Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIII, Number 51, 20 December 1884 — HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE.

KA PUA NANI IUIU 0 Kealohilani, Kahiapaiole Nuumealanl a me Kuaihelani; ka mea nana i uneune ia Konahu&nui a kaawale o Waolani ka aina o ka poe eepa a pau i noho aL

Hoopukaia e ka Haku AīooUlo kaulana Mos€ Afanu } no ke Kuokoa. IA Paliuli e noho nei me na kamaai na o ka makani anu he Waikoloa, ua uleu aku la ua mau kaikamahine nei i ke kui lei mokihana iluna o Kaala, ame ka lau o ka mauu ne-ne he mau mea ala keia, aua hakuia keia mau mea i lei no ka malihini, a oia no Daha ka mea i hakuia'i ke mele eka poe kahiko : •'Hoi ke kupukupu ka ne-ne i ke kufla. Hoi Kawaikoloa —ne » ke kehau." Ia laua i hoi mai ai me na owili lei elua ua haawi aku la laua i$ mau mea i ka malihim, a ua lilo ia i mea maikai i kona manao; a iaia e noho ana, aia hoi, ua hoike ia mai ia he mau lealea e Kalena a me Haleauau, a aa hiki i ka mea heluhelu ke puana ae i keia mau lalani mele e pili ana ia Kaleoa :

"Nihi mai Katraikaloa, AIo i ke kula o Kalena, Ke hui nei o Kalena, He pana Kukamloko." A na keia mau mea i hoonanea iaia i kona noho ana malalla no kekahi mau la, a iiuiiu iki ua hai aku la o Paliuli i kona manao hele imua o na kamaaina, a ua nui ko iaua aioha a me ka ohana iaia. I kekahi ia, ua makaukau ae ia oia no ka hele ana, a ua ukaii pu aku no hoi ua mau kaikamahine nei a hiki maiuna o Kolekole, a malaila lakou i haawi iho ai i na aloha hope loa, a huii aku la no hoi keia pii aku la no ke kuahiwi o Kaala, a hoi mai la no hoi o Kalena ma. Ia Paliuli i hiki aku ai maluna o ua kuahiwi k, aia hoi, ua auwana wa)e aku la no keia iloko o ka nahekhele io a ianei; a iaia e hele ana a hiki ma kekahi ki-owai nui, i kapaia • Kiowai o Kaala, a iaia t panea ana

malaila no ka manawa, oiai e !awre aku ana Lehua i ka la a kokoke i ka Hika?, a iaia e hoomakaukau ana e hiamoe malaila, aia hoi, hone ana kekahi !eo hula me ke olioli, a no ia me;i f ua hiki ole iaia ke hiamoe ma hai o kela iokowai, aua iilo ia i mea hia-a loa no-

t| Juki ike ao ana ae o nei, a noho ana m3(aiia, heW mai k oia aku ma ka «relelau oka pali o Kumaioo, mauka pono o Waianae, malaila oia i noho ai a ahiahL Ika poeleele ana iho, pa-e hou ana no ua leo hula nei ana i lohe ai, aole no hoi o kanamai ua mea he lealea i ko ianei hoolohe aku, a iaia e hoolohe ana a liuliu iki, ua hele ae la keia maluna o ia welelau pali, a kupono keia maluna o Puhawai, ua maopooo loa iaia na 'leo hula he nui wale a—hookahi nae leo oi aku o ka lealea, oia no o Hiilaniwai, ka mea eao ia ana i ka hula tlaUapapa." He kaikanoahine ui keia ma kona mau helehelena a pau ke nana aku, a ua ao ia oia ma ia hana a lehia wale, a o ko N\'aianae kaikamahine kaulana keia oia mau la. Ano ko Paliuli manao nui e ike pono ika mea nona ka leo ana e lohe nei, ua iho aku oia ma ia pali a hiki ana keia mawaho oka hale e hula nei; eia nae, aole he wahi mea a ike ia aku ka goe o loko e hula ana, no ka mea, ua pamia ka puka a lua paa, elike no me ka rula mau oia j hana he hula, a hiki wale no i keia wa.

