiki kino ana ma kahi o Paliuli a me kona kaikunane e noho ana. Ia Waka ma i hoi aku ai, ua noho iho la o Poliahu me ke aloha nui a me kona mau muli pu, me ka hiki ole i ka lakou mau pelo a mali hoi ke kaohi aku iaia, a ua lilo oia i ka ulaia. A i kekahi la ae ua makaukau iho la o Poliahu no ka hele ana. A iaia i liuliu ai no ka hele ua ninau mai la kona mau kaikaina iaia. Ano ke haohao nei maua nou, me he la e hele ana oe, nolaila e hai mua mai oe ia maua, a ia wa i hoike aku ai keia ia laua penei: Auhea olua e na pokii, ua ike olua i ke kumu o kuu hele ana, a aole ia he mea ninau na olua, a ina hoi i pono ka'u hele ana oia iho la no, a i ole no hoi ua hiki no. Ma keia olelo a Poliahu ua maopopo i kona mau pokii kana wahi e hele ai, a mamuli no o ko Poliahu ano mana, ua hiki mai la oia ma ko Paliuli ma wahi mau e noho nei, a iaia i hiki mai ai malaila, ua noho oia maloko o na ululaau a hiki i ka poeleele ana, ma kahi e ike ole ia ai oia, a i ka uhi ana mai o ka malu o ka po, ua hiki aku la oia mawaho o ka hale o Paliuli ma, me ka hoohalua ana no kana mea i manao ai.

Ia Poliahu i kokoke loa aku ai mawaho o ka hale, aia no hoi ma keia po, aole i loaa iki ia Kukuluokahiki ka hiamoe maikai, oiai ka wahine noho mauna e noho hoekepue aku nei mawaho. O na kiai hoi o ke kaikamahine alii Paliuli a me kona kupuna wahine Waka ua pauhia loa lakou e ka hiamoe nui a me ka manao ole o lakou eia keia eueu mawaho kahi i noho aku ai, a ia Polia hu e noho nei me ka ike ole ia mai me he la e i ae ana keia mau mapuna mele Akahi hoi au a ike lea, I ka hana noiau a ke aloha.

I ka aneane ana aku e hiki i ka hapalua o ka po, ua hele aku la o Poliahu a komo aku la iloko o ka hale me ka ike ole ia mai, no ka mea ua pauhia loa ia Paliuli e ka hiamoe nui, a o kona kaikunane hoi e hiaa ana no oia, o kona mau maka wale no ke pili, aole nae he hiamoe no kona manao nui no ia Poliahu, aole no hoi paha oia i halawai me na hihio no na kahoaka e hiki mai ana kana mea e hiaa nei o ka po loa, aka aia nae iaia e manao ana pela, ua komo aku la o Poliahu me he popoki la a me ka nehe malie oia i hiki aku ai ma kahi a Paliuli ma e hiolani ana, a i kona hiki ana malaila, ua loaa pono aku la o Kukulaokahiki, a iaia e haha ana ma kona lae, ua puiwa koke ae la oia me ka ninau pu ae, owai keia e haha mai nei? Owau no, wahi a Poliahu. A ia wa i hoholo hou ai na manao no ka hoi hou ana i ko laua wahi mua, a ia wa i ahai hou ai ka pupuhi he ia no Ukoa. O keia keena kuai lole mua iho nei o Ku Kima ma alanui Nuuanu, ua manao wale ia e lilo ana i ka hui o Kong Lun Chung Hoomakaulii no hoi ka Pake, ka i no ka haole wale no hoi la.