Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIV, Number 1, 3 January 1885 — HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE.

KA PUA NANI lUIU O Kealohilani, Kahiapaiole Nuumealani a me KuaiheUmi; Va mea nana i uneune ia Konahuanoi a kaawale o Waolani ka aina o ka poe eepa a pau i aonoai. * Hoopukaia e ka Haku Mooklo kaulana Most Manu, no kt Kuokoa. Ika aneane ana aku i ka pili oke ao, hele ana laua nei i ka moana o Kauai, akahi no hoi a puoho ae o Paliuli me ka nmau ae i kana aikane Ke lihi launa aku nei kaua ika aina ? Ae aku la o Hiilaniwal I nana io aku ka hana o Paliuli, ua kokoke loa laua nei ina kapakai o Kaual Ma ke kakahika nui ae, ua nee mai 1a ka ua kualau me na punohu ua koko e halii ana iluna o ke kai, a ia laua e kokoke aku ana mawaho o Wailua, ua haohno ko uka poe no keia ua a me ka punohu ia kakahiaka.

A ia uka i nana pono mai ai la laua nei, ua ikeia mai la iaua nei e lana aku ana mawaho o kuanahi o Kalehuawehe. O keia ko !aua nei awa i ike pono loa ia mai ai he mau wahine; nolaila i l»lia pu ae ai ke one o ka nuku o ka muliwai o Wailua, me ka peahi mai o ko uka poe ia laua nei e pae aku malaila; ua pae io aku laua nei O kahi waa o laua nei, ua kokua mai la kama aina ma ka hapoi ana aku i kuia. A o Maluaka, ke kaikamahine ui a eueu o Wailua. ma o kona oluolu, ua hookipa ia aku la laua nei la laua nsi i hoea aku ai i ka hale o ka eueu o ka wai halau o Wailua, ua hookipa maikai ia aku Sa laua nei; a ma ka oluoiu no o ko bua nei kamaaina, ua kauoha ae la ia e malamaia ko laua nei wahi waa. A ia Paliuli ma e noho la, ua piha na kamaaina i ka no iaua nei, me ke

kahaha pu hoi nō ko laua nei holo ana aku maluna o kahi waa uuku. Aia ta no» i loheia aku ai laua nei a puni o Wailua ame Kapaa; ana ia mea i kono aku i na keiki lalawai o ia mau wahi, e hele mai e ike i na malihini; ©ia hWaiehu a me Kaweiowai, a ike a papa !eojHr?wlhu* nei me na pnUia be mea nui iho la o Paliull afbe Hiiianiwaii k<> Kauai inan kaikoat&«htne. Ūa malama pono ia 'aua tae aloha a hala ka mahina hookahi me anahulu, ia wa i ninau mai ai ke kaika mahine Maluaka iko Paliuli ma I nao, Pehea ka manao e na maUhiiu ? ; Ina he manao e hek makaikai ia Kauai nei* alaihi e hai mai olua ia'u ? Ae koke aku la o Paliuli ma. alia nae hoi, e hai akwau ia oe i ke kumu o ko maua hiki ana mai i Kauai nei ; ae mai la no hoi o Maluaka, alaila hoomaka aku k o e hai i kona mooleio o kona #na e kona kaikunane kane, :tsai ka mua a ka hope; e like me na mea i hoikeia ma na helu mua o keia moolelo a hiki wale ai laua nei i Wailua; m%keia mau olelo a Paiiuli e kamaiUo nei, ua nui ke aloha o na kamaaina, na ko iakou mau waimaka no i e hele ilalo; a pau ka Paliuli olelo ana, ua hai mai la o Maluaka i kona manao I ia laua nel Ina peia, alaila e makaukau kakou no ka heie ana i keia mau la, ae aku la o Paliuli ma. Ma keia huakai oka hele ana a lakou nei, ua nui wale ka poe i hahai ma keia hele ana; ua pau loa na keiki kane a me na kaikamahine mea makua i ka hele pu me ka malamaia o ko lakou maluhia.

