Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIV, Number 6, 7 February 1885 — Page 1

Page PDF (1.74 MB)

This text was transcribed by:  Nadine "alohatita" Samorano
This work is dedicated to:  Harry Kaiana Pali

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

BUKE XXIV, HELU 6.        HONOLULU, POAONO, FEBERUARI 7, 1885.   NA HELU A PAU, 2010.

 

HE MOOLELO KAAO NO

Ka-Mahina

Malamalama

 

Ke Keiki Alii o ka welau anu o ke aupuni o Hinedu, kia Hiapaiole o na waoakua kanaka ole o Puricalia, a o ka naita hoi nana i ulupa na lua huna o na powa.

 

(Kakauia no ke KUOKOA.)

 

No ka liko ahihi ke aloha,

Ke ala kolonahe i ka poli,

O ka mea a loko e li'a nei,

E kui me ka'u manai.

 

Cho.-   Ka'u ia e lia nei,

            Mahina Malamalama;

            Ke ike iho oe i ka hiona,

            A he nani kailki puuwai.

 

2-         Mea ole ke anu i ka manao,

            Ka iniki wela i ka puuwai,

            Me he 'la e i mai ana,

            E hoi maua e pili.

 

3-         A he kula loa iho @a,

            E noke ai a kena,

            A lawa pono ko makemake,

            Ka nenee a ka lau Naenae.

Composed by R. H. B. B. (Pua Melia.)

 

            O ke mele maluna ae nona na huaolelo waimeli, hoonaue puuwai, he mele ia i haku noeau ia e kekahi o n opio o ka Puali Puhi Ohe o ke aupuni, a i hooheno mua ia ae e lakou ma ke ahiahi Poakahi nei ma ka Ema Kuea; he hoike ana keia i kona ohohia i ka moolelo nona ae la kela mau lalani mele, a he mea hiki ole hoi ma ka aoao o ka mea kakau moolelo ke puana ae o@a wale no ma ia kulana, aka, o lakou no a pau pulu, a no'u iho, ke panai pu aku nei au i na mahalo palena ole, na hoomaikai kiekie ana, a pela pu ma ko ka pepa aoao, a no oukou auanei na hoomaikai ana iloko o na tausani hoa hoinainau o keia nanea, a no ka pomaikai o na hoa heluhelu, ke panai npu ia'ku nei me ka nanea nona ia ilihia.

 

            OIAI na kukuna malamalama o ka la @ o ana i na paia paa o ka honua, a e kiei iho ana kona maka i na papaku hohonu o ka moana, aia no ka kakou eueu ke hoopue malie la iloko o kona rumi, a e kali ana hoi no ka manawa kupono e hooko aku ai i kona iini, a oiai ua uhi iho la ke koloka pouli panopano e hoalii ana maluna o ka honua, oia no kona wa i hoomakaukau ai nona iho ma kana huakai. Hele aku la ia a ma ke keena o kona makuakane e moe ai, a iaia i kiei aku ai, e hiolani ana kela i ka papa lohi o Maukele, a e hooipo ana hoi me na moeuhane pahaohao o na kau i au wale aku, manao iho la keia ua holopono na hoolala ana, nolaila, hele aku la oia a ma kahi e kau ana kana pahikaua, lalau ae la ia, a kaha aku la no hele.

