Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIV, Number 2, 10 January 1885 — HE MOOLELO KAAO NO Ka-Mahina Malamalama [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO Ka-Mahina Malamalama

Ke Ke;lti Alii o k& welau ann o ke aupuni 0 Hinedu, ka. Hiapaiole ona waoaJ<ua kanaka ole o Punealia, a o ka naihoi nana i ulupa na lua huna o na powa. (no ke KUOh'OA.) IKC»NA hele ana a hala na mahina ikolu ma na waoakua kanaka ole, a 1 ke kakahiaka nui 0 kekuhi la, oiai ua e a: ana 1 kona paina kakahiaka, 2 me he halulu ana na kekahi kikiao makani, kil ana iniua ona he kanalima a pane mai la ke alakai me ka leo r ui e wawalo ana malalo o na lau laau, i na keia leo hoi i hookau aku i ke anoano eehia maluna o ka kakou eu, i u oleio ana aku : E kahi keiki, aole oi i iohe he kapu loa keia mau ululaau ni puu, na awawa, a hiki loa aku i na ialani mauna o Irelani, no ka naita Hene'.e Hull, nolaila, ina he naita oe a 1 ole he hull paha, alaila, eia ka wa nou e pale ai i kou ola iho.

I keia wa a ke alakai o na powa e kamailio ana, ua ku koke ae la ka mea nona keia ilihia iluna a kokolo ae la ka ula ohelohelo ina kona mau papalina. Me ka leo olu oia i pane aku ai imua o \ona mau hoa paio : E pale no au no ko'u ola iho ke hoao mai oukou e lawe aku i ko'u ola, aole loa no hoi au e ha tiwi pio aku ia oukou ke noi mai oukou ma ia ano, no ka mea, o ko'u ku oloheiohe ana aku imua o oukou me ka aahu kaua ole, aole loa ia he mea no'u e haawi pio aku ai, aole loa au e haawi aku ana i ka lanakila ma ko oukou aoao, a e paio no au no ko'u |>ono, a i make au, ua make au no ka pono p kuu aupuni, hOlāila, ua makaukau aunoka :»alc ana, e pale anei oukou no ko oukou ola iho ? wahi a ke koa opio.

\a k*ia mau olelo a ke koa opio i ho-a aku i ka inaina wela iloko o ke alakai o na powa, huli ae la ia a pane aku la i kona mau naita : E a'u mau keiki i punahele īa'u, e lei mau nei i ka hanohano ma o na laau ihe, a e nohoaiii ana hoi maluna o ka oi o na pahikaua, e lele like aku e haehae i ko kakou enemi, e like me ka haehae ana o ka liona i kana pio. Aole no i upuupu iho na naiia ua lele like aku la ka lakou mau pahikaua a oaka ana ko lakou mau huim i ka malamalama o ka la, a ulele like iho la lakou e hoike ana kela a me kein i kona akamai, e kuu ana hoi ko lakou mau io huki no ka hanohano a lakou i lia mau ai. Me ka eleu nui no hoi i lele mai ai ka kakou i hope no ke kulana hou, aka, ua leie like aku no na naita me ka hikiwawe e like me ka hikiwawe o ka kakou eu; aka, ua hoopahaopao koke ia i ka ike ana aole ke koa opio ma kona kulana hou, oiai ua like ke koa opio me ka oloio ana a ka pua mai ka pana aku ia7a i lele hou mai ai a haule iwaena o na naiia, a niniu ae la oia iwaena o lakou me ka pahikaua ma kona lima akau. A i kona ku malie ana iho, ikeia aku la he mau apahu kino e waiho mokaki nui ana i ka honua, ua lele na poo; ku 'ho U ia a pane iho la maluna o na apahu kino : Ike pono iho la oukou i ka hua o ka manao haakei, a me ke kiaha koko o ka make mau loa, a ina e halawai ana au me ko oukou alii, alaila 0 ka pahu hopu ioa ia o ko'u manao. MAMUA nae o ko ianei hele ana, hopu iho la oia i ka pana me pahikaua i hooilinaia aku ai a kJei la ma kona puhaka, laia e hele ana * hala na pule ekolu, aole he mau mea nui i halawai pu mai me ia ma kana huakai, a pela no kona hele ana a hala hou he mau pule, aoie no he mau mea aana i keakea niai i kona hele mehaana; a i ko ianei aoeane ana e h&i aku i ke Kakela Omaomao, pii ae la oia maluna o kekahi kualapa nui a kiekie no hoi, a kiei aku la mao amaanei, a he mea ano e i kona mauao ka ana aku i ke kaupaku o ua kakela hoopahaohao nei e oni ae ana iioko o lewa, a ua hoopuniia hoi e ka ohu o kuahiwi, ka home hoi o na aiwaiwa 1 n oHoalii ai me ka hanohano nui. Iho la oia ilalo o ua kualapa nei a hele la no ke kakela; a iaia no a ku naa 'puka pa, maalo ana he mau naita a ku ana imua o ianei. A Uuliu ko lakou ku ana me ka pa-! ne oie, a peia pu no hoi me ianei. A me he nakolo la na ka hekili, ninau U ua mau naita kiu n«i: Owai otf

