Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIV, Number 5, 31 January 1885 — HE MOOLELO KAAO NO Ka-Mahina Malamalama [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO Ka-Mahina Malamalama

Ke3ā Alii o ka wel&a anu o ke aupuni 0 HīnMn, kx Hiapaiole o na waoakua ole o fiuricalia, aoka naitk tei aaaa i nlnpa na lua huna o na powa. ( Kakauia no ke KUOh'OA.) ENA HOA hoopapa, ma ko oukou ano he poe i ailolo ma o ka paulehia i ka lawelawe ana i na mea kaua, a he niau naita maopopo hoi i hilinai nui ia e ko oukou Moi nei, e Lawe ana anei oukou i ka oukou mau kaua a p&io mai me a'u ma ka ruia ? I keia wa & ke koa opio i ninau iiku ai, ua loheia aku la na leo olowalu o na naha e hooia mai ana i kana ninau. lioko o ia eianawa e ikuwa ana na leo aok loa i hoopalaleha ka haku puuku i kana apana hana, aka, kau ae la oia i ka pu ma kona waha a kani pohapoha aku la, oiai oia e hoonakolo ana i na uaia me ka leo o kana pu, e haawi axia boā i ka hoailona hoomakaukau no na aoao a elua, a la wa i ikeia aku ai ust tnao iae-00 nei e hookuene pono iho ana, a emoole haawi hou ia mai la ka hoailona no ka hui ana o na aoao a eloa, a ia wa i hoomaka mai ai na naita 0 ka Moa e lek aluka mai maluna o ka caita ojmo. Ike iho la ka naita opio keia poe i iawe maoli i ka rula o ka paīo ana, o ke ku pakahi ka mea i kauoiaaia e ka Moi, aka, ma keia lele aluka ana, aa hooi loa ia ae la kona inaina i na ae apnuhi wale ana a ua poe naita la, nolaila. me ka eleu oia i hookuemi ho mai ai i kona lio. a ia wa oia i haawi j xo ae sā i na kui kepa ma ka opi o kona lio, a me he imo ana la na ka maka haak ana keia iloko o ke aluka o na naha a haawi pau ae la i ka ikaika o kona mau olona, oiai kana pahi e niniu poahi ma na aoao a pau o kona lio, a e hīna ana na lio a me na koa pu me he palaoa la imua o ka pahi kakiwi; a he aneane paha e hapalua hora keia kaua hahana ana, ua ikeia aku la na lio a me na naita pu e ahu mokaki ana i ka ho«oa, a o ka naiu opio wale no ke ku mai ana_ Ku iho la ke koa opio a nalu iho la, pehea la keia poe i manao ai e lele aluka mai maluna o ka mea hookahi a hoao ao hoi e uhaki i ka rula o ka oi hana naha. laia no e nalu ana, ike ake la oia he mahele naita hou e holo poloki mai ana iaia, no ka mea, o kela poe eahu a lala kukui la malalo 0 kona ma& kapoai he hapalua ia o na haneri nb i kauohaia'i, a o ke koena keia e boSo mai nei Iloko o kela wa ua like oia me ke tiga makuahine i ka wa e laweia ai kana keiki; hoohuli pono ae la oia i ke poo o kona lio a hookele pololei aku la no kahi a ka puulu lio e holo mai ana. Emoole, halawai ae Ia lakom i kahi hookahi, halakau ae la na mea kaua, puko ae la ke ahi o na medala kila, a kani oeoe ae la i ka lewa, e hoouna ana i ka lono iloko o na lua huaa o na powa, o Ka Mahina Malamalama ka moho, o ka la me ka olali o ke kahna paia He manawa uluaoa loa keia, e hahau ana mao a maanei, e haule ana ka poe i eha a make, a i ka mao sna ae o na leo haukawewe o na mea kaua, aole loa hookahi o na naita o ka Moi i ikeia mai e ku aku ana, aka, o ke koa opio wale no ī hele a paumaele me ke koko o ka poe i lukuia me ka oi o kana pahl Ike mai la ka haku puuku 1 keia poino nui 0 na naita, nolaila hookani hou ae la oia i kana pa emoole kn ana he mau hanen naita hou. O keia man naita i kaheaia, ua makemake ia lakoa e hookaawale aku i ka poe i make a eha no hoi, a ua haawiia aku ia na kauoha e like me ia, a he manawa pokole loa ua hookaawale koke ia e like meke kauoha. 1 keia manawa a ke koa opio e ku nei, na auhee aku la na hiona o ka inaina maluni ona, hala ae la na manao ulaku o ka huhu, a hoi pono iho la ka noonoo ana no ke aloha, ka minamina, a me ka hoahewa loa ana no kana man hoopai weliweli i hookau aku malunao na naita o ka Moi, a o kona mau hoa paio hoi. I keia mau noonoo like oie e ala mai nei iloko ona, nolaila, hele pololei aku la oia imua o ka Moi kona makuakane hookama, a kukuli iho la ma kona mau kuli, a me ka leo o ka walohia oia i pane aku ai: E ka Moi e noho alii ana maluna o na lua