            Hiki aku la oia ma ke ala mau a laua e hele pu ai me kona makuakane oiai oia e ao ana iaia maloko o ka lua huna a hoea loa aku la keia iwaena o ka lu hiehu o na mea nani; ma keia iho ana ona, ua hala mai la iaia he hapaha mile a ke hookokoke aku nei oia i kahi a na aiwaiwa o na lua huna e noho ana me ka makaukau i na wa a pau, a e lawe koke ana hoi i ke ola o na mea a pau e hoao aku ana e kue i ko lakou maluhia. I keia manawa a ke koa opio e naue la ua hiki aku la ma kekahi puka kahi e kiai paa ia ana e kekahi o na naita pukani o ka Moi Lo Biliona. Kaa e mai la no ka ike mua na ke koa opio, a ku iki iho la keia e noonoo ana no ka mea e hana ai, nolaila, hele hou aku la oia imua me ka hookaumaha loa ana iho i kona mau kai'na wawae i kumu e lohe mai ai ke kiai puka. O na halia mau ana a ka naita opio, oia no kona ake nui me na naita nana oia i hookipa mamua e like me na hoakaka ana ma na helu mua. Iaia e hele ana me ka hookamumu ana maluna o ka papahele pohaku mabala, ua lohe koke mai la ke kiai puka, a iaia i kiei mai ai ike mai la oia i keia kino e hele aku ana, me ka hikiwawe oia i emi ae ai a nalo aku la maloko o na poopoo huna kahi i hoomakaukau mua ia no lakou. I ke koa opio e hoomau nei i ka hele, ke kaulona pono ana la no kona mau maka ma kahi ana i ike aku ai i ke kiai, a he mea haohao loa iaia ka hala ana ae o kona ike, oiai ua nalohia koke ae la ke kiai me ka hikiwawe loa. Halo ae la oia mao a maanei e ake ana hoi o ka ike hou aku i na hiona o ke koa e kiai ana ma ka puka, aka, he ole loa. A oiai ka malamala powehiwehi o na lamalama e ku poai puni ana i kahi kiai o ua aiwaiwa la, ua ku hou iho la ke koa opio me ka noonoo nui ana no kana mea e hana hou aku ai ma ia mau alanui pohihihi, ua alaiia mai la kona ike a me kona mau noonoo no ka nalo koke ana o keia kiai puka iloko o ka imo ana o ka maka. I keia mau manao e hoolauwili nei iloko o ke koa opio, ua hooholo koke iho la ia e hele aku no imua me ke kuemi hope ole, a i loaa iaia na alina maewaewa o ka hoopai e kau ia mai ana, a make paha, alaila, ua pono iho la no ia i kona manao ana, no ka mea, ua pale oia i na olelo ao a kona makuakane. Aole no hoi he mau manao mua i hookahuaia iloko o ke koa opio e hele ana oia e hoopoino wale aku i na ola a pau, nolaila, unuhi ae la oia i kana pahikaua a hoopili a'la ma kona umauma, a oili ae la kona huini oi maluna o kona poo, aia wa i halo hou aku ai kona mau maka, a naue aku la he mau kai'na wawae, a ua hoohikilele koke ia ka naita opio ma o ke poha ana mai o ka hauna pahi ikaika a ke kiai ma kona pale umauma a okooko ana na huna ahi o kona medala kila mamua o kona alo, a na ke o hoi o keia mau hao kila i hookui ae i hoonaue ae i na paia paa o ua kakela lua nei, a kupinai mai la na leo hanehane kupinai mai loko mai o na poopoo like ole o ua lua huna la.

            Me ka eleu nui ka naita kiai i lele aku ai i hope a pane mai la me ka leo kuoo : Aole loa wau e hoohakalia iho ana i ke kau ana aku i na hoopai weliweli maluna o kou kino, no ka mea o na kauoha i waihoia mai ia'u, oia ka'u e hooko nei, a aole loa hoi he anela nana e hoola ae ia oe mai ka oi aku o ka'u makakila, aole hoi he kupua nana e hoopakele ae i kou ola ke ku iho kou mau kapuai maluna o keia papahele mabala. A oiai kona leo i kuu iho ai hapai hou ae la ia i kana pahi no ka hahau hou ana mai i ke koa opio, ia wa i pane aku ai ka naita opio i ka naita kiai puka, E ke kiai hooko pono e, mamua o kou hookau hou ana mai i hookahi hauna pahi hou maluna o'u, o ka mea e ku aku nei imua o kou alo, e pahola mua aku ana au imua ou he olelo no ka poino, a oia hoi keia, I hele mai nei au e ike i ko oukou wahi i noho ai a me ka oukou hana.

            Heaha oe, he Moi anei, a i ole ia he kuleana anei kou ma ko makou wahi i noho ai a me ka makou hana? E ke komohewa, eia ka make ke kau ia aku nei; a ia wa no i anehe hou mai ai ke kiai e hahau hou mai maluna o ke koa opio, aka, poha hou aku la ka leo o ua naita opio la, E ke kiai hooko pono, ke lawe nei au i kau mau huaolelo nui elua, o ka mua, o ko'u kulana alii ole; a o ka lua, o ko'u kuleana ole; e hoi ana au a hai aku i ka Moi, kou mea nana oe i hoonoho maluna o keia puka a lilo ai oe i kiai puka au hoi e kaena nei a e lei nei i ka hanohano i hookau ia maluna ou.