a nohea mai oe ? Hoomau aku la no keia i ka hele ana rae ka pane leo ole aku ia laua, a no ka haina ole ia aku o ka laua ninau, unuhi ae !a ka lua o na naita kiu i kana pahikaua a anapa ana iwaho, Ina aole oe e hai mai i keu wa hi i hele mai ai a me kou inoa, e kau koke aku no ka hoopai maluna ou.

I hele mai nei au e īke 1 na paia kapu o keia kakela eehia; ina eia iloko nei ko'u kuleana i hiki mai nei. Owai kou kuleana o keia wahi i hiki mai nei e ike ? No ka nani lua ole o keia keiki a laua e ike nei, ua makemake loa ihō la laua, a pane hou aku la : Aole paha oe e ae ia ana, no ka mea, he kapu loa keia wahi; eia paha ka pono, e huna maua ia oe a hala na la he 15, alaila, pau ke kanawai a ko makou alii i kau ai maluna o makou, alaila, e lawe aku maua ia oe maloko o ke Kakela Omaomao nei. Ua ae aku la keia i ko laua manao, a ua hooko koke iho la iaua e like me ka laua olelo mua.

I ka hala ana o na la i hoike mua ia ae la, ua komo aku la keia iloko o ua kakela nei ma o ke aiakai ana a kona mau kahu nana i malama. Ma kana hoomaopopo iho, aole he kakela i oi ae ka nani e like me keia. Ika Moi i ike mai ai ai i ka nani lua ole o keia keiki, ua pahola mai la oia i kona lima no ka lulu lima aloha ana me ia, a m'e na mapuna leo waipahe oia 1 pane mai ai : E ke keiki a ka nani a me ka hiehie i nohoalii ai, ka mea hoi a'u e hoohalike ai i kou nani me na po mahina piha he 14, i keia hora, ke lawe nei au ia oe i keiki hookama a i hooilina hoi no ko'u mau kakela nei a mau loa a ma ko'u ano he ike kilokilo ike ano ona mea a pau, nolaila, ke hoike mai nei kou kulana, he pua ahi oe a he naita hoi nana e ulupa na powa a me ko lakou mau lua hima, ahe koahoi nana e'pa!ukutultii'' o )ta honua nei, a hooki iho la oia i kona mau mapuna olelo. Huli ae la oia a pane aku la i kona mau naita he umi me na olelo hoolanalana manao : E a'u mau keiki punahele i hanaiia ai i ka waiu o na dia opio a me na pua momona o ka mauna o Ala[>a nei, ka poe a'u i hilinai nui ai, a he kukui pio ole hoi malalo oko oukou mau inoa naita pakahi a puni ka honua nei, ka mea hoi a'u i kaena ai aole he naita aole hoi he deragona nana e hookau i ka make a hoopai paha maluna 0 oukou; 1 keia hora, e kauaku malunao ko oukou mau iio, a holo aku ma na ululaau ē uhai holoholona ai e haawi ana kakou he ahaaina hauoli no ke keiki alii a Moi o kakou ma keta mua aku; e hele aku a lawe mai i na dia opio wale no, e wiki, mai lohl

I ka pau ana o na elelo a ke alii, ua kani koke aku ia ka o-le a ka puuku, a emoolfc ku ana he umi lio i makaukau i na pono a pau a nalo aku la keia ame keia naita i ka manawa pokole loa, a me he wili ana na ka makani puahiohio, ku ana ua mau kae'ae'a nei me na kauoha a ko lakou haku. Lele iho lakou a pau ilalo, a ia wa i poha hou mai ai ka o-le a ka puuku, a o ke ano o kela o-ie i kani hou mai ai e kauoha ana i keia mau iio e hoi i ko lakou mau ana-huna.