JUa haaleie lakou nei ia Wailua no Kapaa a me Keaha, a moe ma Anahola; malaila i hooluolu ai, a ao ae, hele mai lakou neia hiki ma Moloaa, a hiki ma Kilauea, moe hou malaiia; malaiia loaa hou ia Paliuli kela moe mua i loaa ai ma Hawaii e piii ana no ka poe olohe ana i ike ai eao ana ika hula. Ano keia mea, hai aku ia oia ia Maluaka i kona manao, oia hoi ko'u mea i koi koke aku ai ia oe e hele kakou, no ka mea ua noonoo au aole he wahi e ae e pau ai kou manao aloha iko kaikunane; eia wale no e aho e lawe au ia olua a hiki i uka nei o keia wahi, aia īlaila kahi oua poe olohe la, he poe ike a akamai lakou ma ke ao ana ika hula, ahe lua ole lakou ma ia hana; a hiki

ole i kahi mea ke hoopapa aku ia la kou ma ka oihana hula. Nolaiia e makuakau kakou a hele. I ka pau ana o keia mau oleio a Maluaka, ua hoomaka koke lakou nei e pii i uka pono a hiki ma Kahikikolo, a malaiia aku i hele ai a hiki maluna o na pali o Laauhaeleele, a ia lakou nei i noho ai maiuna o ia wahi, huli iho la ko lakou nanaina ia lalo o kekahi awaawa nui maikai, e kuku ana na hale, e piha ana na kanaka, aoie o kanamai ka maikai o keia awaawa. O kahi keia o ua poe olohe nei, he lahui kanaka keia ma ia wahi wale no e noho ai, he poe ikaika i ka hakaka; a ua like no me na wahine. Aia lakou e nono ana maiuna pono o ka pali o ua wahi nei, ua na lo aku la ka ia ma kela aoao o ke kuahiwi o Waialeale; aia i keia wa lakou nei i ike aku ai i na kane a me na wahine e komo ana iloko o kekahi hale nui; aole i liuiiu iho, o ka hoomaka mai la no ia o ka ikuwa o na leo, a he ekolu- hana ana pela, a meha iho la na leo; a ma ia hope iho i lohe ia aku ai ka ieo olioii o ke Maunahina e kolonahe mai ana maluna oka welelau pali a me na lau iaau, me he kui la e hou ana i ka puuwai o na malihmi, a ua hiki no paha ke puana ae i keia mau lalani mele : * "O Maunahina ka i iuna O ke ala kuhikuhi hma." A ia lakou hoi e hoolohe ana i ka leo olioli oua Maunahina nei, ua iho aku la lakou nei a hiki ma kekahi mau hale e ku ana, ua ike ia mai la no hoi lakou nei e kekahi poe olohe, he poe kaikamahine ui wale no; nolaila ua hoo-

kipa ia aku la lakou nei me ka maikai maloko o ka hale; a hele aku la kekahi mea a hai aku la t ua poe olohe huia nei I ka k>he ana oua poe oiohenei, ua hoomaka koke ae la ka hula ana; a. hele mai la lakou e ike ia Paliuli ko iakou ike ana, ua apo lokahi ia mai na n>aH>iini me ke aloha e na kama>! aina. O keia ka manawa a Maluaka i hai aku ai i kona alakai ana aku ia Paliuli ma imua o iakou e ao ia oia i ka hula, a no ia mea, ua iawe ae la o Maunahina ia Paiiuii a me HiOaniwai i mau a nana i hoomakaukau i na mohai e uhau aku ai imua o na poe kumu hula oiohe; a makaukau

i na makaoa, nolaik tu laweia aku la o i -Paliuh me HiiUmwai iloko o ka hale > hula, a makīk kahi ī kuhīkuhiā mai ai - na loina ona ano a pau oka huUL Aia - iloko o keia wa, i hoikeike mai Jti ua t poe olohe nei he kanaono a ot nje na 11 hauaun.i huU, aoee no hoi o kananiai • ua akainai 1 ka hula» me he mea la, e pa lakou maui ifxwae ila- • na oka moen»* huka m&laUuo oa pa-a i ma ko lakou mm hope» &me ht wm l opua h e pipii an& iksa a il&lo, Uke loa ko lakou i»au leo a n\e ke kuhi axm o na Hma» a pela nohoi me ke ka iana ' o na wawat\ oke ano keia oka hula kielei; e ko Kauai hula mua loa kek, a : o Maunahina hoi ka haumana oi aku oka maikai oka lea Na keia mea i hoopau ae i ke aloha kane o i'aliuli, a lioomaka iho la oia eaoi ka hu!a ia wa me kana aikane. Ika hala ana o na anahulu elima o ko iaua ao ana i ka hul?, ua liio ka helu ekahi o ka hula a me ka nanaina o na ano a pau ia Haliuii ma, a ua nui a hiaai na nianao a pau o ua poe olohe nei i na liaumana raa keia ao ana a PfLUutf*tna i ka-huli, aia kona leo ke aheahe la maluna o ke kuahiwi o Waialeale ame Pihanakaia* ni, a ke iohe !a ke kaikamahine nona ia wahi, i ka leo oiioli o Paliuli, oia hoi o Kalehuamakanoe; na ka leo honeho* ne oua Paliuli nei i hoouiuhua i kona manao a heie mai la o*a ma ke ala kuahiwia hiki ma na pali o Halelea,a hui pu iho ia me Paliuli ma a me na kamaaiaa a pau oia wahi; a lawe ae ia oiaJ ka mea nona ka leo ana i lohe ai i aikune nana, a komo pu iho la oia eao i ka hula; a