huna nui o ka honua, ano, eia au he pio nau iloko o keia hora; 0 na hoopai mainoino loa a'u i hookau aku maluna 0 kou mau haneri naita, oia ka kuu naau e hoahewa nei; aole me ka waiwai he nuī, aole me ka ikaika lua ole e loaa .hou ai ia'u ko lakou mau hanu ola makamae; nolaila, ua inanao au e haawi aku i ko'u kino e make i panai no ko lakou mau oia pakahi i kailiia ae e ka'u pahikaua menemene ole; aka, ina e loaa ke aloha ia mai e kou ihi kapu e ka Moi e loaa ia'u ke kalaia, alaila, o kau mea e pane mai ai oia ka'u e hooko ai. 1 keia wa i pane mai ai ka Moi, me ka pahola koke ana mai i kona mau lima i ka opio e kulou ana*. E ke keiki nona ka ikaika lua ole, ka mea a'u i manao he opala imua o ko'u mau tiga inu koko, ano e ku ae iluna, no ka mea, o kahi au e kukuli !a aole loa i kupono no kou kulana. 0 keia ka la ou e lilo ai i keiki na'u, a e hookau pu ia aku ai ka īnoa naita maluna ou. Ano ua haulehia ko'u mau kae'ae'a i kou ikaika lua ole, e ku ae a hoi mai me kou makua no ke kakela, no ka mea apopo e haawi ana au he ahaaina hauoli nui. 0 ka liaulehia ana o ko'u mau pukaua, o ko'u haulehia ana no ia. No keia mau olelo a ka Moi, ku ae la ia a hoi nui aku la. la lakou 1 hoea aku ai i ka hale kakela, ua malama ae la ka Moi he ahaaina hauoli no kana keiki, a kauoha pu aku la oia i kona haku puuku e kahea aku 1 elua haneri lede iloko 0 na ana huna, a he mea ole ia i kana haku puuku ma ka hooko koke ana i na kauoha, a oiai na lede nohea hoi e nanea ana me ka manaolana ole ae he mau hauoli ke malama ia ana, hone ana ka , leo o ka o-le, a ia wa koke no ua maI kaukau ae la na mea a pau, oiai hoi ka leo hone o ka pu e kani kapalili ana me ka nahenahe i ko lakou mau pahukani a e loku ana hoi me he iia ana la no ka ipo i ko lakou mau puuwai pakahi. I ua mau lede nei e hoonanea iki ana, no ka lua o na kauoha, ku ana he elele me kona nani nui, a hoike aku la e like me ke kauoha a ka Moi, a nalo aku la, uleu koke ae la na lede a ku ana me ko lakou nani nui, Aia hoi iloko o keia pohai o na wahine ka ihuanu ' Wasuviana' ka ui nohea puuwai waipahe o Etineboro, a o ka ui hoi i kapa ia ka opuu daimana o na lua huna. I ko lakou luana pono an;i iho, e naiK-a ana hoi i ka pa kolonahe mai a na ahe kehau, aole loa lakou i manao mua e hiki mai ana ka mea nona keia ilihia, a na kona nani auanei e pahola ae i na kipona a ke aloha a me ka hoohie maluna o lakou pakahi. Ua makaukau na mea a pau, aia ae la na puali o na mea kani tna ko lakou wahi, a | ua hoohiwahiwaia hoi ka rumi ahaainā me na mea nani a me na luhiehu hoi 0 ka waokele, a eia pu hoi ua mau īhua 1 nu nei ke hilinai nui la ia Puna kalele' ia Ka« iloko o ua keena la, a e kali < ana hoi no ka manawa e malama ia ai na hauoli o ka la. I ka hiki pōno ana ae i kn manawa, ua kuupau ia mai la na leo hone 0 na l mea kani, a e wawalo ana hoi na leo wailohia o ka nauoli, i kei? wa i komo mai ai ka naita opio me ka hiehie, a ia wa no i hoalii iho ai ka meha maluna 0 na mea a pau, oiai na lede e lou iki I ana kahi i kekahi no ka nani lua ole o keia naitaopio, oiai ka nani kilakila 0 ka kakou koa e hoonaue ana i ka puuI wai o ka ui nohea o Etineboro, a me he la o na lia ana a pau o ua ui la, ua komo kulipolipo aku no ia iloko 0 ke aloha kakia, a he mea hiki ole i keia makapeni