(E na hoa hoinainau o keia moolelo, e wehewehe iki au ma kahi e pili ana i ke kahea ana a ka puuku i na lio he umi ma ka leo o ka o-le.

Aole naa ke ano mana keia mau lio e hiki mai ai imua o ko lakou mau haku me ka hikiwawe loa, aole no hoi ma ke ano kupua, ua hiki no*i keia puuku ke kahea aku i umi lio a hiki aku i ke tau sani o na tausan» lio ma ka leo wale no oka o-Ie e hele mai ai ai a e hoi aku ai iko lakou ana-huna, a pela me ka moolelo o ke Kakela Omaomao, he 12 wale no ka nui o ka poe e noho ana malaila, o ke alii, o ka aiihikaua, a me umi naita wale no, a e hoomanao iho e ka poe heluhelu, o Ka Mahina Malamalama aku ia ka 130 lakou.

Ia lakou nei 1 noho ai a haia na puie ekolu, aole no i ao ia keia ma na mea kaua; ua noonoo nui nae )ta Moi i kana mea e hana aku ai maiuna o ke keiki I ka piha ana o ka mahina hookahi; hoomakaukau iho la ka Moi e ao aku i kana keiki, a i ka pau ana o k« lakou paina ana ma kekahi ia pane aku la ka Moi imua o kana keiki penei: E kuu keiki, e hoomanao, aia i ka hora ewalu, e lawe aku ana au ia oe i na lua huna ilalo o ka honua nei, aia malaila na ano mea kaua a pau i hoakoakoaia maloko 0 na nimi, a oko la kou mau paia * puni be mab«k wale na Ua ae aku la kda.

I ka hiki pono ana ae i ka manawa e iho ai laua nei ilaio„ pane hou mai ia ua Moi nei : E iho kaua īialo, aia malaila na mea a pau e pono ai no ko'u ao ana it oe. Ua hele aku la iaua nei ma ke a)a e hiki aku ai i na lua huna, a ua nui ke pahaohao o ke koa opio 1 keia wahi a laua e hel# nei no ka malamalama, oke kumu, no ka nui ona n.ea nani, a ua hala mai ia laua na mile he 3 a oia kekahi kumu kokua nui i ko iaua hele ana, o ka malamalama o na mea nani a pau. Ia laua i hiki aku ai ma ua mau rumi qei, aole no hoi o ka nunui a kana mai, ua malamalama a puni me ka daimana, ke gula, a me na mea nani no a pau loa, a lawe aku la ke alii e hoomakaikai i kana keiM ma na wahi a pau loa 0 na lua huna, a ua hoike pu mai la no hoi oia 1 ka uioolelo o kekahi mau naita kaulana o ke au kahiko a me ko lakou mau inoa pakahi, oiai hoi ko lakou mau kii e kau mai ana ma na paia mahala a puni, a 0 ke kii o kona ! makuakane kekahi e kau pu mai ana.

I kona ike ana aku i ua kii la, ua kulou īho la ke poo 0 ke koa opio ilaio a huai mai la kona mau waimaka, na waipuna hoi 1 ke aloha makua ma kona mau lihilihi; ninau mai la ka Moi : Heaha kau e uwe nei ? Ua hoole aku la nae keia. Pane hou mai la ka Moi : Ke kau e wale mai nei no na halia ana ia'u me he makuakane la kekahi nou iloko o na naita a'u i hoike aku nei, a i ole ia aia paha iloko 0 na kii gu!a o na Moi o ka honua nei.