            I keia manawa a ka naita e kamailio nei, ke hoomaopopo pono la ke kiai i na ano a pau o na olelo, a hoomanao ae la o ke keiki hookama ka paha keia a kuu Moi, a i kumu e pau loa ai kona kuhihewa, nolaila, wehe ae la oia i kona uhimaka a hoolele aku la i kona lena ike maluna o ke koa opio, a he mea hikilele loa i ua kiai puka la ka ike ana aku i kana mea i upu koke ai, oia hoi ka naita opio a puana ae la he mau mapuna leo mihi : Auwe! e ka naita o ka hulu lelo, e kala mai ia'u a me ka'u mau mea kaua, a haalele iho la ua kiai nei i na mea kaua ma ka papahele a kolo hele mai la imua o ianei, e hoohanini ana hoi na waimaka me he ua loku la no ka hooilo a pane hou aku la me ka ehaeha o ka naau. E ke koa wiwo ole, ka popo uwila nana i hookau aku i ka weli maluna o na haneri tausani naita au i ike ole ai; ina paha @ hookau aku au i ka hoopai maluna o@ e kuu haku, a hala loa aku maluna o na tausani o na tausani au i ike ole aku ai i ko lakou mau helehelena, ina la i keia hora aole au ma keia kulana, a me he la na ka anela paha au i pahola mai i ka leo o ke ola a pakele ae la ke ola. Lele aku la ke kiai puka a puili aku la ma na lima o ke koa opio, a mihi aku la. He mea haohao paha i na hoa heluhelu ka maopopo ana i keia koa kiai o ke keiki hookama keia a ko lakou alii a he alii hoi keia keiki no lakou. Ma na helu mua ua hoikeia aku ka malama ana o kekahi mau naita ia Mahina Malama oiai oia i hiki malihini aku ai ma ke kakel Omaomao, a o keia kekahi o ia mau naita.

            Mahope iho o na kukai olelo ana a ke koa opio me ke kiai puka, alakai aku la oia i ka kakou koa a hoomakaikai aku la ma na wahi a pau e noho kiai ia ana e ka naita, a i ke koa opio e nanea ana i na kuhikuhi a ke kiai a e walea ana hoi i ke kilohi ana i na mea nani e luhe mai ana ma na paia mabala, ua hoea aku la laua ma kekahi pani puka e iho ana ilalo, i kahi o na tausani aiwaiwa a ke kiai i hai mua aku ai i ke koa opio.

            Ia laua i hoea ponoaku ai ma ua pani puka la, ike aku laua he 12 naita nunui a loloa no hoi e ku laina ana, a no lakou ke kiekie he umi kapuai pakahi, a e ku ana lakou ma kela a me keia aoao o ke ala, e huli ana hoi he alo a he alo no umi anana ke kowa mawaena o lakou, a ma ko lakou mau lima e anapa ana na pahikaua. Mawaena o ke ala kahi a lakou e ku nei kekahi pani puka mabala nui nona na anana kuea ewalu, ka loa me ka laula, a maluna o ua pani puka la e ani na pahikaua me he la e hahau iho ana i ka enemi. Ke hookokoe aku nei laua i ke pani puka a ke hele nei ke koa opio me ka haohao nui no keia mau kanaka nunui a ka launa ole. Ia laua i kau pono aku ai maluna o ke pani puka ke halo pono nei ke koa opio i ko lakou ano a me ko lakou akamai lua ole make ani ana i na pahikaua, a iaia e hoomau ana i ka nana a ike pono aku la ia i ke ano he poe kii wale no.

 

KA MOOLELO KAAO O

Kahanuopaineki,

 

Ke Keiki alii o ke aupuni o Italia

 

Ka Olali o na Waoakua o Arabia,

Ka Naita nana i kuekaa na lua huna o na Powa.

 

            Mahope iho o keia, ua hele aku la ke koa opio a nonoi aku la i kana aloha e hookuu mai iaia no kekahi mau hora o ia po, no ka pii ana aku e kuka pu me kona makuakane, a ua ae mai la ua ui la i keia noi. Puka aku la ia a ku ma ke alanui pii, a kahea aku la i kona lio, a ku ana no hoi ia me ka hie nui, a i ko ianei kau ana iho, o ka wa no ia i ahai aku ai ka pupuhi, noha ana i kona hale alii. Lele iho ia i lalo, a pii aku la a komo iloko o ka rumi hookipa. Ua hoopuiwa koke ia kona makuakane i kona ike ana mai i kana keiki, a hopu mai la ia a puili ae la; a me ka malie laua o ke kamailio anam, a holo keia mau mea, ua kena koke ia ka haku puuku e kauoha aku i ko laua mau tausani naita no ka hele ana mai imua o laua no ka wae pono ana i na naita makaukau no ka hele i ke kaua.