malaila lakou i noho ai a hiki wale i ka uniki ana o ka hub, a me ko lakou kaapuni ana ia Kaual Ma keia haoa a Paliuli ma e ao nel t ka hula, ua holo ka lohe a me ke kaulana o PaliuU a puoi « Kauai; a kc holomoku nei na kanaka c ike maka i ke akamai oke kaikamahine o Kuaihelani, ka mea nana i noho na ulnlaau ma- . uka o Olaa ma llilo a me Puna. (Nolaila, e ka mea e heluhelu ana i keia nanea, ma keia wani e waiho ai kakou i ka olelo ana no Paiiuli ma—a mahope aku, a e hoomaka kakou e olelo ma keia wahi no Keaomelemele ka liiena o Kealohilani, a me kona hiki ana mai ma keia Paemoku o Hawaii neL) i Ia Keaomelemele me kona mau ; kiai a me ka Mooinane? maluna o Kea- | lohilani, a iaia e hoomaka ai e hiolani aku maluna o kona wahi moe, aia hoi, lohe iho la oia i keia leo olioli a hula hoi, e ahaiia aku ana e na aheahe welelau makani iioko o ka lewa; i kona lohe ana i keia leo, aole i ioaa iki iaia ka hiamoe ana a hiki wale i ke ao ana, a he elima po ana i lohe ai i keia leo olioli, a no kona uluhua, ue hele aku ta oia a hai aku la ia ka Moomanea no kana mea i lohe ai; a pau kana olelo ana, hai mai la o ka Mooinanea, aole he mea e ae ka mea nona ia leo au e lohe la, no ko kaikaina ponoi no ia no Paliuli; eia la ma na pali o Kauai kahi i ao ai i ka huia; ua haaleleia e ke kaikunane o olua, ua lilo aku la i ka wahi ne hou o Hawaii ia Poliahu, a oia ke kumu oke ao anar ika huia. Iko ke Keaomelemele lohe ana i keia mea, kupu ae la ka manao ilokO ona e hele e ike i kahi i noho ai o ko iaua kaikunane, a noi aku la oia ia ka Mooinanea, e aho e oluolu oe e ae mai ia'u e hele au e ike pono i kahi e noho la ke kaikunane o ma.ua me ka wahine hou, a me kahi a kuu eaikuaana e noho la ma Kauai; ae mai la o ka Mooinanea i keia noi a Keaomeiemele, me ka haawiia mai o na mana kupua a pau iaia; a makaukau oia no ka hele ana nui, alaila, oleio mal la o ka Mooinanea, e hele oe a i ikeia mai oe e Kane, a i aua mai u oe e noho me iaua, ae aku oe i ka laua aua mai ia oe; oia wale no kou wahi kupono e noho ai» ae aku ia no hoi o Keaomeiemele i keia mau olelo a pau. Ama ia hope iho, liuliu ae la keia no ka hele ana mai, a haawi aku la keia i ke aloha i kona kupuna, a hele pu mai la oia me kona mau kiai a pau mai Kealohilani mai. laia e hoomaka mai e hele, ua iho mua iho la oia e ike ia Hiisi me Oiopana a me Ku ma laua o Hiilei» a ike mua iho la oia ia lakou a pau ame KaumaHiula, ka mea nena | ke kulana oi kelakeia a me ka ula iauna |ok o kona ili, e iike mt He ohia noho la i ka malu, kau-a o ka nani a me ka ui iauna ole luai, a Oia ko Keaomeiemeie hoopaa ana i kooa manao e lawe mai iaia ke hiki aku i kona wa e manao ai e h&ao me ia mahope o kona noho ana maOahunei