No keia mea, ua makemake loa c Paliuli e ike maka i keia mea» aka, aol( nae e hiki iaia ke ike aku; nolaila, us noho keia mawaho a hiki waie i ka ma nawa i hoomaha ai ka hula ana. Ij wa i puka mai ai o Hiilaniwai iwahe me ka poe hoopaa, a ia lakou e hooma ha ana mawaho, ua ike ia mai la o Pa liuli e kekahi mea hoopaa hula e nohe ana, ana ia mea i hai aku iko lakou poe a me Hiilaniwai; a 1 ka lohe ana e ka mea nona ka po hula, ua heie kine mai la oia e īke maka i ka mea ana lohe ai ia wa, a i kona ike ana t ua ko no mai la oia ia Paliuli e hoi maloko e |ka hale hula. Aia laua i komo aku ai iloko o ua hale nei, ua hele o loko a uluwehiwehi lua i na lau nahelehele, a aia no hoi iioko o ia manawa, ua kuu pau ae la o Hiilaniwai i kona ike hula "olapa,' 5 oiai, he "alaapapa" ka hula ana eao ana, ahe 12 ka nui o kana mau hoopaa, a hui me ke kumu 13, a he nui wale ka poe e noho ana malok^ oua hale hula nei. Iko Paliuli ike'na 1 ke ano o ka hula, a o ka inakamua no hoi ia 0 kona ike ana ia mea, a na ia mea i hoopau iki ae i kona aloha kane, a ua nui kona makemake ia mea, a oia kona kumu i lawe ai ia Hiilaniwai i aikane nana, aua noho loihi hoi oia malaila a hiki i kona hele pu ana me kana aikane ma ia kuahiwi aku a hiki i Kuaokala I kekahi la, ua hele aku la 0 Paliuli a me Hiilapiwai ma ke kuahiwi aku ahiki ma Makaha a me Makua, a ia laua e hele ana ma Kuaokala i ke awakea, ua hoouna akU la 0 Kane ma 1 na lau naheleheie e alai mamua, nolaiia, he manawa ole, hele ana ua poe iau nahelehele nei iluna 0 kahi a laua nei e hele ana. Ia manawa no laua nei i lohe mai ai i na laau e oli ana a e huia ana kekahi poe iaau me he kanaka la •

I ka lohe ana o Hiilaniwai i keia mau laau e hula ana mamua pono mai o laua, pane aku la oiaia Paliuli : He mea kupanaha hoi—ha keia mau laau e hula mai nei, akahi wale no au a ike i keia mea he laau e hula ana me ke 01l Olelo mai la o Paliuli; ua ike mua au i keia mea i ko mau hoao me kuu kaikunane ma Hawaii, na kona kahu hanai i lawe pu ae i keia poe laau; a me he mea la, na na kaikunane no keia mau mea i hoouna mai nei. Ma keia wahi i hai ai o Paliuli i kona hele naauauwa ana, mai ka mua a ka hope, akahi no a lohe pono kana aikane i ke kumu o kona hele ana. Aia iloko o keia hana mai a ua poe laau nei e hoolealea mai ana i kona manao kupouli i ke aloha o ke kane, aole nae be wahi mea a maliu ia aku o ia mau hana a hoi wale lakou me ka nele.* A ia laua e hele ana, ua ike mai laooo Kane ma iaia, ua iho pono mai la laua ma Keawaula, a malaila laua t hele aku ai a hiki ma ka lae o Kaeoa, kahi hoi nona keia mau Ulani mele : "He alel« Keawau!a, Na ka makani inowai, Naueue o Kaena, Pohaku o Kauai." Ia Paiiuli ma i hiki ai ma Kaena, huli ae la laua nei nana i na paii o NaneUa, j nolaila, ua h&i uo k« hoomanao a«i<

jkaua Hiakaikapoliopeie no Kaena t 1 hia $ noi aku ai i waa no laua e hoio |ai i Kauai roe WAhineōiuao» oia hoi !keb : u Leie o Kaeaa m« he p:anu U i ka [malie, Me he kaha na ka uwau !a na ra x ;