            AOLE he mea nana e hookuihe i ka manao o ua haku puuku la, ua kuu aku la ia i ke kani pohapoha o kana o-le daimana, e hoomakulu ana hoi kona leo i na paia o ka lewa, a he mea hoopuiwa keia i ka hiamoe nui o na naita o ua mau awawa nei, a puoho ae la lakou me ka manao he pilikia ko ka pa alii; holo mai la kela a me keia o lakou me ka lako pono i na mea kaua, e ne he ana ka lakou mau pahikaua, e haukawewe ana hoi na koi, e walaoa ana na ihe, a ku ana i ka pa alii. Ke ninau aku a ninau mai nei hoi ua mau kae'ae'a nei: Auhea ka enemi? Eia ka hoi aole. Puka mai la ka haku puuku a ku ana imua o na naita, a wae pono mai la i na naita kupono no ka hele ana i ke kaua, a ua hanaia keia mea me ka hikiwawe loa mamua o ka huli hoi ana aku o ko lakou alii opio no ka hale alii o kana aloha. I ka pau pono ana o keia mau hoonohonoho ana, oiai ka pouli e aaki paa ana maluna o ua mau kuahiwi anoano la, ua kali aku la lakou o ka puka mai o ke koa opio.

            I ka puka ana mai o ua opio nei, ua ike koke aku la kona mau tausani naita iaia, a haawi mai la lakou i ko lakou mau leo huro hoomaikai, a pela no hoi ua opio la i panai mai ai ma ia haawina hookahi. Ua hai pokole aku la ia no kona kumu o ka hiki ana aku i ua po nei, a me kana mau hoolala ana no kona mau puali, a i ke kuu ana iho o kona leo, ua hoopiha  koke ia ka lewa i ko lakou mau leo uwauwa o ka hauoli; a no kona manao hope loa, ua hoike mai la ia, e ka-i aku lakou no ka hale alii o kana aloha, a oiai hoi ua kokoke loa mai na enemi. No keia leo kono a ke alii opio i kona mau naita, ua ku laina koke ae la kela a me keia mahele me ko lakou mau alakai pakahi, a hoomaka aku la ka nee ana. I ka hala ana aku o ua mau kae'ae'a nei, oiai no hoi ka pouli e hohola ana maluna o ka honua, a i hoomaamaamaia hoi e na lamalama kukui i ike pono ia ke ala e iho ai, ua hoi aku la ke koa opio a kamailio aku la i kona makuakane Moi e hoomakaukau koke iaia iho a me kana wahine ka ui Lalinia, a e liuliu hoi no ka ukali ana aku i ko laua mau puali naita,m oiai lakou ma ke ala e hiki aku i ka hale alii o ka Ui Pua Rose, he manawa ole, ua makaukau mai la laua, a hoomaka aku la ko lakou nee ana.

            A i ko lakou kokoke ana aku e hui, ua loheia aku la he mau halulu papaai na no na mea kaua, a ia wa i pane aku ai o Kahanuopaineki i kona makuakane: E kuu papa aloha, e wiki aku kakou, no ka mea, ke hali'ali'a e mai nei ia'u, me he la, ua hiki mai na enemi, a ke hoouka la hoi i ke kaua. He mana wa ole, ua halawai aku la lakou iloko o ka ululaau. (He mea oiaio ka ke alii opio mea i upu ai, oiai ua hiki mai ke keiki alii Puliana o Palani me ka powa kaulana o kona aupuni a me kona mau haneri tausani naita, a ke ulupa mai la hoi lakou i na makaainana o Arabia, a ke komo aku nei ka maeele o ka makau iloko o ke kulanakauhale alii.) Oiai ke wehewehe ae nei kaiao, ua hoea aku la lakou nei mawaho o ka ululaau, aia hoi, oili mai ana keia mau lio elua mai kai mai. Holo mai la laua a ku ana imua o Kahanuopaineki, a haawi mai la i ko laua aloha. Me na waimaka e hiol@ ana ma ko laua mau papalina, unuhi ae la kekahi o laua he leta a haawi mai la ia Kahanuopaineki, a me ka awiwi oia i heluhelu iho ai, a ike iho la i na manao kupilikii o kana aikane, oiai ua hiki mai na enemi ma ia po a hoouka iho la i ke kaua me ko uka nei poe; a ua nui na makaainana i pau i ka make a auhee aku kekahi iloko o na ululaau. No keia mea, ua kauoha ae la o Kahanuopaineki i kona makuakuakane e alakai aku i kona puali me ka awiwi loa ma ka aoao hema ma kahi ikaika loa o ke kaua, a o ke koena hoi o na puali e hoi loa aku no ka pa alii. I ka hala ana aku o ua Moi nei me kona puali, a e hele ana hoi me ka awiwi, ua huli hoi loa aku la no hoi lakou nei no ka hale alii o kana aloha.