ke hoike ae o ua ui la wale no ka i loaa me ia mau haawina, aka, 0 lakou no a pau pulu, a he mea hiki ole hoi ke huna iho i na iini walania o ko lakou mau pnuwai pakahi ke hoomaoe wale ae no hoi i keia mau wahi kanaenae : Hoohihi wale aku i ka nani, 0 ke oho lupalupa o ka palai, Ua hele a maewa i ke ala, O ka nohea, ka'u ia e honi. I keia wa e nipo nei na mea a pau iloko 0 na moeuhane o ka pahaohao i ka lua 'ole hoi o keia keiki, a e kaili pau ana hoi ka nani o ua naita opio la 1 ko lakou mau iini, ua hele mai la ka Moi a hoolauna aku la i ka kakou koa me na lede a me ka ui Wasuviana o Etineboro, a he mau kukai olelo kekahi i panaiia aku. I ka pau ana 0 keia mau hoolauna, ku like ae la na mea a pau, lou ae la na lima o kela me keia no ke kuikui ana, a pela pu no hoi na ui nohea opio. a naue nui aku la no ka papaaina i hele a lehau wale i na ono

a ka lawakua, a o na koii koi ana o na iini hana mao ole īloko 0 ka ui Wasuviana, me he la e puapuai mau ae ana ia, a hoomakili iki ae la na kipona wai meli a kona mau lehelehe i wale waha ai penei : Mahina opulepule, Ka'u ia e awihi nei. Noho iho la ke anaina ilalo a haupa iho la i na mea ono o kela me keia ano a i ka hoonuu ana, aia no ka ilina o ko lakou mau noonoo ana no ke koa opio. i I na opio hoi i noho iho ai ilalo, 'lalau jaku la laua i na mea ai i hoomakaukau I ia ma ko laua alo, a lawe ae la i ka rula 0 ka ai ana, oiai laua e hoopa iki ana i kela me keia mea ai, a e haule mau mai ana na mapuna leo 0 ka hoo.nahie mai ko laua mau lehelehe mai. (E na hoa'loha, maanei e waiho iki kakou 1 ke anaina e ai ana a e hauoli ana hoi me ka Moi i ka la i hookauia ai ka hoailona a me ka īnoa naita maluna 0 kana keiki, a e nana iki ae h'oi kakou i na opio e lualai nei īloko o na kukai olelo ana.) He mau rninute paha ko laua hoopa wale ana no i na mea ai, haule kulipolipo loa aku la laua iloko o na kamailio ana, a komo iho la ka haohao i ke koa opio, i k'e kumu o ka hiki ana mai 0 keia kaikamahine maiaila, a no īa mea, ninau aku la oia i ua ui la : Ma ke ano hea kou hiki ana mai ianei, a nawai oe i lawe mai ? Na ka lima ikaika 0 na keikialii powa he 12 1 lawe mai ia'u, a ua laweia mai au ma ke ano he pio, wahi a ka ui Wasuviana. E wehewehe iki au ia oe i ke ano o ko'u laweia ana mai, wahi hou a ka lede i ka naita opio. Oiai au ma ka nohoalii o ko'u aupu ni aloha, a me ke kulanakauhale a'u i lia mau ai, ua hala he mau la o ka hauoli ma ia kulana, a hiki mai la ka la 0 kuu lahui e kulaia ai. A oiai kuu au puni a me ka lahui e inu ana i ke kiaha o ka hauoli, a e lu ana hoi i na leaiea kulaia o ka la hanau o ko'u pokii kaikunane, a o ka piha ana hoi iaia o na makahiki he umi, ua kukala akeaia ae la e malamaia ana he mau lealea i ka po maloko o ka pa alii. I ka hiki ana mai o ka manawa i kauohaia ai, ua malamaia iho la na lealea a pau, a i ka hiki ana aku i na hora kulu aumoe, oia ka manawa i malamaia ai kekahi anaina hula, a o ka wa no ia i komo ai keia poe keiki alii powa he 12, a hui pu ae la me ke anaina iloko o na hauoli; he ekolu paha hora o keia hauoli ana, ua pau aku la ka hapanui 0 ke anaina i ka hoi no na home; i keia wa i hoopio kokeia ai na kukui ea, a pouli ae la ke keena, oiai na kanaka e naku hele ana iloko o ka pouli; oiai au e hoao ana e haawi i na kauoha i ko'u mau kauwa e ho-a hou i na kukui, ua paa mai la au i na lima ikaika o na keiki alii a laweia aku la au no kahi a'u i hoomaopopo ole ai, a hiki i keia wahi; pau ko'u ike ana i ke aupuni, ka lahui, a me ka ohana. O ! he weliweli na mea i hana ia no'u, a o ka'u e hoike aku nei imua o kou ihiihi e ka ui, aole i hapalua 0 na maewaewa i hanaia mai maluna