[Nenelea." laeieko !a pee, nnlaih la :a nei 1 noho tl 00 kekahi mau la. Ike ahiahi o kekahi la, ua noi aku o Paliuh i na kamaaina i waa no laua e holo ai i Kauau a no keia ole'o, ua pane mai la ke kimaaina, he wahi waa no» ao!e nae 1 kupono ia olua no ka hoio ana ma keia moana nui o Kaieiewaho, no ka mea, he moana kualaloa, a pehea la olua e lanakila ai ke holo ? Nolaila, he mea pono to* ia olua ke noho iho kakou i Oahu nei a hiki i ka t**a kupono e holo ai; aka, ina olua e paakiki 1 ka holo no Kauai, me he mea la, e liio ana oiua i luahi ua ka makani a me na ale oka moana, nolaila, mioamina maua ia olut i ka hele wahine aku a poino Ika moana, nolaila, o uka no keia noho iho, mai paakiki ika hele. Ma keia raau olelo maikai a Kaaiea, aole ho i pau ko Pa« iiuli manao paa no ka holo ana i Kauai, aole no hoi i pau kona manao nui i waa no laua, & no kona olelo pinepine aku imua o na kamaaina, noiaila, ua haawi ia mai !a he wahi waa uuku loa, (a he mea hiki paha i ka mea heluhelu ke hoomanao ae i kahi waa uuku 0 Hao i holo mai ai mai Maliko, MauJ mai i kela mau mahina aku nei; he uuku ia wahi waa, ua IUo nae na ale o Pailolo a me ke kai o Kaiwi i mea paani wale ia no a kapalulu ana kela i ke awa o Kou nei.) A pela auanei paha o Paliuli ma.

Ike hnkahiaka nui o kekahi b, ua liuliu laua nei no ka holo ana maluna o I kahf waa, a pau na lawelawe haawi ke aloha hope loa no na kamaaina. Aia iloko o keia manawa i o!e!o aku at o Paliuli ia Hiilaniwai : G kuu Hikane aloha, pehea la kou manao no ka holo pu ana me a'u i ka moana, no ka mea, he nui wale na pilikia e waiho mai nei ma kahi a kaua e holo aku ai, oiai ke ike iho la no oe he uuku kahi kuleana e hiki al No keia olelo a Paliuli, hai aku la o Hiilaniwai i kona manao : Ua maikai no ka mea au i hai mai nei ia'u, aka, aole nou ka makemake i koi mai ia'u e hele pu me oe, no'u no; nolaila, aole o'u manao no ka pilikia, ina oe e pihkia ana, o kaua pu no, nolaila, mai haalele oe ia'u lanei nei- A no keia manao o Hiiianiwai, ua lilo āe la ia mea he mea maikai hke ia laua. Ma ia wa no, ua panee aku la kahi waa o laua nei a lana ana i ke kai, a o ko laua kau iho no ia, a ua lilo ia Hiilaniwai ka heokele*ana mahope, a ia Paliuli hoi ke ka ana oka liu. Ia laua nei e holo ana no ke ala moana, he maikai wale no ka pa ana oka makani, aua noho malie na ale huhu o ka moana o Kaie* iewaho, no ia mea i hoomanao se ai ka mea kakau moolelo i keia mau wahi ialani mele : "Kau aku na maka nou e Lehua, £ ka haie hooipo a kuu aloha, I aioha ii hale lana i ke kai, Na puka aniani e alohi nei, Kau oe iluna o Kaiwalani, Hehi-ku i na aie o Kaieie, Eia ke awa o NawiliwiU." ia iaua nei e holo ana, huli mal la iai'a nei o ka waiho mai o ka «ina nona ka ehukai, a ke oni ae la hoi ka lae o Kahuku i ke kai, a ke ku kiiakila &ku* ia hoi ke kuahiwi o Kaala. Aia laua nei e holo ana, a e huli ana hoi e nana ika aina, he pakika he pahee waie no kahi waa i ka lawe a ke au, auku i ka hoiu a ka aie, a ma ke awakea o ua la nei, ke hele loa aku la laua i ka moaaa ioa. Ia wa hauie aku la o Paiiuli hia» moe, ka mea hoi a ka poe k ahiko i oielo ai, **ka hiamoe no ka bnei o uka; n i ka aui ana ae oka ia, aia boi, ua ike aku la o Hiilaniwai i ke oni mai a Ha» upu mamua pooo o ka iho o ka waa, a ke lele mal la hoi ke ao lewa me b§ manu la Ike kal Ike koweloweio lea ana aku oka la, ua ike pono loa ia ka aina o Kauai a pau loa, a ke ale aku 1« ke kai ia Oahu oei Ua hoomau eo laua nei ika holo ana me ka haawia* laki me ka halawai oie me na poino ma ka moana a hiki wak i ka polehuiehu ana, a eia no hoi o Paliuli ke waiho la oo iloko oka hiamoe nul A iloko o ia manawa, ua huli pono aku ta na maka oke kaikamihine o Waianae n u a pono i oa hoku kau ahiahi, a hookele aka la i ka ihu o ko laua waa uuku.