            E haalele kakou i ke kamailio ana no ke koa opio, a e huli ae hoi kakou no kona makuakane e iho la me ka awiwi ma kahi a kana keiki i kauoha ai e hele. Aole i liuliu ko lakou hele ana aku, halawai e mai la lakou me ka poe i auhee mai ke kahua kaua mai, a poha aku la kona leo: E huli ! E huli hou aku i hope, e hoolana i ko oukou manao, a e kaua aku hoi i ko oukou mau enemi. No keia leo hoolana no ke kaua, ua huli hou mai la ka poe i auhee, a hoomaka aku la ka nee hou ana o na mahele naita no ke kahua kaua kahi hoi a na enemi e haawi ana i na elele ahailono ole o ke ola, a ua lilo hoi na makaainana o Arabia i luahi na ka make mainoino; aloha wale.

            I ko lakou kokoe ana aku i kahi a na enemi e luku nei i na ola makamae o na kanaka, ua lohe aku la ua Moi nei i na leo auwe o ka pilikia, a e haawi ana hoi na enemi i na leo hoolana no ko lakou mau puali, a ua loaa hoi ka lanakila ia lakou ma keia kaua ana. Hiki aku la ua Moi nei a me kona mahele uuku i ke kahua hakaka, a oiai he kanaka hikiwawe keia ma ka noonoo ana i mea e holomua ai ka lawelawe ana ma ka hoehu aku i na enemi, nolaila, ua haawi koke ae la oia i ke kauoha i kona mahele naita, e lele aku maluna o na enemi a e hoopuehu aku hoi ia lakou me he opala la, a e hookau pu aku no hoi i ka hoopai weliweli maluna o la kou. I ka lohe ana o ua mau kae'ae'a nei o na mauna hui, ua ala like mai la keia wahi heluna uuku a hoao aku la e kue i na enemi, aka, ua lilo ka heluna nui o na enemi i mea ole imua o keia mau wahi kauna kakaikahi. Elike me ka olapa ana o ka uwila maluna o ka honua iloko o na minute pokole, pela no ua mau hiena nei i hoopuehu aku ai i na enemi me ka hikiwawe; e holo ana kela a me keia o lakou iloko o ka enaena o ke kahua kaua, a ua puni hoi lakou i na mea make a na enemi; aka, he mea paani waleia no ia e lakou nei. A oiai lakou e hooili nei i keia kaua hahana, e holo ana hoi ua Moi nei mawaenakonu o na enemi me ka hili ana i kana pahikaua ma kela a me kaia aoao, a e haule ana hoi kela a me keia enemi e loaa aku ana i kana hauna pahi, e waiho ana lakou i ka honua he mau apahu kino aole ke poo, aole ka lima; he hapalua hora keia kaua ana, he mea haohao i ua Moi nei ka nee hope ana mai o na enemi ma ko lakou kulana e hoouka nei i ke kaua, aka, no ka nui hewahewa loa o na enemi, me  he mea la he hapa-haneri paha ka i pau i ka make, aka nae, aole ia he mea nana e hookuemi mai ai i ka inu ana o ka huwini oi o ka lakou mau pahikaua.

            E na makamaka heluhelu o keia nanea, e hoalu iki iho hoi kakou no ka Moi, oiai oia ke haawi nei i ka make maluna o na enemi, a e huli ae hoi kakou no Kahanuopaineki, a me kana mau hana. I ko lakou wa i iho aku ai a hiki ma kekahi puu kiekie, a malaila hoi e ike ia aku ai ke kulanakauhale alii o kana aloha, ua ike aku la ia i na halelole o na enemi e ku mai ana me he ohu halii la i ke kuahiwi, a he mea e no hoi ka hikilele i ka ike ana aku i na enemi ke hoohahani loa aku nei e komo iloko o ke kulanakauhale alii, nolaila hoouna aku la ia i kekahi o kona mau puali e holo aku me ka awiwi a e hoopuehu aku i na enemi, oiai ke kokoke loa aku nei e komo i ke kulanakauhale. Me he imo ana na ka maka, ua nalowale aku la lakou, a no ka wa pokole keia holo ana, ua halawai aku la lakou me na enemi, a hoomaka iho la ke kaua ana. Aia no hoi ke alii opio ke nana nei i ke kaua ana o na aoao a elua, a i kona ike ana aku ua holopono kana mea i manao ai, oiai ua hoopuehu aku la kona mau wahi naita uuku i kona mau enemi, hoohuli ae la ia i kona mau nanaina ma kekahi aoao a ike aku la ua ikaika loa na enemi ma ia wahi, hoouna hou aku la ia i ke kolu o kona mau puali, a i ko lakou hiki ana aku, ua hoouka iho la lakou i ke kaua; a no ka ike hou ana o ka opio ua holopono kana mau hoolala ana, oiai ua hoopuniia ae la ne enemi e kona mau wahi mahele naita, nolaila, ua hooholo iho la ia e holo akun lakou ma kahi a na enemi e hoopuehu la i na makaainana aloha o kona aupuni. No keia mea, ua iho awiwi aku la ia a kau ae la ma luna o kona lio, a hoomaka aku la lakou e holo me ka puahi nui, a emoole, kapalulu aku la ua mau hololio nei, a i ka halawai ana aku o ua opio nei me kona mau enemi; hoouna aku la ia i kekahi o kona ukali e hoihoi aku i ko lakou Moiwahine i ka hale alii o kana aloha.