o'u. 1 keia wa i hooki ae ai ua ui la i kona moolelo walohia, a oiai ka naita opio e hoolohe ana i na mea a pau me ke aloha, ua ninau hou aku la oia iaia : Auhea ua mau keiki alii la ? Aia lakou maluna 0 na aumoku kaua powa, a e nohoalii hoi maluna o na ale ahiu o ka moana Anu Akau, a hala loa aku i na palena o ke Kaiula, wahi a ka lede opio me na hiona o ka hoomahie. Pau ae la ka ai ana a ke anaina, a pela pu no hoi me ka laua nei mau kamailio ana, a o na pane hope a ke koa opio, E noho oe me ka hoomanawanui, a na ke au o ka manawa e hoalii hou ia oe Ma keia mau olelo hope a ke koa opio e hooinanao iho ai ka poe heluhelu, ua paa ka manao o ke koa opio, naoa ponai e hoonoho hou aku i ka mea i hooneleia e ke aupuni. I ka"Tiiki ana mai 0 *na hora ahiahi, ua malamaia iho a he mau lealea e na lede, a ia wa i kuupau hou mai ai ka leo o na mea kani, a hiki wale 1 ka wa i hoalii mai ai ka hiamoe maluna o ko lakou mau lihilihi, a ia wa no hoi i hoopau aku ai ka Moi i na lealea. Kani ae la ka o-le a ka hakn puuku e kahei ana i na lede e hoi i ko lakou. mau wahi iho, a emoole, nalo aku la. Ia lakou i hiki aku ai i ko lakou wa- # hi, ninau mai la na lede ukali i ka Wasuviana i keia keia keiki ui, a ua hoohalaia ia koena po e na lede nake kamailio ana nona. E na oiakamaka, e aui īki kakou no ke koa opio a me kona iho malu ana jlalo o na lua huna o

na tausani powa e noho mana ia ana e ka Lo Biliona a me ka ilio vilopepa, o keia L« Biliona he hoahanau p>onoi loa no ka makuakane hookama o ka naita opio e noho la i ke Kakela Omaomao. a 0 keia kahi aka Moi i papa loa ai i kana keiki aole e hoomaalo malaila, a 0 ka mea e hoao ana e hiki lia mau lua huna aole loa e hoi ola hou mai. Ma kela helu aku nei e hoomaopopo iho ai na hoa i ka hoike ana aku o ka Moi i keia mau lua hua i kana keiki, a no kona ake loa e ike i keia mau wahi nolaila, Ua uilani ae la ia manao iloko ona a o keia iho malu ana ona na hooko ana 0 kona iini. Ia laua e noho ana a hala ae la kekahi wa loihi, oiai na kulu hau 0 na welau anu e loku ana, na ohu e halii ana, na ao hoi e kaalelewa ana maluna ae o na anoano, a o na materia aiai hoi o ka hau e uiuiki mai ana maluna 0 na kaupc|ku like o ua kakela eehia nei, a oiai no hoi laua e luakaha ana i ka nani 0 kolauahome kuahiwi a e hanu ana hoi i na ea waionohia 0 ke ala lau kuahiwi a me ke onaona o <na pua like 0 kt mauna, oia ka wa i kupu mai ai na manao iloko.o ke koa opio e hele a hoike aku i kona kulana naita wiwo ole imua 0 na paia paa o na lua huna a e imi hoi i ka pono o kona aina hanau oiai oia he keiki alii no na welau anu oke aupuni 0 Hinedu, a 0 ke aloha paa o ka makua i ke keiki oia na haawina makamae 1 hookahuaia iloko 0 ko laua mau puuwai pakahi. O na uilani o ke koa opio, aole loa e hiki ke kapaeia mai ona aku, nolaila, ma kekahi la oiai na kukuna malamalama e pahola ana i kona nani maluna 0 ke ao holookoa, ua hele aku la ka kakou eueu a hiki imua dka Moi a pane aku la : Imua o kou īhiihi kapu alii e kuu makua, e ae mai i ke nai a kau keiki e hele e ike i oa kiai umi, lede Wasuviana, na 'lii, a me ko lakou mau home; ua ake loa au ike ia lakou a me ko lakou ano. Pane koke mai la ka Moi, O kahi a'u i papa loa ai ia oe, mai hele aku. No keia pane a kona makua, ua hooki pu oia i ke nei hou ana aku, nolaila, manao iho la oia e hele aku e ike i na naita nana i malama iaia e like me na mea i hoikeia ma na helu mua, a iaia e nalu ana, hooholo iho la oia e hooko aku ia manao, nolaila, noho iho la oia ia koena la a hiki i ka uhi ana mai 0 ka po, pau ae la ka paina ahiahi, a hoi aku la keia no kona keena e kali ana no ka wa kupono e iho aku ai. (Aole ipau.)