1 ka pau ana 0 na kukai olelo ana a me na waimaka e loku ana ma na papalina o ka opio, pane iho la ke alii, e hele kaua e hookomo i kapakila nou, aia mao na aahu kila paa loa. Ua hoole aku la keia; a pane hou aku la ka Moi, aole oe e pono pela e hana ai, no kamea,eaoaku,Ma^ja,^ji»,^ mea kaua, a ina e loaa ana ia oe ke koa ame ka ikaika, alaila oka makia ia e paa ai ke aupuni ina he aupuni kou, a ina aole oe e komo ana i ke kapa kila, alaila aole oe e komo ana tua ka papa helu inoa o na naita.

I ka hooki ana o ka Moi i kana ole 10, ua pane koke mai la kana keiki me ka oluolu : Aole au i manao e hoaahu ia'u iho me kekahi kapa kila i mea e pale aku «ii i ka oi o ka pahikaua a me ka maka winiwini oka laau ihe. a na ke au oka manawa e oike mai i ko'u komo ana i kapa kila no'u, a pau ae la kana kamailh ana.

Ike iho la ka Moi ua paakiki loa ka | manao o kana keiki, nolaila pane aku j la ke aln ; Ano ko'u wa e ao aku ai ia oe, e ku me ka makaukau a e pale nou iho me ka hakalia ole. Ia manawa no, me he anapu ana la na ka uwila, poha ae la na hauna pahi a laua me ka helelei ana iho o na huna ahi iluna o ka papahele mahala, na keia hauna pahi koikoi i kau iho malunaokona makuakane i hookomo iho i ke pahaohao iloko ona, o»ai ua panai mai la kana keiki i ke paie ana nona iho me ka hikiwawe loa, a iloko no oia waoia i haalelepau aku ai i kana hauna pahi maluna o kona makuakane, a ua pale ae la oia me ke ano hiki pono ole, no ka mea, ma kona manao wale ana o keia kekahi o na hauna pahi koikoi loa i halawai pu me kana pale i loaa ole iaia mamua, a ua hoopahaohao ioa ia oia no ka iua ole o kana mau hauna pahi a pau, a iloko o hookahi hora ko laua kupapa ana me na pahi, aole hiki i ka Moi ke haawi hou aku he mau hauna pahi maluna o ke koa opio, a o ke paie no ka mea pono iaia iloko o kela manawa, oiai kana keiki e hooieie pau ana i na ike a kona makuakane ponoi i ao aku ai ūua. ' I ka hala ana o na hora elua o keia ao ana, ua hai pu ae la ka pahi a kona makuakane i eha pauku, a no ia kumu i hookau aku ka weli maluna ona, a ua noi aku la oia i kana keiki e hoomaha laua, a ua ae aku la keia i kana nol I ke kuu ponō ana iho o ka nae, ua pa ne aku la ka Moi : Aole au i manao !he keiki malihini oemana mea kaua, me he mea la ua loaa aua ka ike ia oe no ka mea, o ka'u mau hauna pahi a | pau i manao ai e moku oe, eia nae ua |loaa e mai ia no ka pale o ia hauna a'u | ia oe; noiaila, ke manao nei au ma kuu ike kilokilo, aole no paha he naita e lanakila maluna ou a puni keia mau welau anu, a pukio ioa aku ma ke ao holookoa, a aole no hm he naita nana e hookau iho i ka weli a me ka maka oi o na mea kaua maluna o kou oiwi kilakila, a he mea ol« na enemi imua ou.

pau ae U kana mau kamailio ana 110 mau mea, lena aku !a wa i kana \if\ki e kii aku i na koi kaua aia ma ka

rumi helu kanalima; lii hooko koke i%| keia kauoha me ka hnkalia ole, a mo-! kaki ana i ke aio; hopu'pikahi hke iho j la laua he mau koi kaea a'lipnene pono iho la ma ke kulana miikai no ka paio ana; haka pono ae la na nMika o kiiahi i kekahi, a emoole poh* ae la na hauna koi me ka ikaika nui.-»Ua hoohalaia he hora ma keia ao ana, ia wa i loaa pono aku ai ke koi a ka makuakane a mahele pu ia aeia i elua apana, no ka mea, 1 keia wili'na no, a ia aiu'na ana iho, a ia waiho'na ana no, lele aku la na apana i kahi e. ( Aoh i pau.)