            I ka hala ana aku o ka ukali me kana ukana makamae e hali la no ka hale alii, ua huli aku la ua opio nei a me kona mau ukali a luku aku la i na enemi e kui mai ana iaia, a ma ka nana aku nia lakou a pau, me he makani puahiohio la e puhi ana i kekahi puu opala nui, a lele liilii i o a ianei, pela iho la ua eu nei a me kona mau wahi kauna naita kakaikahi e luku nei i na enemi. E holo ana ua opio nei maluna o kona lio kupua me ka nanaina hauoli, oiai o Kahanuopaineki e hili ana i kana pahikaua oi lua ma kona mau aoao, a ke haule makawalu nei hoi na enemi me he kuaua loku la o ka hooilo, a he hapaha hora ko Kahanuopaineki hoomau ana ma ia kulana, ua o-pa pu ia aku la na enemi oiai lakou ma ko ianei wahi e holo aku ana, a ua auhee aku la hoi kekahi poe o na enemi no ka ike ana mai i ka nui o ka make ma ko lakou aoao; a i ka ike ana o ka opio ua auhee aku kona mau enemi, huli hou ae la ia he ala okoa, a e luku ana hoi i kona mau enemi me ka weliweli nui, a ike aku la ia i kona mau ukali ua komo poo aku lakou iloko o ka enaena o ke kaua ana me na enemi. Pu-ki mai la ia i ke kaulawaha o kona lio, aia hoi ike aku la ia ma kona ala i hele mai ai, aia he mau heana o na kino o na enemi e muu mokaki mai ana me ka manaonao nui, a aole hoi he mea hookahi i aa mai e ku a e paio mai iaia, oiai ua auhee aku lakou mai ona aku. Kau aku la kona mau maka maluna o kona mau naita, a hoomaopopo koke iho la ia, aohe he mea nana e hoohaulehia kona mau ukali ma ka oi o na mea kaua.

 

HE MOOLELO KAAO NO

KE A O MELEMELE,

-

-KA PUA NANI IUIU O-

 

Kealohilani, Kahiapaiole Nuumealani a me

Kuaihelani; ka mea nana i uneune ia

Konahuanui a kaawale o Waolani

ka aina o ka poe eepa a pau i

noho ai.

 

Hoopukaia e ka Haku Moolelo kaulana

Mose Manu no ke Kuokoa.

 

            I KA wa e liuliu nei o Keanuenue i na mea a pau, me ka hoomau no o Keaomelemele i kona leo hula, a na ia leo hula no i kii aku a loaa aku ko laua kaikunane ma ka piko o Maunakea, a kiuia mai la oia me Poliahu maluna o na ale ahiu o ka moana, Ia laua i hiki mai ai ma ka lae o Kalaau, aia hoi ua oi loa aku la ka leo o Keaomelemele; a hala ka lae o Kalaau, kahi a kela kaikamahine i olelo ai:

            "A hala ka lae o Kalaau, Pau ka pono a Kakina.:

Ia laua nei i aneane mai ai e hiki ma Kawaihoa ae nei, ke hoomaka mai la na manao ano e o Kahanaiakekua e poina ia Poliahu. Ma keia wahi i olelo aku ai o Poliahu i kana aliikane e hoi hou laua i Hawaii, no ka mea, ua maopopo iaia e ano e ana ko laua noho ana, a no ka ae ole o kana kane, ua hai hou mai kana wahine. "Pono hoi kau paakiki ana e ke kane a e nana mai ana oe ia'u." Wahi hoi a ke kane, "aole kaua e hoi a ike maka au i ka mea nona ka leo a kaua e lohe nei."

            I ka loha ana o Poliaha i keia mau olelo a kana kane, ua lilo ae la ia he mea pono ole i kona mau noonoo ana; a ia laua i hele mai ai a hiki maluna o Kaimuki, a hala ia wahi ia laua, hiki mai la ma Kanewai, hele mai la a hiki ma Kapunahou a me Makiki, hiki mai la mauka iho o Puowaina ae nei, iho mai la no Pauoa, a hoea laua nei ma ke kualapa e nana iho ai ia Alekoki, ke kiowai nona keia mau lalani mele a ka Moi Kalakaua i haku ai :

"Aole i manao ia,

Kahi wai o Alekoki;

Hookohu ka ua iuka,

Noho mai la i Nuuanu;

Anuanu makehewa wau,

Ke kali ana ilaila."

Ma keia kualapa laua nei i pii ai a hiki i Kuula, aia keia wahi maluna pono ae o Puiwa; a ia laua e noho ana malaila, oiai hoi na kanaka e piha pono ana ma Hanaiakamalama, ua pani paa ia e na kanaka mai Maemae aku a hiki ma kahi nona ae la ka inoa mua. Aole i upuupu iho, lohe aku la laua nei i ka leo o Keaomelemele e kaulele mai ana maluna o na lau laau, a o keia ka wa mua loa o na kanaka i olowalu ae ai na eo uwa o ka pihe a haalele wale, elike me ka mea maa mau o kela lahui i ka wa kahiko. E ka poe e heluhelu ana i keia moolelo, ano, ua hiki mai nei kakou i kahi e naha ai ke kuahiwi o Konahuanui ia Keaomelemele ma kona leo hula wale no, aole me kekahi mau hana ikaika e ae a kona mau lima, aka, elike paha me kona ano mana kupua, a me Kane ma na mea ia laua na mea mana nui, a pela paha i naha ai o Konahuanui a kaawale o Waolani, a lilo o Nuuanu i awawa; nolaila, he pono kakou ke olelo no ka naha ana o ua kuahiwi nei a me ka haule ino ana o ko laua kaikunane a me Poliahu, a me ko Hiilawe hiki ana mai ma Oahu nei; a pela no hoi ko Kaumailiula hiki ana mai me kona kaikuahine, me Kaulanaikipokii ma keia paeaina mai Kuaihelani mai.

            I keia la a Kahanaiakeakua ma e noho nei maluna o Kuula, iho mai la laua a noho ma Laimi me ka ike ole ia mai e na kanaka. A hala na la ekolu, aia no hoi na leo hula ke ulele mau la i ka po a me ke ao, aole he wahi mea a loaa iki he wahi hoomaha no ua Keaomelemele nei a me kona mau hoa hula a me na hoopaa. O keia loihi o ka hula ana i ka ao a me ka po, oia ke kuloa ana a me ka pupuweuweu ana o ka hula. O keia Keaomelemele no ka mea nana i hoomaka mua ke ano o ke kuloa ana, he la okoa ia e nana ia ai ke akamai i ka hula a me ka paa pono o ke mele mai ka mua a hiki i ka pau ana o na mea i ao ia, a ma kekahi la okoa aku, oia ka hoomaka ana e uniki, a oia ka ike ana o ka lehulehu.

            I ka lima o na la o ka hula ana, aia hoi, hoomaka ae la ka mokupuni o Oahu nei e naueue me he alai la, a ke halulu mai la na nalu o na kuaau ae nei, a ke omamalu mai la na ao ma ka lewa, a ke nee paa iho la ka ohu maluna o na kuahiwi a me na awawa, a kilihune iho la ka kulu paka ua maluna o Konahuanui. A hala na la elima, ua oi loa ae ka naueue ana o ka aina nei, a ua meha mai la na leo hula maloko o Kahuwailanawai, oiai ua hookuu aku la ua Keaomelemele nei e hooluolu iki iaia a me kona mau hoa hula no ka manawa pokole loa.

            I ka hiku o ka la, ua hookuuia mai la e Kane ma na mea nani a pau. Ia Keaomelemele i olioli mai ai me knoa leo nahenahe, oia kona hoomaka ana e uniki, ua hiki aku kona leo imua o Kaumailiula a me ko lakou mau makua ma Kuaihelani, a ke hoopuni la ia Kealohilani, aia no hoi i keia wa i lohe ia aku ai na leo o na manu a me na kanaka eepa a pau e ikuwa  mai ana iluna o Waolani, a ua hiki ole ke hoomaopopo ia. O keia ka manawa i oi loa aku ai ka haalulu ana o keia aina a me ka ikaika o ka naueue ana o ke kuahiwi o Konahuanui, a kanikani pihe ae la na mea a pau, a ua hiki ole ke hoomaopopoia ka manao o na kanaka.

            Elike me ka leo o ka hekili e papaaina ana iloko o ka lewa, a e nakolo ana i ka honua, pela no i uneuneia ae ai ke kuahiwi a na-ha ae la ia he elua kuahiwi, a kakou hoi e ike aku nei, a ike ia aku la o Keaomelemele e kikaha mai ana iluna o kona kahua hula ma Kahuwailanawai, me kona mau hoa hula; a ke hookeke aku nei hoi na kanaka a pani o a ianei. I keia la a ua eueu nei e uniki nei, ua lele ae la oia a kau iluna o ka wekiu o ka laau Kou e ku ana, aia hoi na anuenue e pipio pono ana maluna iho ona; a ke halakau la kona mau wawae maluna o na lau a me na lala o ua Kou nei me he lo la, aohe lala kau ole. I keia manawa no hoi i ikeia aku ai o Paliuli, Hiilaniwai, Maluaka a me Manuahina, e hele like mai ana me ko lakou kahiko hula a pau me ka like loa o ko lakou mau kaina wawae a me ke kuhi ana o ko lakou mau lima ma ke ano o ka hula Kielei o Kauai, a i hoopaaia maiu hoi e na poe kumu olohe, a na lakou hoi i puana mai i na mele inoa o Keaomelemele, a penei ke ano o ua mau mele nei i hakuia e Hiilaniwai, a me na kaikamahine hoi o Kauai mai, a oia iho keia malalo iho e hoopue ae la :

"O oe ia e ka wahine -,

E ka ula poni i ka maka o ka la,

Ka maka o ka anohi ula i ka lani,

Okooko no i ke kihi o ka malama,

Nana i pii aku ke anuenue,

He pua he liko no Kealohilani

Mai ka aina i Kuaihelani,

Ka wahine i ke kualono la e-e ala,

E ala e Kaanokiula,

E ala e ka pae opua,

E ala ka hekili, ka maka o ka uila

            [e ala-e."

I ka pau ana o keia mele a Paliuli ma e hula nei me ka poe olohe, ua kailiia aku la na manao a me na noonoo mai kai a pau o ka lehulehu a pau e nana aku nei, a ke hookokoke aku nei hoi o Kahanaiakekua imua o kahi e hula ia mai nei, me kona manao nui e kii aku i kona kaikuahine wahine; a iaia nae i hele aku ai a hiki imua o Paliuli ma e hula nei, oiai aia lakou la ke haalele pau la i na ai a Hinakahua, a ke niniu la hoi na pa u. I ka ike ana mai o Paliuli i kon kaikukane kane e hele aku ana, oia no kona manawa i hai ae ai i kona mau hoa hula o kana kane ia, ka mea ana i hele naauauwa i ke aloha nona. A i keia wa ana e hai nei i kana mau aikane, lohe kokeia aku la ka leo o Keaomelemele i ka pane ana mai imua o ko laua kaikunane kane : "E ke kanaka i helu pu ole ia me maua, e hookaawale koke ia oe ma kahi e, a hiki i kou wa e ike maka ai i kou hoohoka ia ana imua o Paliuli, nolaila, e hoolohe oe i ka'u olelo, o halawai oe me na pilikia maluna o kou kino."

            Ma keia olelo a ka mea nana i wa-hi o Konahuanui, ua nui kona hilahila, oiai na maka o na kanaka e nana pono mai ana iaia. Mahope iho o keia wa uwa ae la ka pihe a haalele wale. Iloko o keia manawa i kuu pau ia mai ai na lealea he nui wale e ua Keaomelemele nei, a na ia leo no i kii aku i ke keiki kaulana o Hamakua, Hawaii, oia hoi o Hiilawe, a no ka manawa pokole loa ua hiki mai la oia ma kahi e hula nei; a iaia i hiki mai ai a ku imua o ke kahua hula, a oia no ka manawa o Paliuli i haawi mai ai iaia iho imua o Hiilawe, a hoi aku la laua iloko o ka hale, a oia ko laua hoomaka ana e hoa-o, a lilo ae la ia he mea hou i na kanaka. Ma keia hui ana o Paliuli me Hiilawe, a o ka hookoia ana ia o kana olelo mamua. A no keia manawa hoi, ua ho-a ia ka huhu a me ka inaina wela ia Kahanaiakekua, a ke lalama wale aku la no oia ia Hiilaniwai ma, a ke aumeume wale aku la no ia Maunahina ma. Ma keia mea e ike ai ka mea e heluhelu ana i keia moolelo, ua hoka loa o Kahanaiakekua, a ke ho-a-a mai la hoi o Poliahu me ka huhu nui i na Iwaiwa o Kauai e noke mai la i ka hula me he makani puahiohio la e hao ana i ka lau laau; a no keia kumu, ua hiki ole ia Poliahu ke hoomanawanui iho i kona manao inaina, nolaila, ua hoi aku ia i kona home noho mauna me ka u-pe a me ka waimaka, a o ka pau loa ia o kona hiki ana ma Oahu nei.

            (Aole i pau.)